Deuze brosjure is niet alleen bedoeld foor de

Deuze brosjure is niet alleen bedoeld foor de ouweloi, maar ok foor alle ândere mînsen die t te maken hewwe met kines in tweetalige (Frys en Nederlâns) of meertalige sitewasys (Frys, Nederlâns, n streektaal of n búttenlânse taal). Wij hope dat die de informasy brúkke kinne bij t twee- of meertalig opfoeden fan kines. De meeste tips in deuze brosjure binne richt op Frystalige húshouwings of húshouwings werin at twee talen naastnander brúkt worre. Ok is deuze brosjure bedoeld as helpmiddel foor Nederlânstalige of ânstalige húshouwings om kines met t Frys of Bildts in anraking te bringen. een fan die minderhydstalen. t Is alom bekind dat de eerste jaren de beste perioade is om taalfaardigens te ferwerven. Kines lere maklik op jonge leeftyd en sille de rest fan hur leven baat hewwe bij n meertalige opfoeding. Fooral in n tiid fan hyltyd toenimmende globalisering het t ferstaan en prate fan meer talen feul foordelen. De tekst bestaat út eerder útbrocht materiaal over tweetalige opfoeding en meertalig onderwiis in lânden die t deelnammen an t Europese MELT projekt (Multilingual Early Language Transmission). Je stane niet alleen: ok in ândere gebieden en lânden binne d r ouweloi die t hur kines graag twee- of meertalig opfoede wille. In heel Europa hewwe húshouwings fragen over meertaligens. Meer dan 50 miljoen mînsen in Europa hore bij n taalminderhyd. t Frys is 2

3 Deze brochure is niet alleen bedoeld voor jou,als ouder, maar ook voor alle andere mensen die te maken hebben met kinderen in tweetalige (Fries en Nederlands) of meertalige situaties (Fries, Nederlands, een streektaal, of een buitenlandse taal). We hopen dat je er baat bij hebt bij het twee- of meertalig opvoeden van je kinderen. De meeste tips in deze brochure zijn gericht op Friestalige gezinnen of gezinnen waarin twee talen naast elkaar worden gebruikt. Tevens is deze brochure bedoeld als hulpmiddel voor Nederlandstalige of anderstalige gezinnen om kinderen met het Fries in aanraking te brengen. In heel Europa hebben gezinnen vragen over meertaligheid. Meer dan 50 miljoen mensen in Europa horen bij een taalminderheid. Het Fries is één van die minderheidstalen. Het is alom bekend dat de eerste jaren de beste periode is om taalvaardigheden te verwerven. Kinderen leren makkelijk op jonge leeftijd en zullen de rest van hun leven baat hebben bij een meertalige opvoeding. De tekst bestaat uit eerder uitgebracht materiaal over tweetalige opvoeding en meertalig onderwijs in landen die deelnamen aan het Europese MELT project (Multilingual Early Language Transmission). Je staat niet alleen: ook in andere gebieden en landen zijn er ouders die hun kinderen graag twee- of meertalig op willen voeden.

Ouweloi en ândere folwossenen hewwe fragen over taalontwikkeling bij kines in t algemeen en bij tweetalige en meertalige kines in t besonder. Werknimmers fan foorskoalse instellings en basisskoalen diene over de goeie kinnis en faardigens te beskikken om jonge kines in anraking te bringen met taal. Maar t op de hoogte wezen en t beheersen fan de methoades, die t met taalferwerving anneks binne, worre niet foldoende beheerst of binne niet in gelikense mate anwezig bij elke instelling of beroepskracht, die t jonge kines in anraking bringt met n minderhydstaal. Wij hewwe gebrúk maakt fan ideeën en poasitive praktykfoorbeelden ôfkomstig fan kynderdagferbliven, peuterspeulsalen en basisskoalen in Bretagne, Estland, Frysland, Lapland en Wales. Foor t gedeelte over taalontwikkeling bij kines hewwe wij gebrúk maakt fan t boeky fan Folkhälsan titeld Språkgroddar. Wij hope dat jim de brosjure nuttig fine en d r deur anmoedigd worre. 4

5 Vooral in een tijd van alsmaar toenemende globalisering heeft het verstaan en praten van meerdere talen veel We hopen dat je de brochure nuttig vindt en dat je erdoor wordt aangemoedigd. voordelen. Ouders en andere volwassenen hebben vragen over taalontwikkeling bij kinderen in het algemeen en bij tweetalige en meertalige kinderen in het bijzonder. Werknemers van voorschoolse instellingen en basisscholen dienen over de juiste kennis en vaardigheden te beschikken om jonge kinderen in aanraking te brengen met taal. Maar het op de hoogte zijn en de beheersing van de methodes die bij taalverwerving komen kijken worden niet voldoende beheerst of zijn niet in gelijke mate aanwezig bij elke instelling of beroepskracht die jonge kinderen in aanraking brengt met een minderheidstaal. We hebben gebruik gemaakt van ideeën en positieve praktijkvoorbeelden afkomstig van kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en basisscholen in Bretagne, Estland, Fryslân, Lapland en Wales. Voor het gedeelte over taalontwikkeling bij kinderen hebben we gebruik gemaakt van het boekje van Folkhälsan getiteld Språkgroddar.

Taalontwikkeling bij kines tot 5 jaar Sommige kines krije thús al met meer dan een taal te maken; maar de meeste kines lere op skoal of al eerder, op t kynderdagferbliif, n nije taal. De thústaal stelt t kader foor t skoalleven en de toekomstige karriëre fan t kynd. De talen, die t n kynd thús leert, forme ok de basis foor t anleren fan nije talen. Taalontwikkeling begint al foor de geboorte. Bij de geboorte hewwe alle kines t fermogen fan taalferwerving, al is t ene kynd wel taalgefoeliger dan t andere. Dernaast bepaalt de inbring an woorden en de omgeving de feerdere groei en ontwikkeling fan die taal. Taal is t middel wermet at n kynd himsels ferstaanber maakt en syn omgeving leert te begripen. Krekt derom is t ok belangryk om n fertroude omgeving te bieden, werin at reken houwen wort met de behoeftes fan t kynd. Taalfaardigens formt de basis fan t selsbeeld dat n kynd het, foor syn idintiteit en kulturele ferbonnenhyd. Taal is n instrumint foor elke form fan leren en kontakt. t Kynd mot lere hoe t je met ândere mînsen kommunisere kinne. t Kynd het niet alleen t recht om him te útteren en derbij n lústerend oor te krijen, taalfaardigens draagt sels bij tot syn toekomstige welwezen. Help t kynd om syn talen te ontwikkelen, om him betrokken te foelen, om de wereld werin hij him befynt te ontdekken op n netuurlike, speulse wize en om plezier in t leren fan talen te krijen. Taalontwikkeling fan jonge kines gaat aigenlik fansels. Dos is t belangryk om de taalontwikkeling bij kines fan t allereerste begin an ôf te ondersteunen deur d r tiid en moeite an te besteden at t nou gaat om n eentalige of n tweetalig húshouwing, en los fan de brúkte talen. Bij elk kynd ferloopt t anleren fan n taal âns en elk kynd het syn aigen taalontwikkeling. 6

