Het Multipilot project op De Nieuwste School Drie jaar onderwijsontwikkeling in de bètavakken. Inleiding Het Multipilot project (MP) is een landelijk project rondom de vernieuwingen in de bètavakken op havo/vwo scholen. Het project is door het ministerie van onderwijs geïnitieerd en het liep van augustus 2008 tot en met juli 2011. Er deden acht scholen aan mee. Twee vragen stonden bij dit project centraal. 1. In hoeverre is het voor een school haalbaar om meerdere vernieuwde examenprogramma s tegelijkertijd in te voeren? 2. In hoeverre kunnen de docenten met de vernieuwde examenprogramma s meer samenhang in het onderwijs tussen de verschillende vakken aanbrengen? Het project werd op de scholen begeleid door Rupert Genseberger (voorgedragen door de vakvernieuwingscommissies) en facilitair ondersteund vanuit de SLO. Algemene informatie over de school. De Nieuwste School (DNS) leidt op voor de diploma s vmbo-t, havo en vwo. Ze valt bestuurlijk onder OMO. Zij is in 2004 opgericht als een school voor vernieuwend onderwijs. De school had halverwege het MP project ongeveer 370 leerlingen. In het concept van DNS is nieuwsgierigheid de motor van het leren, is de leerling eigenaar van zijn leerproces en actief lid van de leergemeenschap (leerlingen, teamleden, ouders). Wat de leerling wil, wie hij is, wie hij wil worden en wie hij wil zijn, draagt bij aan het actief ontwikkelen van kennis. De kern van het onderwijs omvat de vijf werkwoorden kennen, kunnen, willen, worden en zijn. Op basis van dit concept bereidt DNS iedere leerling optimaal voor op een later (doorlerend) leven. In de eerste drie jaar zitten leerlingen van alle niveaus bij elkaar in heterogene groepen. Die leerjaren bestaan uit zo n 75 tot 100 leerlingen. Binnen deze leerjaren functioneren er stamgroepen, waarvan ongeveer vijfentwintig leerlingen deel uitmaken. In de stamgroep staat de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerling centraal naast het aanleren van noodzakelijke gereedschappen zoals onderzoek doen. Elke leerling neemt deel aan verschillende leercirkels, groepen die zich bezighouden met een bepaald onderwerp of een bepaalde problematiek. Een leercirkel loopt dwars door de stamgroepen heen. In de onderbouw wordt het vak science aangeboden. Dit wordt gedragen en vorm gegeven door alle docenten. In leerjaar 3 wordt het vak Arts&Technologie gegeven. Dit vak is een cross-over tussen kunst en technologie. Na het derde jaar gaan de leerlingen uiteen in twee richtingen: vmbo-t en havo/vwo. De havo en vwo leerlingen kiezen aan het eind van leerjaar 3 uit twee stromen: de maatschappijstroom of de natuurstroom. Deze stromen leiden naar een eindexamen in de vier verschillende profielen. De natuurstroom is een dubbelprofiel met NLT, de lessen worden voor het grootste deel gegeven aan de hand van NLT modules. Het onderwijs is opgedeeld in tijdseenheden van 1 uur. (Op verzoek van de school vermelden we hier dat het volgende een goede beschrijving is over de jaren 2008-2010. Intussen is er in de school veel in positieve zin veranderd.) 1
Vakken en docenten in het Multipilot project De Nieuwste School heeft gedurende drie jaar met de volgende vakken en docenten aan het project deelgenomen: Havo/vwo vak docenten biologie Bart Segers Patrick Smits natuurkunde Hans Wijnen scheikunde wiskunde Mark Langerwerf Lia Vlaming Martin Vos Jan Lips Kees de Lange Beginsituatie en ambitie van de school binnen het Multipilot project: Samenvatting volgens de Pilotbeschrijving van De Nieuwste School (juni 2009): Ervaring afstemming en/of samenhang Bij de start van het project heeft de school voor het eerst een vierde klas. Er is dus nog geen schoolervaring met science-vakken in de bovenbouw. Individuele docenten hebben wel ervaring vanuit hun vorige scholen. Ervaring rond het ontwikkelen en samenstellen van materiaal is nadrukkelijk aanwezig voor wat betreft de onderbouw. Deze expertise moet zich gaan uitbouwen naar de bovenbouw. Ambities organisatie - De school wil effectief en attractief onderwijs aanbieden met keuzemogelijkheden voor leerlingen, opdat leerlingen uitgedaagd worden