METHODIEKEN VOOR INNOVATIE BIJ KMO s/mkb s UIT DE VOEDINGSSECTOR

METHODIEKEN VOOR INNOVATIE BIJ KMO s/mkb s UIT DE VOEDINGSSECTOR Een introductie op basis van het Smaakklassen innovatietraject INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 1

Inhoud 1. Achtergrond.3 2. Van een idee naar innovatie.. 5 3. Marketingstrategie.8 Wat is een Strategische ORiëntatie ronde?.8 Strategiebepaling als onderdeel van een marketingplan voor innovatie 10 4. Microstructuur & Sensoriek 12 Het belang van de microstructuur in productverbetering en -ontwikkeling...12 Sensorische analyse als een tool voor productinnovatie 17 5. Van idee tot duurzaam product...24 Productontwikkeling...24 Cradle to cradle......28 6. Meer informatie......30 7. Interessant materiaal..32 Referenties....33 INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 2

1. ACHTERGROND Dit document is grotendeels gebaseerd op het innovatietraject Ontwikkeling van lekkere en gezonde voeding dat gedurende het project Smaakklassen (www.smaakklassen.eu) op verschillende tijdstippen voor KMO's/MKB's uit de voedingssector georganiseerd werd. Deze praktijkgerichte workshop werd wetenschappelijk onderbouwd en bestond uit drie sessies: 1. Sessie Marketingstrategie Tijdens deze workshop omtrent het opstellen van een marketingstrategie en plan als tool voor innovatie, inclusief het vertalen van ideeën naar innovaties, werden tools aangereikt om nieuwe voedingstrends te analyseren en een aangepaste innovatiestrategie te ontwikkelen. Er werd aangetoond hoe men op basis van een trend, een idee tot innovatie kan komen en hoe men het proces en de factoren van succesvolle productontwikkeling kan begrijpen waardoor relevante keuzes kunnen gemaakt worden inzake strategisch innovatie management. Daarnaast werd het opstellen van een marketingplan onder de loep genomen. Deelnemers werden op praktische wijze aangeleerd hoe een zinvolle SWOT-analyse en strategische oriëntatieronde op te stellen en te interpreteren als methodiek voor strategiebepaling waardoor men relevante keuzes inzake strategisch management perspectief kan maken. En er werd aangetoond op welke manier deze kwalitatieve onderzoeksmethode bijdraagt tot het opstellen van een coherent, goed onderbouwd marketingplan. Deze sessie werd in Oost-Vlaanderen (Universiteit Gent, Vakgroep Landbouweconomie) georganiseerd. 2. Sessie Microstructuur & Sensoriek Deze workshop gaat over het belang van inzicht in de microstructuur van producten op gebied van stabiliteit, nutritionele waarde en sensorische waarneming als tool voor product- en marktinnovatie. Met betrekking tot productinnovatie werden de bedrijven via het innovatietraject bijgestaan in het verbeteren van de sensorische eigenschappen van hun voedingsproduct en het optimaliseren van het nutritioneel profiel van hun voedingsproduct. Hiertoe zijn een goede kennis omtrent de microstructuur van het betreffende levensmiddel en INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 3