7 Taalontwikkeling bij kinderen tot 5 jaar Sommige kinderen krijgen thuis al met meer dan één taal te maken; maar de meeste kinderen leren op school of al eerder, op het kinderdagverblijf, een nieuwe taal. De thuistaal stelt het kader voor het schoolleven en de toe komstige carrière van het kind. De talen die een kind thuis leert vormen ook de basis voor het aanleren van nieuwe talen. Taalontwikkeling begint al voor de geboorte. Bij de geboorte hebben alle kinderen het vermogen van taalverwerving, al is het ene kind wel taalgevoeliger dan het andere. Daarnaast bepalen de input en omgeving qua taal de verdere groei en ontwikkeling van die taal. Taal is het middel waarmee een kind zichzelf verstaanbaar maakt en zijn omgeving leert begrijpen. Juist daarom is het ook belangrijk om een vertrouwde omgeving te bieden, waarbinnen rekening wordt gehouden met de behoeftes van het kind. Taalvaardigheid vormt de basis van het zelfbeeld dat een kind heeft, voor zijn identiteit en culturele verbondenheid. Taal is een instrument voor elke vorm van leren en contact. Een kind moet leren hoe je met andere mensen kunt communiceren. Een kind heeft niet alleen het recht om zich te uiten en daarbij een luisterend oor te krijgen, taalvaardigheden dragen zelfs bij tot zijn toekomstige welzijn. Help het kind om zijn talen te ontwikkelen, om zich betrokken te voelen, om de wereld waarin het zich bevindt te ontdekken op een natuurlijke, speelse wijze en om plezier in het leren van talen te krijgen. Taalontwikkeling van jonge kinderen gaat eigenlijk vanzelf. Toch is het belangrijk om de taalontwikkeling bij kinderen vanaf het allereerste begin te ondersteunen door er tijd en moeite in te steken of het nu gaat om een eentalig of een tweetalig gezin, en los van de ge - bruikte talen. Bij elk kind verloopt het aanleren van een taal anders en elk kind kent zijn eigen taalontwikkeling.

Dat komt omdat se de baide talen in ferskillende domeinen leren. Bij kines die t twee of meer talen toegelyk lere, ferloopt de taalontwikkeling wat âns as bij eentalige kines. lere, de ene taal bijgelyks thús en de ândere taal fan de tillefizy en de kynderopfang. Sommige woorden kinne se derdeur eerst alleen in de ene taal, en ândere woorden eerst in de ândere taal. Dut betekent niet dat de taalontwikkeling stariger ferloopt. De woordskatten sille nander hyltyd meer beginne te overlappen. At kines n jaar of 5, 6 binne, kinne se aigenlik foor alle begrippen de woorden in baide talen. Meertaligens is n pree op je CV! Ondersoek toant an dat tweetaligens poasitive gefolgen het foor de edukative - en de taalontwikkeling fan t kynd: deurdat t fia twee talen informasy ferwerkt, ontwikkelt him n fleksibelere menier fan dinken. Meertaligens laidt tot kognitive, taal, soasjale, ekonomise en kulturele foordelen die t foor de lange termyn gelde. Wetenskappers suggerere dat, sels foordat n kynd geboren is, ouweloi in n tweetalige of meertalige thússsitewasy al nadinke motte souwen over de wize werop at t krektgeboren kynd twee- of meertaligens opgroeie kin. At de ouweloi baide n ândere mimmetaal hewwe, kin t een persoan, een taal model prima toepast worre. Dan biedt een fan de ouweloi bijgelyks t Frys an, en de ander t Nederlâns. Of kies d rfoor om thús alleen de minderhydstaal (Frys of 'n streektaal) te praten. Ondersoek laat sien, dat t goed is om thús konsekwint de minderhydstaal (Frys) te praten en te brúkken, omdat de ontwikkeling fan de meerderhydstaal danksij de hogere status dos wel plakfynt. At jim thús alleen Nederlâns met t kynd prate, souwen je foor n Frystalige- of tweetalige kynderopfang kieze kinne. Wij beskrive nou de gemiddelde taalontwikkeling fanôf de perioade fóór de geboorte tot de leeftyd fan 5 jaar. Ok geve wy inkele tips over wat je as ouder doen kinne om soawel de taalferwerving as tweetaligens te stimuleren. Onthou dat elk kynd n ânder timpo en fermogen fan taalontwikkeling het, en dat elke gesinssitewasy unyk is. 8

9 Bij kinderen die twee of meer talen tegelijk leren verloopt de taalontwikkeling wat anders als bij eentalige kinderen. Dat komt omdat ze de beide talen in verschillende domeinen leren, de ene taal bijvoorbeeld thuis en de andere taal fan de televisie en de kinderopvang. Sommige woorden kennen ze daardoor eerst alleen in de ene taal, en andere woorden eerst in de andere taal. Dit betekent niet dat de taalontwikkeling langzamer verloopt. De woordschatten zullen elkaar steeds meer beginnen te overlappen. Als kinderen in jaar of 5,6 zijn, kennen ze eigenlijk voor alle begrippen de woorden in beide talen. Meertaligheid is een pré op je CV! Onderzoek toont aan dat tweetaligheid positieve gevolgen heeft voor de educatieve en de talige ontwikkeling van een kind: doordat het via twee talen informatie verwerkt, ontwikkelt zich een flexibelere manier van denken. Meertaligheid leidt tot cognitieve, talige, sociale, economische en culturele voordelen die voor de lange termijn gelden. Wetenschappers suggereren dat, zelfs voordat een kind is geboren, ouders in een tweetalige of meertalige thuissituatie al na zouden moeten denken over de wijze waarop het pasgeboren kind twee- of meertaligheid op kan groeien. Als de ouders beide een andere moedertaal hebben kan het één persoon, één taal model prima toegepast worden. Dan biedt één van de ouders bijvoorbeeld het Fries aan, en de ander het Nederlands. Of kies ervoor om thuis alleen de minderheidstaal (Fries of een streektaal) te spreken. Onderzoek laat zien dat het goed is om thuis consequent de minderheidstaal (Fries) te spreken en te gebruiken, omdat de ontwikkeling van de meerderheidstaal dankzij de hogere status toch wel plaatsvindt. Als jullie thuis alleen Nederlands met jullie kind spreken, zou je voor een Friestalige- of tweetalige kinderopvang kunnen kiezen. We beschrijven nu de gemiddelde taalontwikkeling vanaf de periode vóór de geboorte tot de leeftijd van 5 jaar. Ook geven we enkele tips over wat je als ouder kunt doen om zowel de taalverwerving als tweetaligheid te stimuleren. Onthoud dat elk kind een ander tempo en vermogen van taalontwikkeling kent, en dat elke gezinssituatie uniek is.