hun eigen route te bepalen. - Binnen de Multipilot willen we onderzoeken in welke mate het aanbieden van vakoverstijgende thema s bijdraagt tot het vergroten van attractief en effectief onderwijs in bèta vakken. Ambities afstemming en samenhang - De ambitie van de school is geïntegreerd bètaonderwijs aan te bieden tot het examenjaar. De school betrekt daar bovendien kunst bij. - We willen participeren in de vernieuwde examenprogramma s omdat we volgend schooljaar starten met het vormgeven van een bovenbouwprogramma. De concept-context benadering sluit veel beter aan bij het onderwijs zoals we dat willen vormgeven dan de huidige benadering van de bètavakken. We vinden het als school veel belangrijker dat leerlingen de grote vak concepten kennen en kunnen toepassen in moderne, wisselende contexten. 2
Ontwikkeling van het onderwijs op de school gedurende de Multipilot We kijken hierna terug op het proces vanuit de twee vragen die centraal stonden: 1. In hoeverre is het voor een school haalbaar om meerdere vernieuwde examenprogramma s tegelijkertijd in te voeren? 2. In hoeverre kunnen de docenten met de vernieuwde examenprogramma s meer samenhang in het onderwijs tussen de verschillende vakken aanbrengen? Voor de hiernavolgende terugblik is de begeleider uitgegaan van de verslagen die hij in de loop van de drie jaar geschreven heeft, na afloop van ieder schoolbezoek. Die verslagen heeft hij ook steeds naar de school gestuurd. Wat de eerste vraag betreft: er was nooit te merken dat de docenten zich extra zorgen maakten over de invoering van het vernieuwde examenprogramma. De school als totaal was aan een veel groter experiment bezig dan alleen de nieuwe examens. Bovendien had de school geen geschiedenis met de oude examens. Het experiment was tweeledig: 1. Leerlingen op de examens voorbereiden vanuit een volkomen nieuwe en door de school zelf opgezette onderbouw; 2. Leerlingen op de examens in de exacte vakken voorbereiden op basis van een programma in de bovenbouw dat voornamelijk uitging van de NLT modules en geïntegreerd science onderwijs. Aan het einde van het project bleek dat de docenten inderdaad het werken aan de nieuwe curricula en het voorbereiden voor de nieuwe examens op zichzelf niet als een probleem hadden gezien. Het werd als ondersteunend gezien dat iedereen aan de nieuwe examens meedeed. Gezien de speciale voorgeschiedenis van de leerlingen is het vermeldenswaard dat de examens goed zijn verlopen. In het laatste jaar van het MP project deden voor het eerst leerlingen van alle schooltypes eindexamen. De slaagpercentages waren: vmbo 88%, havo 91% en vwo 90%. De ontwikkeling in de school die deelname aan de vernieuwde examens meebracht, beschrijven we hierna bij de beantwoording van de tweede vraag, integraal met de beschrijving over de vorderingen betreffende de samenhang. Voortgang onderwijsontwikkeling en samenhang tussen de vakken Als het MP project start, start DNS ook met het onderwijs in de bovenbouw. Uitgangspunt is een zo groot mogelijke afstemming tussen de verschillende vakken. De infrastructuur werkt daar aan mee: de meeste science lessen vinden plaats in één groot en goed geoutilleerd sciencelab, met vaste ondersteuning door een TOA. Voor alle sciencevakken in de bovenbouw is er één docent, ze treffen elkaar op een natuurlijke manier bij het science-lokaal en elders in de nog kleine school. Alle science-docenten van de school, onder- en bovenbouw, hebben eens in de week een ingeroosterd overleg. Als uitgangspunt van het science-onderwijs in de bovenbouw H/V hebben de docenten gekozen voor het aanbieden van vakoverstijgende thema s, ze gebruiken daarvoor in eerste instantie de NLT modules als lesmateriaal. Daarnaast maakt men gebruik van een keuze uit modules van de VVC s van scheikunde, natuurkunde en biologie. Dit wordt aangevuld met divers materiaal, zelf gemaakt of stukjes uit schoolboeken. Het practicum speelt een belangrijke rol bij het onderwijs, het wordt er op een vanzelfsprekende manier in geïntegreerd. Verder probeert men in het science-onderwijs in de bovenbouw een inbreng van kunstvakken door te zetten, waarmee men in de onderbouw is begonnen. 3