de wijzigingen die optreden gedurende de bereiding onontbeerlijk. Daarom worden KMO/MKB s ook gestimuleerd tot procesinnovatie, zoals het ontwikkelen van bepaalde recepturen en het beïnvloeden van bepaalde processen, waaronder bereidings-, conserveringen verpakkingsmethodes. Naast het toelichten van het begrip microstructuur en het aantonen van het belang van de microstructuur om een product aan te passen en te verbeteren, werden verschillende tools aangereikt om een goede en correcte sensorische analyse uit te voeren waardoor een product objectief kan geëvalueerd en nieuwe producten efficiënter te ontwikkelen. Verder werden deelnemers rondgeleid in de verschillende labo s van de divisie FTE (www.fte.ugent.be) met uitleg over de verschillende mogelijkheden inzake instrumentele analyse en sensorische analyse (www.sensolab.be). Daarbij werd een korte consumententest uitgevoerd en kregen deelnemers feedback over de praktische toepassing van de micro-structurele analyses en de sensorische analyse. Deze sessie werd in Oost-Vlaanderen (Universiteit Gent, Vakgroep Voedselkwaliteit en Voedselveiligheid en Vakgroep Landbouweconomie) georganiseerd. 3. Sessie Van idee tot duurzaam product Tijdens deze workshopsessie werd aandacht besteed aan de verschillende fases van innovatie, van idee tot realisatie. Deelnemers kregen informatie over hoe ze nieuwe producten kunnen ontwikkelen en hoe ze het principe van cradle-to-cradle kunnen toepassen en integreren in hun bedrijf. Ook werden nieuwe producten op basis van dit cradle-to-cradle principe bereid en geproefd. In de R&D keuken werden verschillende innovatieve toestellen en bereidingswijzen gedemonstreerd en werd op praktische wijze getoond hoe innovatie en innovatieve toestellen concreet kunnen toegepast worden. Deze sessie werd in West-Vlaanderen (KATHO, Departement HIVB) georganiseerd. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 4

2. VAN EEN IDEE NAAR INNOVATIE DOEL Aantonen hoe men op basis van een trend/idee tot innovatie kan komen en hoe men het proces en de factoren van succesvolle productontwikkeling moet interpreteren teneinde relevante keuzes te maken inzake strategisch innovatie management. Latente veranderingen in het consumentengedrag kunnen leiden tot het ontstaan van nieuwe trends die de hele maatschappij en dus ook het bedrijfsleven beïnvloeden. Elke trend roept ook een tegentrend in het leven. Als men in staat is om deze latente veranderingen in het gedrag van de consument vroegtijdig te identificeren, en deze veranderingen het potentieel hebben om tot trend een te uit te groeien (in tegenstelling tot de kortstondige hype), is men potentieel in staat om te anticiperen en dus ideeën te generen en ze uit te werken tot innovatie die tot duurzame competitiviteit zal leiden. Innovatie kan op vele verschillende manieren worden gedefinieerd, maar meestal gaat het om synoniemen. Daarom wordt ook wel van een typologie vertrokken, bestaande uit incrementele, marktgedreven, technologiegedreven en radicale innovatie. Deze innovaties zijn nieuw voor het bedrijf of zelfs voor de sector of de hele wereld. Gellynck et al. (2010) hebben recent een beslissingsinstrument voor het implementeren van een trend uitgewerkt, dat de bedrijfsleider of elk andere beslissingsnemer in staat moet stellen om vanuit trend- en marktanalyse een succesvolle innovatiestrategie te kiezen. Dit instrument (zie Figuur 1) is opgebouwd als een beslissingsboom. Vertrekkend van de vraag of er een nieuwe trend werd geïdentificeerd, word de gebruiker naar één van de vier types innovatiestrategieën geleid. Elke innovatiestrategie heeft bepaalde kenmerken, voordelen en nadelen. De innovatie kan radicaal zijn voor één bedrijf, maar incrementeel voor een ander. Voor elk bedrijf is het dus belangrijk om de meest aangewezen innovatiestrategie te kiezen. De beslissing voor welke innovatiestrategie het bedrijf wil gaan, moet dan ook afhankelijk zijn van de marketingstrategie (zie volgend hoofdstuk) en de middelen en mogelijkheden op het gebied van marketing en technologie. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 5

Figuur 1. Beslissingsinstrument voor het implementeren van een trend (Gellynck et al. 2010) Om na het identificeren van latente veelbelovende trends uiteindelijk nieuwe producten te ontwikkelen, is het best om te weten dat men afhankelijk van het type innovatie (incrementele, radicale, market-gedreven of technologie-gedreven innovatie) zich op verschillende stappen van het productontwikkelingsproces (POP) moet richten. In de volgende tabel worden de stappen van het POP opgelijst en wordt aangegeven op welke specifieke stappen zich men bij welk type innovatie moet richten (score 1 is het meest belangrijke aspect): INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 6