Foor de geboorte Soadra at t gehoor him in de baarmoeder ontwikkelt, begint t kynd al op geluud te reageren. Sels fóór de geboorte leert t kynd al geluden en stimmen, die t in de direkte omgeving fan de mim binne, te herkinnen. t Kynd krijt al fóór de geboorte gefoel foor taalritme. Ondersoek toant an dat t kynd kalm wort fan t praten en singen fan de mim. Tips: Praat en sing teugen t ongeboren kynd. Sels foor de geboorte kinne de baide ouweloi al aktyf deel útmake fan de wereld fan t kynd. Faaks kinne jim jim gedachten al s gaan late over de talen die t jim t kynd bijbringe wille. At jim ferskillende mimmetalen hewwe en jim wille dat t kynd baide talen goed leert, dan kinne jim t beste fanôf t begin konsekwint je aigen taal teugen t kynd prate. As ekstra adfys wille wij de tip geve om de aigen taal ok teugen nander fast te houwen. Dat kin eerst wat freemd foele, maar t sorgt d r wel foor dat t onderskaid tussen de talen nag dúdliker wort foor t kynd. 10

11 Voor de geboorte Zodra het gehoor zich in de baarmoeder ontwikkelt, begint het kind al op geluid te reageren. Zelfs vóór de geboorte leert het kind al de geluiden en stemmen die zich in de directe omgeving van zijn moeder bevinden, te herkennen. Het kind krijgt al vóór de geboorte gevoel voor taalritme. Onderzoek toont aan dat het kind kalm wordt van het praten en zingen van zijn moeder Tips: Praat en zing tegen je ongeboren kind. Zelfs voor de geboorte kunnen beide ouders al actief deel uitmaken van de wereld van hun kind. Wellicht kunnen jullie je gedachten al eens laten gaan over de talen die jullie je kind bij willen brengen. Als jullie verschillende moedertalen hebben en jullie willen dat je kind beide talen goed leert, dan kunnen jullie het beste vanaf het begin ieder consequent je eigen taal tegen het kind praten. Als extra advies willen wij de tip geven om de eigen taal ook tegen elkaar vast te houden. Dan kan eerst wat vreemd voelen, maar het zorgt er wel voor dat het onderscheid tussen de talen nog duidelijker wordt voor het kind.

0 3 maanden t Poppy kommuniseert al aktyf en op ôfwisselende wize met syn omgeving en maakt soms klinkers, smakkende of kirrende geluden. t Kynd herkint de stim fan de mim en kin de ferskillende stimmen in de húshouwing onderskaide. t Poppy kommuniseert aktyf deur dingen om beurten met syn of hur gesprekspartner te doen, bijgelyks deur geluudsys út te wisselen, te lachen of te wuiven, of de êrmpys en beentsys te bewegen at een teugen him praat. t Poppy brabbelt, doet klanken na of gúlt om syn bedoeling dúdlik te maken. Tips: Praat, sing en lach teugen t kynd. Interaksy met folwossenen is belangryk foor t kynd. At t kynd genog klanken fan de Frise of Bildtse taal of fan t Frys èn t Nederlâns hoort, helpt dat t kynd in syn feerdere taalontwikkeling. 12

13 0 3 maanden De baby communiceert al actief en op afwisselende wijze met zijn omgeving en maakt soms klinkers, smakkende of kirrende geluiden. Het kind herkent de stem van zijn moeder en kan de verschillende stemmen binnen het gezin onderscheiden. De baby communiceert actief door dingen beurtelings met zijn of haar gesprekspartner te doen, bijv. door geluidjes uit te wisselen, te lachen of te wuiven, of zijn of haar armpjes en beentjes te bewegen als iemand tegen hem spreekt. De baby brabbelt, doet klanken na of huilt om zijn bedoeling duidelijk te maken." Tips: Praat, zing en lach tegen jullie kind. Interactie met volwassenen is belangrijk voor het kind. Als het kind genoeg klanken van de Friese taal of Bildtse of van het Fries én het Nederlands hoort, helpt dat het kind in zijn verder taalontwikkeling.

3 6 maanden t Kynd wort hyltyd aktiver in syn kommunikasy, deur middel fan oogkontakt, lache en imitere. De ferskillende menieren fan gúllen fan t kynd is te herkinnen. t Kynd reageert op ferskillende geluden deur syn hoofd naar of krekt fan t geluud ôf te keren. t Kynd maakt klinkerklanken, lústert na himsels en is gefoelig foor intoanasy in de omgeving. t Kynd speult met de effekten fan toanhoogte, folúmme en ferskillende klanken met inbegrip fan klanken, die t niet in de direkte omgeving foorkomme. Tips: Imiteer de mimyk fan t poppy, doen de geluudsys na en praat met him of hur. Sing liedsys foor jim kynd. Hou je oren open en praat over de dingen die t de andacht fan t kynd trekke; gaan in op de interesses fan t kynd en beskriif syn gefoelens, soa as: Oh, nou bistou blij/bang/ferbaasd, h n? Praat dúdlik; lach feul en al gau sille je sels ok toelacht worre. Geef t kynd de tiid om te reageren, t doet dat deur bijgelyks je an te kiken, te lachen of met de foetsys te skoppen. 14

15 3 6 maanden Tips: Het kind wordt alsmaar actiever in zijn communicatie, door middel van oogcontact, lachen en imiteren. De verschillende manieren van huilen van het kind is te herkennen. Het kind reageert op verschillende geluiden door zijn hoofd naar of juist van het geluid af te wenden. Het kind maakt klinkerklanken, luistert naar zichzelf en is gevoelig voor intonatie in de omgeving. Het kind speelt met de effecten van toonhoogte, volume en verschillende klanken met inbegrip van klanken die niet in zijn of haar directe omgeving voorkomen. Imiteer de mimiek van je baby, doe de geluidjes na en praat met hem of haar. Zing liedjes voor jullie kind. Houd je oren open en praat over de dingen die de aandacht van het kind trekken; ga in op de interesses van het kind en beschrijf zijn gevoelens, zoals: Oh, nu ben je blij/bang/verbaasd, hè? Spreek duidelijk; lach veel en al gauw zul je zelf ook toegelachen worden. Geef het kind de tijd om te reageren, hij of zij doet dat door bijvoorbeeld je aan te kijken, te lachen of met de voetjes te schoppen. 15

6 12 maanden t Kynd reageert op syn naam. t Kynd brabbelt en formt klanken soa as ga-ga, da-da, ma-ma. Dut gebrabbel begint soms al wat op klanken fan taal te likenen. t Kynd begrypt t ferskil tussen n faststelling ( Ja, dat is n boeky, heel goed! ) en n fraag ( Wilstou n boeky leze? ). t Kynd het meer fertrouwen in t speulen met syn stim en doet geluden na die t folwossenen make, soa as kuche. t Kynd doet an mimyk, imiteert, speult met syn tong en maakt ferskillende klanken. Tips: Praat teugen t kynd, fertel wat je doene at je t ruft ferskoane. Fertel en sing over de lichemsdelen fan t poppy of over de dingen der t t kynd na siet. Kines binne gek op ik sien ik sien watstou niet siest achtige spultsys, of rymtsys of op fingerpoppys. Eenfoudige rymtsys en lietsys binne niet alleen maklik om te leren en na te doen, maar stimulere ok de taalontwikkeling fan je kynd. t Binne ideale spultsys, omdat je se overal en altyd doen kinne. Geef t poppy boekys fan sterk materiaal met dúdlike, sterk kontrasterende plaatsys; laat t kynd d rmet speule, se bekike of d r sels op kauwe. Wiis dingen an, benoem se en praat over t speulgoed. Kies boekys út die t je sels ok leuk fine. 16