In het begin van het schooljaar woont de begeleider de eerste bijeenkomst bij van de science-docenten over het vierde jaar. Ze willen de leerlingen van havo en vwo bij elkaar houden en hen voor alle science-vakken een geïntegreerd programma aanbieden. Al brainstormend zoeken ze een aantal thema s waarvan ze verwachten dat die de leerlingen aanspreken en die grotendeels gevuld kunnen worden met modules van de VVC s. Het gesprek gaat heel dynamisch en in een vanzelfsprekende verstandhouding. Binnen een uur staat er een globaal programma voor het vierde jaar op papier. Iedere docent heeft vervolgens de verantwoordelijkheid om dat verder uit te werken. Concepten en contexten speelden in het gesprek een belangrijke rol. Welke concepten passen in de voorgestelde modules? Men probeert de opbouw door de jaren heen concentrisch te maken. Men wil alle concepten in het vierde jaar aan bod laten komen en dan in het vijfde jaar terug laten komen. Men streeft ernaar dat in het examenjaar de concepten dan, zoals men dat noemt, codificeerbaar zijn: ze kunnen eenvoudig aangeroepen worden. (verslag 1 e bezoek 1 e jaar). De docenten, van wie één tevens de rol van adjunct-directeur heeft, vragen de begeleider: - te helpen bij het verder uitzetten van een leerlijn voor de science-vakken van de bovenbouw. Het is de bedoeling daarvoor steeds een deel van het overleg in dit eerste jaar te gebruiken. - Verder vragen zij de hulp van de begeleider bij de verdere planning en organisatie van de school: door de vele nieuwe dingen die op hen afkomen lijkt het of ze alleen maar bezig zijn met de Volgende Dag. 1 Dit moet de rest van dit jaar en het volgend jaar een ander belangrijk item worden in de ondersteuning door de begeleider. (verslagen 2 e t/m 6 e bezoek 1 e jaar). In het vijfde jaar krijgen de havo en vwo leerlingen apart hun science-lessen. Zowel scheikunde, biologie als wiskunde worden intussen door andere docenten gegeven. Dit slaat een behoorlijke bres in de continuïteit. De begeleider wordt gevraagd om zowel procesmatig als inhoudelijk de exacte groep in de school te begeleiden op twee concrete gebieden (verslag 1 e bezoek 2 e jaar): - Ontwikkeling van het programma in de bovenbouw van havo/vwo - Begeleiding docenten exacte vakken in de bovenbouw van havo/vwo Op schoolniveau wordt intussen gewerkt aan een ambitieuze opzet van een leerplan, met een format dat voor alle vakken zou moeten kunnen gelden en waar zowel docenten als leerlingen profijt van moeten hebben. 2 Het is echter niet duidelijk of het format ook geschikt is voor science. Er is tot nu toe alleen in algemene termen gepraat over een leerplan. Aan het plan, om samen concreet naar de invulling van de leerstof voor een paar klassen te kijken en dat te vergelijken met de exameneisen, is nog niets gedaan. 1 Het APS, dat heeft meegewerkt aan de totstandkoming van de school en het onderwijsconcept, heeft zich niet met de organisatie bezig gehouden, alleen met onderwijs en dan ook nog niet met de specifieke vakken. Als er in de laatste tien à vijftien jaar op het gebied van onderwijs iets is duidelijk geworden, is het wel het belang van de samenhang tussen onderwijsontwikkeling en organisatie, evenals de samenhang tussen pedagogiek en didactiek. 2 Het format van het leerplan is kennelijk bijzonder: een groepje leerlingen van DNS heeft het programma Interactieve leerroutes gepresenteerd bij Kennisnet en er de eerste prijs mee gekregen voor een webontwerp. Het betreft een mooi vormgegeven database, met een bepaalde structuur en hiërarchie, uitgaande van het leergebied Arts. 4