POP stappen Incrementele innovatie Radicale innovatie Marktgedreven innovatie Technologiegedreven innovatie a) Strategisch plannen 6 1 3 3 b) Ontwikkelen en 4 4 4 4 screenen van ideeën c) Business and market 1 6 1 6 opportunity analysis d) Technische 3 3 6 1 ontwikkeling e) Testen product 5 5 5 5 f) Commercialisatie product 2 2 2 2 De hierboven voorgestelde methodiek laat toe om bedrijven te confronteren met de mogelijkheden om nieuwe ideeën via trends en trend- of marktanalyse te identificeren en leert met behulp van een eenvoudig beslissingsinstrument hoe men op basis van deze ideeën een innovatiestrategie kan ontwikkelen en implementeren. Meer informatie over deze workshop: Bianka.Kuhne@UGent.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 7

3. MARKETINGSTRATEGIE DOEL Deelnemers in staat stellen om een goede, correcte SWOT- en SOR-analyse op te zetten en te interpreteren, waardoor relevante keuzes kunnen gemaakt worden inzake strategisch management perspectief. Dergelijke oefening vormt een sterke basis voor het opstellen van een coherent, goed onderbouwd marketingplan. Wat is een Strategische ORiëntatie ronde? De Strategische ORiëntatie (SOR) is een strategisch management instrument dat toelaat om knelpunten te identificeren en te vertalen in strategische opties en objectieven. Deze kwalitatieve onderzoeksmethode wordt gebruikt om de diverse benaderingen van betrokken actoren, bijvoorbeeld een bedrijf dat deelneemt aan het innovatietraject of een bepaalde afdeling binnen het bedrijf, samen te brengen. Deze methode volgt dus een participatieve benadering waarbij gezocht wordt naar een consensus binnen een consortium van stakeholders. De SOR-methode bestaat uit drie stappen: de visie, missie en focus bepalen; de huidige situatie analyseren (sterkten, zwakten, opportuniteiten en bedreigingen) en de strategische opties en doelstellingen bepalen (Frambach en Neijssen, 1995). Deze stappen worden voorgesteld in Figuur 4. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 8

1. Waar willen we heen? Visie/missie Focus 2. Waar zijn we nu? 2. Waar zijn we nu? SWOT analyse Interne analyse Externe analyse 3. Hoe geraken we daar? Strategische Oriëntatie (SOR) Strategische objectieven Figuur 2. Strategische Oriëntatieronde (SOR) Het doel van de strategische oriëntatie ronde (SOR) is het identificeren van de belangrijkste strategische aandachtsvelden en knelpunten waarmee de onderneming of andere entiteiten geconfronteerd worden (zie Figuur 6). Sterkten Kansen maxi maxi (Aanval) Sterkten laten toe om kansen te grijpen Bedreigingen maxi mini (Verdediging) Sterkten zijn voldoende om bedreigingen te counteren Zwakten mini maxi (Schoon schip) zwakten die verhinderen om kansen te grijpen mini mini (Crisis) door de belangrijke zwakten kunnen bedreigingen afgewend worden Figuur 3. De SOR-matrix Deze analyse is een noodzakelijk vervolg op de SWOT-analyse omdat ze de link legt tussen de geïdentificeerde sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen en nagaat welke verbanden cruciaal zijn om de vooropgestelde visie/missie te realiseren. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 9