17 6 12 maanden Het kind reageert op zijn naam. Het kind brabbelt en vormt klanken zoals ga-ga, da-da, ma-ma. Dit gebrabbel begint soms al wat op klanken van taal te lijken. Het kind begrijpt het verschil tussen een vaststelling ( Ja, dat is een boekje, heel goed! ) en een vraag ( Wil je een boekje lezen? ). Het kind heeft meer vertrouwen in het spelen met zijn stem en doet geluiden na die volwassenen maken, zoals kuchen. Het kind oefent zijn mimiek, imiteert, speelt met zijn tong en maakt verschillende klanken. Tips: Praat tegen jullie kind, vertel wat je doet als je zijn luier verschoont. Vertel en zing over de lichaamsdelen van je baby of over de dingen waar je kind naar kijkt. Kinderen zijn dol op ik zie ik zie wat jij niet ziet -achtige spelletjes, op rijmpjes of op vingerpoppetjes. Eenvoudige rijmpjes en liedjes zijn niet alleen gemakkelijk om te leren en na te doen, maar stimuleren ook de taalontwikkeling van je kind. Het zijn ideale spelletjes, omdat je ze overal en altijd kunt doen. Geef je baby boekjes van sterk materiaal met duidelijke, sterk contrasterende plaatjes; laat je kind ermee spelen, ze bekijken of er zelfs op kauwen. Wijs dingen aan, benoem ze en praat over het speelgoed. Kies boekjes uit die je zelf ook leuk vindt.

18 Eén jaar Tips: Om de leeftyd fan een jaar hine sait t kynd syn eerste woordsys of maakt t losse woordachtige klanken. At dat gebeurt, kinne je de taal of talen wermet at t kynd opgroeit, al werom hore. Op dat momint het t kynd alle klanken fan de talen die t t anleert al leerd te onderskaiden. t Kynd nimt aktyf deel an n praten, fooral met lichemstaal. t Kynd begrypt feul meer woordsys dan t sêge kin. t Begrip komt altyd eerder dan t praten. t Kynd begrypt eenfoudige opdrachten en fragen. t Kynd praat meestal in eenwoord sintsys. Eerst komme de selsstandige naamwoorden, derna de werkwoorden. t Is heel normaal dat n kynd t praten wat útstelt wilens at t syn woordeskat fersamelt en fergroat; wij noeme dut de fersamelfaze en die gaat foorôf an de woordeksploasy. t Kynd kombineert woordsys tot tweewoord sintsys, soa as Niet slaap en Hait slaap, wermet d r n groate bândbreedte in syn praten ontstaat. t Kynd is útterst neskierig naar alles wat om him hine gebeurt. t Wiist faak naar t een of ânder in de direkte omgeving en wil wete wat t is of hoe t t hyt. Benoem de dingen en geef eenfoudige útlêg. Herhaal woordsys die t t kynd sait en ful de een- of tweewoord sintsys an. Bekyk tegaar poppyboekys en lees plaatsyboeken met dúdlike, eenfoudige ferhaaltsys foor. Sorg dat t kynd boekys foor t gripen het en lees soms foor. t Is t dúdlikst at je foorleze in deselde taal as die t je âns ok prate teugen je kynd.

19 19 Eén jaar Tips: Rond de leeftijd van één jaar zegt het kind zijn eerste woordjes of maakt het losse woordachtige klanken. Als dat gebeurt, kun je de taal of talen waarmee het kind opgroeit, al terug horen. Op dat moment heeft het kind alle klanken van de talen die het aanleert al leren onderscheiden. Het kind neemt actief deel aan een gesprek, vooral met lichaamstaal. Het kind begrijpt veel meer woordjes dan het kan zeggen. Begrip komt altijd eerder dan spraak. Het kind begrijpt eenvoudige opdrachten en vragen. Het kind spreekt meestal in éénwoordzinnetjes. Eerst komen de zelfstandige naamwoorden, daarna de werkwoorden. Het is volstrekt normaal dat een kind het praten wat uitstelt terwijl het zijn woordenschat verzamelt en vergroot; we noemen dit de verzamelfase en deze gaat vooraf aan de woordexplosie. Het kind combineert woordjes tot tweewoordzinnetjes, zoals Niet slaap en Pappa slaap, waarmee er een grote bandbreedte in zijn spraak ontstaat. Jullie kind is uiterst nieuwsgierig naar alles dat rondom hem gebeurt. Het wijst vaak naar iets in de directe omgeving en wil weten wat het is of hoe het heet. Benoem de dingen en geef eenvoudige uitleg. Herhaal woordjes die je kind zegt en vul de één- of tweewoordzinnetjes aan. Bekijk samen babyboekjes en lees plaatjesboeken met duidelijke, eenvoudige verhaaltjes. Zorg dat het kind boekjes voor het grijpen heeft en lees soms voor. Het is het duidelijkst dat je voorleest in dezelfde taal die je anders ook spreekt tegen je kind.

2 jaar De spreektaal wort almaar belangriker, maar lichemstaal blyft aktyf deel útmaken fan de kommunikasy. t Fait DAT t kynd praat is belangriker dan HOE t t praat. De húshouwing en de mînsen die t t kynd in t daagliks leven feul siene en him begripe kinne at hij praat. t Kynd brúkt feul klanken fan de taal nag niet, maar starig komme die klanken nou dochs in syn of hur praten foor. t Kynd praat om te fertellen over wat t siet of metmaakt en om him ferstaanber te maken. t Kynd begrypt langere sinnen en kin fragen beantwoorde. Tips: t Kynd begint starigan in te sien dat je de omgeving beïnfloede kinne en sels kontrelere deur middel fan taal. Ful de dingen die t t kynd sait an en herhaal se in woorden die t t kynd sels brúkke sou at t dertoe in staat waar maar korrizjeer t kynd niet (Niet sêge: Ni, dat is niet goed maar selfs de goeie sin foorsêge). t Is prima at t kynd liever de ene as de ândere taal praat, of at t talen deurnander brúkt. t Deurnander brúkken fan talen is heel normaal en ok n waardefolle faze in de tweetalige ontwikkeling; kines binne an t eksperiminteren met de ferskillende taalsystemen en lere deur te oefenen t onderskaid d r tussen. Je kinne korte ferhaaltsys met plaatsys foorleze of nafertelle. Dat n kynd hyltyd t selde boeky woord foor woord opnij hore wil is folstrekt normaal op deuze leeftyd. 20 Bij de kynderopfang wort de taal âns anboaden as thús, onder ânderen deur de interaksy met ândere kines. Bij jim in e buurt is fast wel n peuterspeulplak of kynderdagferbliif, der t bewust met n Frys- of tweetalig belaid werkt wort.