De vraag van de schoolleiding aan de begeleider om de twee nieuwe science-docenten te begeleiden heeft hij deels kunnen honoreren. Met de biologiedocent ontstond een intensieve samenwerking, die door beiden als inspirerend werd ervaren. Dat leidde tot een onderwijsontwerp van de biologielessen, dat voortdurend bijgesteld werd. Uiteindelijk liepen ze tegen hun grenzen aan: de schoolproblematiek kwam in zicht. De begeleiding van de scheikundedocent is niet voortgezet. In de loop van het schooljaar bleek dat ze zich aan het oriënteren was om ergens anders te gaan werken. Het gebrek aan continuïteit is een van de grote problemen waar de school in deze jaren mee worstelt. Dramatisch wordt het rond Kerst, als het bestuur van OMO het besluit neemt om de school op te heffen. De actie van ouders en leerlingen voor het behoud van de school maakt echter zoveel indruk, dat het bestuur in januari terug komt op dit besluit: de school mag onder bepaalde voorwaarden voortgezet worden. De begeleider heeft de vraag om procesmatig en inhoudelijk de science groep te begeleiden, maar zeer gedeeltelijk kunnen honoreren. - Hij is wel bij de meeste besprekingen geweest, maar om samen een proces te doorlopen, moet dat goed voorbereid en vastgehouden worden. Dat dit niet gelukt is, komt gedeeltelijk door de discontinuïteit in de aanwezigheid. Belangrijker is waarschijnlijk dat de science groep op zichzelf staat en geen functionele verbinding heeft met de rest van de school. - De gesprekken over de organisatie en de uitgangspunten van de school, heeft de begeleider zeer diepgaand gevoerd met enkele docenten, direct gerelateerd aan de vormgeving van het onderwijs. Het was duidelijk dat deze thematiek essentieel was voor de verdere ontwikkeling van de school en in een breder verband besproken zou moeten worden. Er was echter geen structuur in de school die dat kon ondersteunen. De afspraak dat de begeleider met de schoolleiding deze thematiek zou bespreken, is slechts een enkele keer gehonoreerd. (samenvattend verslag van enkele bezoeken, 2 e jaar) Intussen is de directeur van DNS met ziekteverlof gegaan en is er een (interim) projectleider aangesteld die o.a. een nieuwe directeur moet vinden. De science-groep pakt het werken aan de leerlijnen weer op, gecombineerd nu met uitgangspunten van de school, ze begint daar enig vordering in te boeken. (verslag 4 e en 5 e bezoek 2 e jaar). Er is een nieuwe scheikunde docent aangetrokken: een chemicus die gepromoveerd is op onderwijsontwikkeling. In de school als geheel wordt er gewerkt aan het vernieuwen van de organisatie, studiedagen moeten de school en de medewerkers een nieuwe impuls geven. Tijdens een studiedag is aan de doorlopende leerlijnen gewerkt, het document is nu voor de onderbouw zover af dat het naar het bestuur gestuurd wordt als onderdeel van het schoolplan. De begeleider krijgt een nieuw ondersteuningsverzoek: - Kan hij de school inzicht geven in de oorzaak van de slechte rekenvaardigheid van de leerlingen in de bovenbouw en hoe die zou kunnen verbeteren? Hij zegt toe een dag lessen te bezoeken en gesprekken met docenten te hebben, teneinde dat inzicht te verwerven. (verslagen 6 e en 7 e bezoek 2 e jaar). De begeleider kan na die wiskundedag duidelijke conclusies trekken en aanbevelingen formuleren. Het heeft gezien dat de leerlingen in veel lessen gemotiveerd zijn. Ze willen echt wat leren en daarvoor werken. Als de docenten constateren dat leerlingen te weinig rekenvaardigheid hebben, is dat een probleem waar ze zelf door hun organisatie, hun afstemming en hun lessen iets aan moeten doen. Hierin heeft de begeleider vele zwakke 5
plekken gezien, die hij voor de schoolleiding op een rij heeft gezet. (verslag 8 e bezoek 2 e jaar). Aan het einde van het 2 e jaar formuleren de science-docenten dat de begeleider een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling had. Hij hielp hen scherper over hun onderwijs en de schoolorganisatie te denken. Hij zette dingen vaak in een ander perspectief, was kritische denkpartner, hield hen bij de les. Hij zag verder dingen in de school, die zij wel aanvoelden maar niet goed onder woorden konden brengen. De verslagen en analyses die hij na afloop van zijn bezoeken stuurde waren daarvoor waardevol. Bijvoorbeeld zijn recente beschrijving over wiskunde in DNS, die gaf hen de mogelijkheid om van buiten naar binnen te kijken, wat lastig is als je er midden in zit. De begeleider wijst er op dat hij dit jaar veel geïnvesteerd heeft in DNS. De frequentie zal volgend jaar niet meer zo hoog kunnen zijn. Bij science zijn twee concrete dingen