Strategiebepaling als onderdeel van een marketingplan voor innovatie Figuur 2 geeft een voorstelling van de verschillende elementen van een goed onderbouwd, coherent marketingplan. De eerste drie elementen zijn inherent aan de strategische oriëntatieronde (SOR) en vormen de basis voor het opstellen van een actieplan dat moet toelaten de beoogde doelstellingen te bereiken. - Een goed onderbouwd marketingplan vertrekt vanuit een missie en visie statement. Een missie is een voor de buitenwereld verstaanbare en kernachtige formulering van de kernactiviteiten (wat we doen en hoe we het willen doen). - De visie omvat de beschrijving van de factoren die kritisch zijn voor het succes van de onderneming, datgene wat u kan onderscheiden van anderen in de ogen van de klant (hoe u wil dat de buitenwereld u ziet). - Twee cruciale elementen in een marketingplan zijn de analyse van de huidige situatie (wat hebben we; wat kunnen we) en het formuleren van een marktstrategie en strategische doelstellingen (wat willen we bereiken). De SWOT (Strenghts Weaknesses Opportunities - Threats) analyse is de standaardmethode om de huidige situatie in kaart te brengen, terwijl de SOR (Strategische Oriëntatieronde) analyse voortbouwt op de SWOT analyse teneinde strategische opties te identificeren. - Op basis van deze strategische doelstellingen kan een onderneming de marketing mix samenstellen. Deze mix omvat een set van vier marketing tools, de 4 P s (product, plaats, prijs en promotie) die een onderneming kan aanwenden om specifieke objectieven in de beoogde markt te bereiken. Deze vier P s komen overeen met de vier consumentgerelateerde C s zoals voorgesteld in onderstaande figuur (Lauterborn, 1990). - Vertrekkend van de marketing mix en marketingstrategie kan een strategisch actieplan ontwikkeld worden dat de verschillende actiestappen in relatie tot de benodigde middelen beschrijft, zoals Figuur 3 weergeeft (hoe kunnen we dit bereiken). - Tot slot is het ook cruciaal een evaluatiefase in het marketingplan op te nemen (hoe kunnen we nagaan wat we bereikt hebben). Het inbouwen van een evaluatiemoment tijdens en na de implementatiefase laat toe na te gaan in welke mate de vooropgestelde acties en de gekozen strategie succesvol zijn en of de beoogde doelstellingen al dan niet bereikt werden. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 10

Marketingplan 1. Visie/missie Doelstellingen Doelgroepen & behoeften 2. Evaluatie huidige situatie SWOT analyse 3. Strategische opties SOR analyse 4. Strategie: marketing mix Product Customer solution Price Customer cost Place Convenience Promotion Communication 5. Strategisch Actieplan 6. Evaluatie Source: McCarthy (1999) Missie Visie Huidig e situati e Strategi ebepalin g (SOR) Actieplan (4P s) Implementatie Evaluatie Figuur 4. Het opstellen van een marketingplan nr Actiestap Beschrijving Verantwoordelijke 1 Figuur 5. Componenten van het actieplan Middelen Personeel Budget Materiaal Informatie Totaal In deze handleiding wordt de basisprincipes van een SOR-analyse toegelicht. Hierbij wordt vertrokken vanuit de SWOT analyse (huidige situatie). Meer informatie over deze workshop: Hans.DeSteur@UGent.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 11

4. MICROSTRUCTUUR & SENSORIEK Het belang van de microstructuur in productverbetering en -ontwikkeling DOEL Deelnemers kennis laten maken met het begrip microstructuur en het belang van de microstructuur op gebied van stabiliteit, nutritionele waarde en sensorische waarneming van een product De opbouw van een levensmiddel kan op drie niveaus bestudeerd worden: macrostructuur, microstructuur en nanostructuur. Figuur 6. Structurele hiërarchie van levensmiddelen Het eerste niveau, namelijk de macrostructuur, kan rechtstreeks door de consument worden waargenomen en kan met andere worden via sensorische technieken geanalyseerd worden (zie sensorische analyse als tool voor productinnovatie). Echter, naast het gebruik van de INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 12