21 2 jaar Tips: De spreektaal wordt almaar belangrijker, maar lichaamstaal blijft actief deel uitmaken van de communicatie. Het feit DAT het kind praat is belangrijker dan HOE het praat. Het gezin en de mensen die het kind in het dagelijks leven veel zien, kunnen hem begrijpen als hij praat. Het kind gebruikt veel klanken van de taal nog niet, maar langzamerhand verschijnen deze klanken nu toch in zijn of haar spraak. Het kind praat om te vertellen over wat het ziet of meemaakt en om zich verstaanbaar te maken. Het kind begrijpt langere zinnen en kan vragen beantwoorden. Vul de dingen die je kind zegt aan en herhaal ze in woorden die je kind zelf zou gebruiken als hij of zij daartoe in staat was maar corrigeer je kind niet (Niet zeggen: Nee, dat is niet goed maar zelf de goede zin voorzeggen). Het is prima als je kind liever de ene dan de andere taal spreekt, of als het talen door elkaar gebruikt. Het doorelkaar gebruiken van talen is heel normaal en ook een waardevolle fase in de tweetalige ontwikkeling; kinderen zijn aan het experimenteren met de verschillende taalsystemen en leren door te oefenen het onderscheid ertussen. Je kunt korte verhaaltjes met plaatjes voorlezen of navertellen. Dat een kind telkens hetzelfde boekje woord voor woord opnieuw wil horen is volstrekt normaal in deze leeftijd. Bij de kinderopvang wordt de taal anders aangeboden als thuis, onder andere door de interactie met andere kinderen. Bij jullie in de buurt is vast wel een peuterspeelplaats of kinderdagverblijf waar bewust met een Fries- of tweetalig beleid gewerkt wordt.

3 jier Tips: t Kynd kon passyf al feul begrippen, de útbraiding fan de aktive woordeskat komt nou ok in n stroom fersnelling. t Kynd brúkt langere sinnen en het bij t foeren fan n gesprekky de help fan syn ouweloi niet meer norig. De útspraak fan t kynd is al dúdliker en t kin himsels makliker ferstaanber make. t Kynd begrypt feul meer as at t sels útdrukke kin. t Kynd stelt n prot fragen. t Kynd kontroleert syn aigen taalfermogen: Hait, dut is n krant, h n? I n Kynd fan drie jaar kin n gesprek foere en fynt t leuk om te praten at je de tiid nimme om te lústeren. t Kynd fynt t leuk om fragen te beantwoorden of klaine opdrachten te doen en is gek op woordspultsys met ônsinwoordsys, rymtsys en raadseltsys. t Is normaal dat t kynd op deuze leeftyd n foorkeurstaal het, soalang at de ouweloi in baide talen maar genog inbring geve. De krusiale faktor is BEHOEFTE. t Kynd mot insien meestal gaat dat onbewust dat baide talen norig binne in t daagliks leven. Ans wort de minderhydstaal niet feerder ontwikkeld. At jim sels niet Frys prate en jim wille t kynd dochs de kâns biede om meertalig op te groeien, kinne jim kieze foor n Frise- of tweetalige peuterspeulsaal of kynderdagferbliif. Of foor n Frystalige oppas of gastouder. Fraag mînsen in jim omgeving om Frys (of Bildts) te praten teugen jim kynd. Meskien lukt t jimme om n Frys boeky foor te lezen? Of âns binne d r tunworig ok audioboeken beskikber en webteksten met geskikte ferhaaltsys. Soek s om geskikte boeken, dvd s, mezyk en tillefizyprogramma s in t Frys. D r stane heel wat lees-, kyk- en lústertips op internet (kyk ok achterin de brosjure). 22

23 3 jaar Tips: Het kind kon passief al veel begrippen, de uitbreiding van de actieve woordenschat komt nu ook in een stroomversnelling. Het kind gebruikt langere zinnen en heeft bij het voeren van een gesprekje de hulp van zijn ouders niet meer nodig. De uitspraak van het kind is al duidelijker en het kan zichzelf gemakkelijker verstaanbaar maken. Het kind begrijpt veel meer dan hij of zij zelf uit kan drukken. Het kind stelt veel vragen. Het kind controleert zijn eigen taalvermogen: Pappa, dit is een krant, hè? Een kind van drie jaar kan een gesprek voeren en vindt het leuk om te praten als jij de tijd neemt om te luisteren. Je kind vindt het leuk om vragen te beantwoorden of opdrachtjes te doen en is gek op woordspelletjes met onzinwoordjes, rijmpjes en raadseltjes. Het is normaal dat het kind op deze leeftijd een voorkeurstaal heeft, zolang de ouders in beide talen maar genoeg input geven. De cruciale factor is BEHOEFTE. Het kind moet gaan inzien meestal gaat dat onbewust dat het beide talen nodig heeft in het dagelijks leven. Anders wordt de minder - heidstaal niet verder ontwikkeld. Als jullie zelf niet Fries spreken en jullie willen jullie kind toch de kans bieden om meertalig op te groeien, kunnen jullie kiezen voor een Fries- of tweetalig peuterspeelzaal of kinderdagverblijf. Of voor een Friestalige oppas of gastouder. Vraag mensen in jullie omgeving om Fries te spreken tegen jullie kind. Misschien lukt het jullie om eens een Fries boekje voor te lezen? Zoek eens om geschikte boeken, dvd s, muziek en televisieprogramma s in het Fries. Er staan veel lees-, kijk- en luistertips op internet (kijk ook achterin de brochure).

4 jaar De basistaalfaardigens is nou anwezig en t kynd begrypt t meeste fan wat t hoort. t Kynd geeft overal kommintaar op en syn gespreksfaardigens nimt toe. t Kynd maakt himsels, wat taal angaat, frij fan t hier en nou; t kin ok prate over wat al gebeurd is of nag gebeure sil. Stikky bij bitsy ontstaat t taalbewustwezen t ferskil make te kinnen tussen form en betekenis fan n woord. Doen taalspultsys; rymtsys, raadseltsys en grappys liene hur der útstekend foor. t Kynd krijt belangstelling foor letters en tekst. De moeilikste klanken fan de taal binne dinklik nag niet anwezig. Tips: Hou even op wermet at je doende binne at t kynd wat teugen je sêge wil en geef t kynd alle tiid om te praten. Lúster goed na wat t kynd sait en stimuleer t gesprek deur open fragen te stellen, soa as: Wat bedoelstou?, En doe?, Wat saai hij doe?, Wie waar dat? Onthou dat wij, folwossenen, wonnen binne t woord te foeren. At t kynd neskierig is na letters, brúk dan s een fan de feule leuke ABC-boeken met arige rymtsys en stimulerende plaatsys. At je gyn plaatsyboekys brúkke kin t kynd ok metlústere wilens at je luudop foorleze. Maak t foorlezen onderdeel fan je daaglikse roetine 24

25 4 jaar De basistaalvaardigheden zijn inmiddels aanwezig en het kind begrijpt het meeste van wat hij of zij hoort. Het kind geeft overal commentaar bij en zijn gespreksvaardigheden nemen toe. Het kind maakt zichzelf qua taal vrij van het hier en nu; het kan ook praten over wat al is gebeurd of nog gaat gebeuren. Stukje bij beetje ontstaat het taalbewustzijn het verschil kunnen maken tussen vorm en betekenis van een woord. Doe taalspelletjes; rijmpjes, raadseltjes en mopjes lenen zich daar uitstekend voor. Het kind stelt interesse in letters en tekst. De moeilijkste klanken van de taal zijn misschien nog niet aanwezig. Tips: Stop even waarmee je bezig bent als je kind wat tegen je wil zeggen en geef je kind alle tijd om te praten. Luister goed naar wat je kind zegt en stimuleer het gesprek door open vragen te stellen, zoals: Wat bedoel je?, En toen?, Wat zei hij toen?, Wie was dat? Onthoud dat wij, volwassenen, gewend zijn het woord te voeren. Als je kind nieuwsgierig is naar letters, gebruik dan eens een van de vele leuke ABC - boeken met aardige rijmpjes en prikkelende plaatjes. Als je geen plaatjesboekjes gebruikt kan je kind ook meeluisteren terwijl je luidop voorleest. Maak voorlezen onderdeel van je dagelijkse routine.