mede aan de begeleider te danken: - Het overleg in het science team is pas dit jaar goed gestart; - Ze zijn begonnen met het ontwikkelen van leerlijnen. De leerlijn is nu alleen nog maar voor de onderbouw opgezet. De opdracht van de begeleider lag wel in de bovenbouw, maar een goede en stevige bovenbouw vereist een goede en stevige onderbouw. De leerlijn moet wel in de bovenbouw gaan doorlopen. Daar zijn echter nog steeds afstemmingsproblemen tussen de vakken en de NLT modules. De docenten verwachten dat de begeleider hen volgend jaar prikkelt om verder aan die leerlijn te gaan werken. Er wordt op DNS wel goed nagedacht en er worden veel nieuwe dingen ontwikkeld, maar in de uitvoering blijft het dan vaak steken. Hierin zou de begeleider de school goed kunnen helpen. (verslag 9 e bezoek 2 e jaar). In het derde en laatste schooljaar van het MP project, wordt de begeleider gevraagd het eerste stuk van de leerlijn te becommentariëren. Zijn commentaar bleek erg verhelderend te zijn voor de docenten. Hem wordt opnieuw gevraagd om dit jaar: - de inhoudelijke en procesmatige ontwikkeling van de leerlijnen te begeleiden. (Bij procesmatig hoort ook het nagaan wat in de schoolorganisatie het inhoudelijk ontwikkelen van leerlijnen stimuleert dan wel belemmert.) (verslag 1 e bezoek 3 e jaar). Tijdens het tweede bezoek, in december, komen enkele andere wensen voor verdere ondersteuning ter sprake: - Afstemming van science met wiskunde. Als vervolg op de observaties door de begeleider vorig jaar over wiskunde in de school, wordt er nu gewerkt aan meer afstemming tussen wiskunde en science. - Naast de eerder genoemde leerlijnen, helpen met een afstemming binnen science rond het thema energie. (Ongeveer vergelijkbaar met zijn werk op het Marianum.) - Een vakoverstijgende examentraining geven. De biologie docent heeft veel geleerd van de gesprekken vorig jaar met de begeleider. Hij zet zijn lessen nu wat anders op en ziet dat de lessen en de examenvoorbereiding nu heel goed lopen. (verslagen 2 e en 3 e bezoek 3 e jaar). Na al deze plannen en goede voornemens, heeft de begeleider de school alleen nog maar bezocht voor een evaluatie. 6
In de evaluatiebespreking aan het einde van het derde MP jaar is teruggekeken op het hele MP proces en wat er aan afstemming en samenhang bereikt is. Puntsgewijs kunnen we de volgende lijst op stellen: A. De lessen van natuurkunde, scheikunde en biologie zijn gegeven vanuit NLT modules, aangevuld met een keuze uit de andere modules en eigen materiaal. De docenten hebben dit ervaren als een verrijking. De leerlingen zijn niet in de hokjes van de monovakken gaan denken. De afstemming bij de leerlingen werd ook gestimuleerd doordat zij presentaties moesten geven waarin alle drie de vakken voorkwamen. De docenten stemden hun lessen voornamelijk af door overleg. Ze zouden ook de manier van lesgeven beter willen afstemmen, daarvoor moeten ze bij elkaar lessen bezoeken. Dat willen ze volgend jaar gaan doen. B. Bij het vormgeven van het science onderwijs heeft de school veel aan de Multipilot gehad. Vooral het beschikbaar zijn van de vele modules was belangrijk. Daardoor hoefden ze inhoudelijk niet terug te vallen op leerboeken. Ook de financiële ondersteuning heeft geholpen. C. In deze jaren van de MP zijn ze begonnen met het opzetten van doorlopende leerlijnen. Daardoor is de onderlinge discussie ook meer gestuurd. D. Ze hebben gezien dat ze meer moeten gaan doen aan een vaardighedenlijn. Dat staat op de werklijst voor het volgend jaar. E. Er is een terugkoppeling van de bovenbouw naar de onderbouw gekomen. Opbrengst daarvan is o.a. dat in de onderbouw het werken met de leerlingen minder vrijblijvend moet worden. In de bovenbouw missen de leerlingen toetsvaardigheden. F. De docenten hebben ervaren hoe moeilijk het is om de doorlopende leerlijn zo vorm te geven dat je er wat aan hebt. Na drie jaar is de leerlijn nog steeds in beginstadium. G. Met de afstemming van science en wiskunde is een begin gemaakt. Ook hierbij is de onderbouw betrokken. H. Het overleg in het science team is in de loop van deze jaren meer gestructureerd. 7