menselijke zintuigen om deze karakteristieken in kaart te brengen, is er ook de mogelijk om instrumentele technieken te gebruiken zoals textuur- en kleuranalyse. De microstructuur geeft de interacties weer tussen functionele componenten ( 0,1 100 μm). Dit zijn kleine entiteiten die interageren met elkaar en zo de macrostructuur van een levensmiddel vormen. Voorbeelden van deze functionele componenten zijn vet- of waterdruppels in emulsies, suiker- en cacaodeeltjes in chocolade, luchtbellen in schuim, vezels in vlees, zetmeelgranulen in bechamelsaus, caseinemicellen in yoghurt, Elk levensmiddel kan beschouwd worden als een netwerk van kleinere eenheden die via specifieke interacties de structuur van het levensmiddel vormen. De microstructuur is niet zichtbaar met het blote oog dus geavanceerde analyseapparatuur is nodig om hierin inzicht te bieden. Lichtmicroscopie, reologie en laser diffractie zijn maar enkele voorbeelden van technieken die kunnen aangewend worden. Wanneer we verder inzoomen bevinden we ons op het niveau van de nanostructuur (0,1 100 nm). Moleculen zoals water, polymeren, emulgatoren, gluten, proteinen, triglyceriden, vormen de kleinste onderdelen van levensmiddelen en behoren bijgevolg tot de nanostructuur. Technieken als differentiële scanning calorimetrie, elektronenmicroscopie en nucleaire magnetische resonantie kunnen hierin inzicht bieden. Elke verandering in samenstelling en/of productieproces van een product zal de finale structuur beïnvloeden op de verschillende niveaus. Inzoomen tot op microstructureel of zelfs nanostructureel niveau verhoogt de productkennis en zal finaal leiden tot een efficiëntere product- en procesontwikkeling. vet- en zoutreductie wordt steeds belangrijker in onze maatschappij. Echter, het toepassen ervan brengt nog vaak problemen met zich mee op vlak van sensorische evaluatie. De oorzaak kan terug gebracht worden op niveau van de microstructuur. Optimalisatie van de stabiliteit, de nutritionele waarde en de sensorische eigenschappen is enkel mogelijk wanneer er een duidelijk beeld is van de microstructuur en de interacties die plaatsvinden in deze microstructuur. Het Laboratorium voor Levensmiddelentechnologie en -proceskunde onder leiding van Prof. Dewettinck doet reeds jaren aan micro- en nanostructuur gebaseerd onderzoek op levensmiddelen. Onze missie is het ontwikkelen van levensmiddelen op een mesoscopische schaal die voldoen aan de strenge eisen van de consument: smakelijke, gezonde producten INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 13

met een hoog gebruiksgemak, tegen een betaalbare prijs. Verder, wordt er aandacht geschonken aan de valorisatie van nevenstromen en bijdrage tot het algemeen socioeconomische welzijn. Er kan een onderverdeling gemaakt worden in vier onderzoeksgroepen: zuivel, oliën en vetten, chocolade en zetmeel gebaseerde systemen. Vooreerst beschikt het laboratorium over apparatuur om op kleine schaal een hele reeks aan producten te produceren. Hierdoor kan snel en eenvoudig de samenstelling en/of het productieproces gewijzigd worden. Voorbeelden zijn de productie van chocolade (van cacaomassa tot chocolade repen of zelfs complexe chocoladesystemen zoals pralines), zuivelproducten (room, boter, yoghurt, kaas, ), vetgebaseerde producten (margarines en shortenings), zetmeelgebaseerde sausen en poeders. Daarnaast beschikt het laboratorium over een uitgebreid gamma aan analyseapparatuur: lichtmicroscopie, reologie, differentiële scanning calorimetrie, (cryo)-sem (vanaf 2013), p- NMR,. In de volgende casestudy s zal het nut van deze analyses in product- en procesontwikkeling worden aangetoond. Casestudy 1: vetreductie in slagroom Slagroom wordt gemaakt door het incorporeren van lucht in room met een vetpercentage van 35-40%. Door dit hoge vetgehalte is ook slagroom een geviseerd product in het kader van vetreductie. Aan de hand van een simpele opkloptest kan echter duidelijk gemaakt worden dat dit niet eenvoudig is (Figuur 9). Figuur 7. Slagroom met 25% vet links en met 35% vet rechts INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 14