26 5 jaar Tips: Tidens de kleuterjaren komt t eandstadium fan de taalontwikkeling meer in sicht. Ongefeer driekwart fan wat t kynd sait kinne onbekinden al goed ferstaan. De algemene struktuur fan de taal of talen krijt form; woorden worre hyltyd faker tot sinnen formd. Fan n goeie grammatika is nag gyn sprake. Kines fan deuze leeftyd dinke loochys na en make bij t ferfoegen fan werkwoorden fouten as valte i.p.v. viel. t Kynd kin soms nag woorden in meer talen in een sin brúkke. Dat komt omdat t nag altyd met de talen an t eksperiminteren is. Ok persoanlike foornaamwoorden, soa as ik, dou, wij, binne nag lastig foor n kleuter. Sommige kines brúkke derdeur de aigen naam. In t rôlespel kin t kynd eksperimintere met taal en talen en t taalgebrúk hyltyd beter anpasse an de per soan wermet t praat. Kines die t fan de geboorte ôf twee talen toegelyk lere, kinne at se n jaar of 5, 6 binne aigenlik foor alle begrippen de woorden in baide talen. t Kynd leert op n kreative menier n taal of meerdere talen te brúkken in t daagliks leven. Ferbeter derom de foutsys die t t kynd maakt op n frindlike menier, dat werkt foor t kynd bemoedigend en stimulerend om te praten en dermet deur te gaan. Laat t kynd merke dat jou interesseerd binne en t leuk fine en dat t soafeul met taal/ talen bezig is. Praat, sing en lees thús feul met t kynd en doen dut soafeul mooglik in de minderhydstaal (bijgelyks n streektaal of dialekt). t Kynd komt op deuze leeftyd meer in anraking met de búttenwereld en derdeur met de meerderhydstaal (Nederlâns). Foor de ferwerving fan meerdere talen is n stimulâns in de minderhydstaal fan belang. Onthou dat elk kynd unyk is en elk kynd him ontwikkelt in syn aigen timpo.

27 5 jaar Tips: Tijdens de kleuterjaren komt het eindstadium van de taalontwikkeling meer in zicht. Ongeveer driekwart van wat het kind zegt kunnen onbekenden al goed verstaan. De algemene structuur van de taal of talen krijgt vorm; woorden worden steeds meer tot zinnen gevormd. Van een goede grammatica is nog geen sprake. Kinderen van deze leeftijd denken logisch na en maken bij het vervoegen van werkwoorden fouten als valte i.p.v. viel. Het kind kan nog soms nog woorden in meerdere talen in één zin gebruiken. Dat komt omdat het kind nog steeds met de talen aan het experimenteren is. Ook persoonlijke voornaamwoorden, zoals ik, jij, wij, zijn nog lastig voor een kleuter. Sommige kinderen noemen zichzelf daardoor bij eigen naam. In het rollenspel kan het kind experimenteren met taal en talen en daarbij steeds beter rekening houden met hun gesprekspartner. Het kind kan zijn taalgebruik steeds meer aanpassen aan de persoon waarmee ze spreken. Kinderen die vanaf de geboorte twee talen tegelijk leren kennen, als ze een jaar of 5, 6 zijn, eigenlijk voor alle begrippen de woorden in beide talen. Het kind leert op een creatieve manier een taal of meerdere talen te gebruiken in het dagelijks leven. Verbeter daarom de foutjes die het kind maakt op een vriendelijke manier, dat werkt voor het kind bemoedigend en stimulerend om te praten en daarmee door te gaan. Laat het kind merken dat je geïnteresseerd bent en het leuk vindt dat hij of zij zoveel met taal/ talen bezig is. Praat, zing en lees thuis veel met het kind en doe dit zoveel mogelijk in de minderheidstaal (bijv. een streektaal of dialect). Het kind komt op deze leeftijd meer in aanraking met de buiten wereld en daardoor ook met de meerderheidstaal (Nederlands). Voor de verwerving van meerdere talen is een stimulans in de minderheidstaal van belang. Onthoud dat elk kind uniek is en in zijn eigen tempo ontwikkeld.

Tweetaligens is n rykdom, wirg om begelaid feerder ontwikkeld te worren Meertaligens is niet erflik. Ouweloi kieze bewust foor t preses om kines meertalig op te foeden. De taal fan t kynd ontwikkelt him t beste at de ouweloi konsekwint binne in hur taalgebrúk ten opsichte fan t kynd. t Is belangryk dat je, as folwossene, nadinke over je aigen taal en feerder dat je n poasitive houding hewwe ten opsichte fan de talen der t t kynd in syn daagliks leven met in anraking komt. De minderhydstaal het ekstra steun norig. Krijt t kynd in die taal genog prikkels? t Is normaal dat n kynd in de eerste levensjaren gyn onderskaid maakt tussen talen. Geef t kynd de tiid om de talen te ontwikkelen. Twee- of meertaligens ferrykt de mintale aktiviteit, fergroat de fleksibiliteit en kreativiteit fan t ferstandelik fermogen en is handig foor ferskillende soasjale kontakten. Begelaid t kynd in de taalontwikkeling, in de richting fan meertaligens. 28

29 Tweetaligheid is een rijkdom, waard om begeleid verder ontwikkeld te worden Meertaligheid is niet erfelijk. Ouders kiezen bewust voor het proces om kinderen meertalig op te voeden. De taal van het kind ontwikkelt zich het beste als de ouders consequent zijn in hun taalgebruik ten opzichte van hun kind. Het is belangrijk dat je, als volwassene, nadenkt over je eigen taal en verder dat je een positieve houding hebt ten opzichte van de talen waar het kind in zijn of haar dagelijks leven mee in aanraking komt. De minderheidstaal heeft extra steun nodig. Krijgt jullie kind in die taal genoeg prikkels? Het is normaal dat een kind in de vroegste jaren geen onderscheid maakt tussen talen. Geef het kind de tijd om de talen te ontwikkelen. Twee- of meertaligheid verrijkt de mentale activiteit, vergroot de flexibiliteit en creativiteit van het verstandelijk vermogen en is handig voor verschillende sociale contacten. Begeleid het kind in de taalontwikkeling, in de richting van meertaligheid.

Meertaligens in t daagliks leven goeie ideeën foor thús Op de folgende bladsys worre n tal werkforms meer útlaid, Ekstra andacht foor de minderhydstaal: die t soawel op de kynderopfang as thús toepast worre In ôns meertalige omgeving in Frysland hewwe wij te kinne. maken met n dominante taal ( t Nederlâns) en de minderhydstaal ( t Frys, maar ok streektalen of andere talen). Ok in Ouweloi as taalmedel: n Kynd leert n taal of talen die t hij dinkt norig te hewwen, en t kynd leert de talen in syn direkte omgeving. Om n taal te leren, mot n kynd niet alleen hore hoe t andere mînsen gebieden der t de meeste inweuners Frys prate is dut an de order, deurdat t Nederlâns n belangryk plak innimt in t basisonderwiis, tillefizy, boeken, kompjoeter ensf. Kines merke dat Nederlâns n belangrike taal is en sille hur hierdeur die taal brúkke, maar deuze ok sels brúkke. Dink d rom dat je de tiid nimme om met t kynd te praten. Kines lere talen stimuleerd foele om die taal te leren. Soa beginne aigenlik alle Frystalige peuters at se ongefeer 3,5 jaar oud t maklikst at sij alle rúmte krije om te praten en hur sels te útteren. t Is fan belang dat haiten, mimmen en ândere folwossenen, die t in kontakt komme met t kynd, n ryk en farieerd taalgebrúk binne, Nederlâns te praten at se an t speulen binne. Bij anderstaligen gebeurt t selde. Deur de dominante pesisy fan de Nederlânse taal op de basisskoal hewwe. is t foor Frystalige kines goed om in de jaren d rfoor n ryk en breed anbod in de mimmetaal ('t Bildts) te krijen. 30

31 Meertaligheid in het dagelijks leven goede ideeën voor thuis Op de volgende pagina s worden een aantal werkvormen meer uitgelegd die zowel op de kinderopvang als thuis toegepast kunnen worden. Ouders als taalmodel: Een kind leert een taal of talen die hij denkt nodig te hebben, en het kind leert de talen in zijn directe omgeving. Om een taal te leren, moet een kind niet alleen horen hoe andere mensen die taal gebruiken, maar deze ook zelf gebruiken. Denk eraan dat je de tijd neemt om met je kind te praten. Kinderen leren talen het gemakkelijkst als zij alle ruimte krijgen om te praten en zich zelf te uiten. Het is van belang dat vaders, moeders en andere volwassenen, die in contact komen met het kind, een rijk en gevarieerd taalgebruik hebben. Extra aandacht voorde minderheidstaal: In onze meertalige omgeving in Fryslân hebben wij te maken met een dominante taal (het Nederlands) en de minderheidstaal (het Fries, maar ook streektalen of andere talen). Ook in gebieden waar de meeste inwoners Fries praten is dit aan de orde, doordat het Nederlands een belangrijke plek inneemt binnen het basisonderwijs, televisie, boeken, computer enz. Kinderen merken dat Nederlands een belangrijke taal is en zullen zich hierdoor gestimuleerd voelen om die taal te leren. Zo beginnen eigenlijk alle Friestalige peuters als ze ongeveer 3,5 jaar oud zijn Nederlands te spreken als ze aan het spelen zijn. Bij anderstaligen gebeurt hetzelfde. Door de dominante positie van de Nederlandse taal op de basisschool is het voor Friestalige kinderen goed om in de jaren ervoor een rijk en breed aanbod in de moedertaal te krijgen.

Dernaast wort de basis formd foor de feerdere meertalige taalontwikkeling. Kies derom, at t kin, n peuterspeulplak of kynderdagferbliif met n dúdlik Frystalig- of tweetalig belaid en lees kines thús feul foor in t Frys. Foor anderstalige peuters geldt t selde: biedt de mimmetaal breed en ryk an met boekys, lietsys, kynderprogramma s ensf. Want at de basis in de mimmetaal goed is, ontwikkelt de tweede taal him beter. n Poasitive, angename en bewuste taalhouding fan ouweloi sil overslaan op t kynd. At jim Frys prate, praat dat dan ok teugen syn fryndsys. n Nederlânstalige peuter ferstaat likegoed Frys as at n Frystalige peuter Nederlâns ferstaat. Soa lere kines dat de talen gelykwaardig binne. Samenwerking tussen opfoeders: t Is belangryk om op t gebied fan taal n ferbining te hewwen tussen thús en de kynderopfang. Peuters fine t prachtig om de lietsys fan de kynderopfang thús ok te singen en lere feul fan herhaling. Utwisseling kin heel inspirerend werke. Fraag informasy over de thema s en t materiaal der t met werkt wort en gaan der thús feerder op deur. Ansom kin t ok: nim s n boeky fan thús met na de kynderopfang, of leer tegaar met t kynd de laidster jim lietsy an, je sille sien hoe trots at t kynd dan is! Brúk foto s: Brúk foto s om de gedachten fan kines insichtlik te maken. Laat t kynd syn aigen foto s kieze om op de muur, de koelkas, in n album en soa te plakken en fraag wêrom hij nou krekt die foto s koazen het. De belangrykste woorden die t t kynd sait kinne bij de foto s skreven worre. Praat met t kynd over de foto s en fraag se wat se d rfan fine en d rbij foele. 32

33 Daarnaast wordt de basis gevormd voor de verdere meertalige taalontwikkeling. Kies daarom, als het kan, een peuterspeelplaats of kinderdagverblijf met een duidelijk Friestalig- of tweetalig beleid en lees kinderen thuis veel voor in het Fries.Voor anderstalige peuters geldt hetzelfde: biedt de moedertaal breed en rijk aan met boekjes, liedjes, kinderprogramma s enz. Want als de basis in de moedertaal goed is ontwikkelt de tweede taal zich beter. Een positieve, aangename en bewuste taalhouding van ouders zal overslaan op het kind. Als jullie Fries spreken,spreek dat dan ook tegen zijn of haar vriendjes. Een Nederlandstalige peuter verstaat evengoed Fries dan een Friestalige peuter Nederlands verstaat. Zo leren kinderen dat de talen gelijkwaardig zijn. Samenwerking tussen opvoeders: Het is belangrijk om op het gebied van taal een verbinding te hebben tussen thuis en de kinderopvang. Peuters vinden het prachtig om de liedjes van de kinderopvang thuis ook te zingen en leren veel van herhaling. Uitwisseling kan heel inspirerend werken. Vraag informatie over de thema s en het materiaal waarmee gewerkt wordt en ga daar thuis verder op door. Andersom kan het ook: neem eens een boekje van thuis mee naar de kinderopvang, of leer samen met je kind de leidster jullie liedje aan, je zal zien hoe trots jullie kind dan is! Gebruik foto s: Gebruik foto s om de gedachten van kinderen inzichtelijk te maken. Laat het kind zijn eigen foto s kiezen om op de muur, de koelkast, in een album enz. te plakken en vraag waarom hij juist die foto s heeft gekozen.

n Kynd fynt t soms lastig om syn gedachten út te drukken; foto s moedige dan an tot interaksy. Nim foto s op útsys en bij spesjale gelegenheden. Op n raisy kin t kynd in heel ândere dingen interesseerd weze as dat je dinke. De busrais kin soamaar interessanter weest weze dan t raisdoel! Atstou of dyn partner n ândere (streektaal of búttenlânse) taal praatst, kinne je sels thús n fergelykber persoanazy bedinke. In Wales wort bijgelyks t tovenaarspoppys Dewin brúkt. Soa wort t makliker en leuker foor kines om n taal te brúkken. Bedink n persoanazy dat alleen n bepaalde taal praat: Bedink n simpatyk persoanazy n leuk poppy of n teddybeer dat kines anspoort om n spesifike taal te brúkken. Fertel t kynd dat t figuurtsy alleen die taal ferstaan kin; at t kynd met t figuurtsy praat of speult, begrypt t n kynd alleen maar at die de goeie taal praat. n Mooi foorbeeld in Frysland is Tomke dat met t hondsy Romke, Kornelia de Kangoeroe en t buurmaisy Yana Yu feul avonturen beleeft. De ferhalen fan Tomke staan dicht bij t daagliks leven fan jonge kines. Kines herkinne hursels in de avonturen; se reagere op wat se hore en sien. D r binne genog mooglikheden om Tomke ok in t taalanbod thús n plakky te geven, kyk op www.tomke.nl. Brúk de meertalige omgeving: At ouweloi baide Nederlâns- of anderstalig binne en wille dat t kynd Frys of Bildts leert, fraag dan n buurfrou, femilylid, de oppas of andere mînsen in de omgeving om konsekwint Frys of Bildts teugen t kynd te praten. t Selde geldt at jim thús tweetalig binne, en t kynd op n bepaald momint Nederlâns begint te praten. Dink d ran, Friezen binne d ran wonnen om hur an te passen an de taal fan t kynd, jou sille ânderen d r seker an herinnere motte dat sij niet over hoeve te skakelen op t Nederlâns. 34