Room is een olie-in-water emulsie wat betekent dat melkvet gedispergeerd is in kleine vetdruppels doorheen de waterfase. De lucht in slagroom wordt gestabiliseerd tijdens het opkloppen door een netwerk van partieel gecoalesceerde vetdruppels. Dit kan aangetoond worden aan de hand van figuur 10. Vetdruppels bestaan uit een combinatie van vetkristallen en vloeibaar vet. Het zijn de vetkristallen die bruggen zullen vormen tussen de vetdruppels om zo een netwerk te vormen die de lucht kan vasthouden. Figuur 8. Partiële coalescentie in room Dit verklaart de enorme impact van het vetgehalte op de structuur van slagroom (Figuur 10). Vetreductie in slagroom blijkt dan ook een hele uitdaging. Een techniek werd ontwikkeld waarbij reologie gecombineerd wordt met de analyse van druppelgrootte en lichtmicroscopie waarmee de partiële coalescentie in room kan opgevolgd worden. Deze techniek gecombineerd met klassieke opklopexperimenten en meer geavanceerde microscopische technieken werd gebruikt in het onderzoek naar monoglyceriden in gerecombineerde room (Fredrick, 2011). Dankzij onderzoek op mesoscopische schaal kon in dit onderzoek worden aangetoond dat de gepaste emulgatoren in staat zijn om een vetreductie in room toe te laten. Casestudy 2: vetbloem in pralines De smaak van chocolade wordt door bijna iedereen geliefd. Het is echter niet algemeen bekend dat de chocolade industrie vaak te kampen heeft met een groot probleem: vetbloem. Een wit-grijze schijn ontstaat aan het oppervlak van chocolade door rekristallisatie van de cacaoboter. De ontwikkeling van vetbloem wordt versneld in complexe chocolade systemen zoals pralines. In dit geval is er een grote hoeveelheid aan vloeibaar vet aanwezig in de vulling die zal migreren door de chocolade en zo de vetbloem ontwikkeling zal versnellen. Het Laboratorium voor Levensmiddelentechnologie en proceskunde heeft reeds jarenlange ervaring in het vetbloemonderzoek. Aan de hand van een versnelde vetbloemtest kan op een relatief korte tijdspanne de invloed van samenstelling en proces op de vetbloemontwikkeling van chocolade alsook van complexe chocolade systemen zoals pralines onderzocht worden. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 15

Bij deze test worden zowel modelsystemen als pralines bewaard bij verschillende temperaturen. Diverse analyses worden gecombineerd: vetmigratie van de vulling naar de chocolade aan de hand van HPLC, sensorische analyse aan de hand van een getraind panel, beeldanalyse en elektronenmicroscopie. Deze laatste techniek is uitermate geschikt om vetbloem te detecteren in een zeer vroeg stadium (wanneer dit met het blote oog nog niet mogelijk is). Figuur 11 toont links een microscopiebeeld van vetbloem in een zeer vroeg stadium en rechts vetbloem in een meer gevorderd stadium. Figuur 9. Scanning elektronenmicroscopie (deze beelden zijn eigendom van het Laboratorium voor Levensmiddelentechnologie en proceskunde) Beide casestudies tonen het belang van microstructureel onderzoek in product- en procesontwikkeling aan. Voor elk type product kan een hele reeks methoden gedefinieerd worden met het oog op een wetenschappelijk onderbouwd, efficiënt ontwikkelingsproces. Meer informatie over deze workshop: Kim.Moens@UGent.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 16