35 De belangrijkste woorden die het kind zegt kunnen bij de foto s geschreven worden. Praat met je kind over de foto s en vraag ze wat ze ervan vinden en erbij voelen. Een kind vindt het soms lastig om zijn of haar gedachtes uit te drukken; foto s moedigen dan aan tot interactie. Neem foto s op uitjes en bij speciale gelegenheden. Op een reisje kan het kind in heel andere dingen geïnteresseerd zijn dan je denkt. De busreis kan zomaar interessanter zijn geweest dan het reisdoel! Bedenk een personage dat alleen een bepaalde taal kent: Bedenk een sympathiek personage een leuk poppetje of een teddybeer dat kinderen aanspoort om een specifieke taal te gebruiken. Vertel het kind dat het figuurtje alleen die taal kan verstaan; als het kind met het figuurtje praat of speelt, begrijpt het een kind alleen als die de juiste taal spreekt. Een mooi voorbeeld in Fryslân is Tomke dat met het hondje Romke, Kornelia de Kangoeroe en het buurmeisje Yana Yu veel avonturen beleefd. De verhalen van Tomke staan dicht bij het dagelijks leven van jonge kinderen. Kinderen herkennen zich zelf in de avonturen; ze reageren op wat ze horen en zien. Er zijn genoeg mogelijkheden om Tomke ook in het taalaanbod thuis een plekje te geven, kijk op www.tomke.nl. Als jij of je partner een andere ((streektaal of buitenlandse) taal spreekt, kan je zelf thuis een vergelijkbaar personage bedenken.in Wales wordt bijvoorbeeld het tovenaarspoppetje Dewin gebruikt. Zo wordt het makkelijker en leuker voor kinderen om een taal te gebruiken. Gebruik de meertalige omgeving: Als ouders beide Nederlands- of anderstalig zijn en jullie willen dat jullie kind Fries leert of Bildts, vraag dan een buurvrouw, familielid, de oppas of andere mensen in de omgeving om consequent Fries of Bildts tegen jullie kind te spreken.

36 Brúk posters: Nim materiaal om t boek met te fersieren: kleurd pepier, Maak n poster over n aktueel onderwerp en sorg d rfoor n skeer, lym, stiften, plaatsys of stikkers, sifers, letters en dat deuze op ooghoogte fan t kynd komt te hangen, bijgelyks op of bij n deur. Skriif n paar woorden op de poster of plak d r plaatsys bij. n Kynd sil fragen stelle over de poster soa. Je kinne n ferhaaltsy opskrive dat je sels as kynd leuk fonnen, inkele rymtsys en raadseltsys, n jeugdherinnering. Of je kinne n onderwerp kieze werfoor at je kynd interesse of sels wat fertelle wat met t onderwerp te maken het. De het, bijgelyks peerden. t Maakt niet út hoe groat of dik poster moedigt kines an om over t onderwerp te praten en t boek is. Foor n jong kynd hewwe je niet feul woorden of hur in aigen woorden út te drukken. De poster kin kines ok anspore om n spultsy te doen, dat met t onderwerp te pagina s norig. At alle pagina s klaar binne, kinne je se plestifisere en tot n boek bine. Je kinne sels n boekmaakfesy maken het. organisere met ândere húshouwings of bij de kyn- deropfang. Laat t kynd sels plaatsys foor t boek kieze en Maak sels boeken: fraag wat d r op de plaatsys gebeurt. Skriif op wat t kynd je In sommige talen bestaan maar n paar of helendal gyn fertelt. Laat t kynd syn aigen fantasy brúkke. boeken foor klaine kines. In Frysland binne d r gelukkig wel Dut is n menier om t dinken Frise (printe) boeken te krijen (sien de links fan de websites). fan kines foor ânderen sichtber Maar je kinne ok tegaar n aigen boeky make. t Is heel te maken, naast t fait dat spesjaal foor n kynd om n selsmaakt en selsbedocht boeky je t kynd t ferband tussen te hewwen en ok 't Bildts te brúkken. sproken en skreven taal dúdlik maakt.

37 Hetzelfde geldt als jullie thuis tweetalig zijn, en jullie kind op een bepaald moment Nederlands begint te spreken. Denk eraan, Friezen zijn eraan gewend om zich aan te passenaan de taal van het kind, jij zult anderen er zeker aan moeten herinneren dat zij niet over hoeven te schakelenop het Nederlands. Gebruik posters: Maak een poster over een actueel onderwerp en zorg ervoor dat deze op ooghoogte van het kind komt te hangen, bijv. op of bij een deur. Schrijf een paar woorden op de poster en plak er eventueel plaatsjes bij. Een kind zal vragen stellen over de poster of zelf wat vertellen wat met het onderwerp te maken heeft. De poster moe - digt kinderen aan om over het onderwerp te praten en zich in hun eigen woorden uit te drukken. De poster kan kinderen ook aansporen om een spelletje te doen dat met het onderwerp te maken heeft. Maak zelf boeken: In sommige talen bestaan weinig tot geen boeken voor kleine kinderen. In Fryslân zijn er gelukkig wel Friese (prenten) boeken te verkrijgen (zie de links van de websites). Maar je kan ook samen een eigen boekje maken om ook het Bildts te gebruiken. Het is heel speciaal voor een kind om een zelfgemaakt en zelfbedacht boekje te hebben. Pak materiaal om het boek mee te versieren: gekleurd papier, een schaar, lijm, stiften, plaatjes of stickers, cijfers, letters enz. Je kunt een verhaaltje opschrijven dat je zelf als kind leuk vond, enkele rijmpjes en raadseltjes, een jeugdherinnering. Of je kunt een onderwerp kiezen waarvoor je kind interesse heeft, bijvoorbeeld paarden. Het maakt niet uit hoe groot of dik het boek is. Voor een jong kind heb je niet veel woorden of pagina s nodig. Wanneer alle pagina s klaar zijn, kun je ze plastificeren en tot een boek binden. Je kunt zelf een boekmaakfeestje organiseren met andere gezinnen of bij de kinderopvang. Laat het kind zelf plaatjes voor het boek kiezen en vraag wat er op de plaatjes gebeurt. Schrijf op wat het kind je vertelt. Laat het kind zijn eigen fantasie gebruiken. Dit is een manier om de gedachten van kinderen voor anderen zichtbaar te maken, naast het feit dat je het kind het verband tussen gesproken en geschreven taal duidelijk maakt.