Sensorische analyse als een tool voor productinnovatie DOEL Deelnemers verschillende tools aanreiken om een goede en correcte sensorische analyse uit te voeren waardoor een product objectief kan geëvalueerd worden ten einde efficiënter nieuwe producten te ontwikkelen. Sensorische analyse is de wetenschappelijke discipline die gebruikt wordt om reactie op prikkels, waargenomen door zintuigen, op te wekken, te meten, analyseren en interpreteren. Deze analytische methode kan gebruikt worden om de kwaliteit van producten te onderzoeken. Problemen kunnen snel worden geïdentificeerd wat leidt tot een efficiënte optimalisatie van nieuwe producten. De sensorische eigenschapen van voedingsmiddelen zijn een belangrijke en beslissende factor voor de garantie op succes. Daarnaast is het een methode die ingezet wordt om consumentenvoorkeuren te bepalen. Het is echter belangrijk een duidelijk onderscheid te maken tussen de analytische en de affectieve analyse van producten (Figuur 8). Voor het eerste wordt gebruik gemaakt van een getraind panel, het laatste wordt uitgevoerd met consumenten. Voor de getrainde panels is het de bedoeling dat de geselecteerde en getrainde personen op een objectieve manier de producten evalueren zonder rekening te houden met persoonlijke voorkeuren. Bij de testen uitgevoerd met consumenten zullen de personen op een subjectieve manier de producten beoordelen. Hierbij wordt er gepeild naar acceptatie en preferentie van de consument. Voor beide methoden bestaan specifieke testen die gehanteerd worden tijdens een analyse. Sensorische evaluatie methoden Product evaluatie Product perceptie (affectieve testen) Verschil testen Drempelwaarden testen Beschrijvende testen Acceptatie Preferentie Figuur 10. Organigram sensorische analyse INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 17

Wat is een getraind panel? Een getraind sensorisch panel bestaat uit individuen die gebruikt worden als een gekalibreerd, analytisch meetinstrument. Om dit te bekomen moeten deze mensen op een vooraf gedefinieerde manier gerekruteerd worden. Daarna worden ze onderworpen aan een intensieve training en zullen hun prestaties steeds worden opgevolgd. Deze selectie en training zijn uitermate belangrijk. Indien deze niet goed uitgevoerd worden, zal de evaluatie van de producten eveneens van ondermaatse kwaliteit zijn. Waarom worden er mensen gebruikt voor het evalueren van voedingsstoffen? Ondanks de vele instrumentele analyses die beschikbaar zijn, is er geen beter instrument geschikt om sensorische kwaliteit te meten dan de mens. De mens is zeer gevoelig voor alle sensorische stimuli zoals geuren, smaken, Mensen zijn eveneens relatief makkelijk te trainen indien de training op een zeer consistente manier plaatsvindt. Bovendien kunnen mensen een zeer snelle respons geven op bepaalde stimuli, waarbij sommige instrumentele analyses vaak een bepaalde looptijd nodig hebben. Bovendien zijn de gegevens vaak vrij gemakkelijk te interpreteren. Het is echter belangrijk om vooraf duidelijk te maken dat niet iedereen kan lid zijn van een getraind panel. Een persoon moet immers aan bepaalde voorwaarden voldoen om te kunnen deelnemen aan een getraind panel: (1) De gezondheidsstatus van de personen is belangrijk aangezien bepaalde ziektes of medicatie er kunnen voor zorgen dat de betreffende personen niet alle stimuli ervaren (2) Aangezien een training heel wat groepsdiscussies vraagt, is het niet aan te raden dat één van de personen een té dominante persoonlijkheid heeft waardoor zijn/haar mening de consensus van het panel domineert. (3) Het is belangrijk om mensen te selecteren met een verhoogde gevoeligheid voor sensorische stimuli. Het is bijvoorbeeld af te raden om mensen te selecteren met anosmia/ageusia (niet in staat zijn om bepaalde geuren/smaken te detecteren) of kleurenblindheid. (4) Potentiële panelleden moeten in staat zijn om verschillen te kunnen vaststellen tussen verschillende producten. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 18

(5) Daarnaast moeten de panelleden in staat zijn deze verschillen te benoemen, beschrijven en/of omschrijven door bepaalde termen. (6) Panelleden dienen eveneens in staat te zijn om karakteristieken van bepaalde producten te onthouden over een bepaalde tijd en die kunnen reproduceren na een zekere tussentijd. Om problemen te vermijden met deze bovenstaande aspecten moet een grondige screening uitgevoerd worden naar de psychologische en fysiologische aspecten van de mogelijke panelleden. Het vroegtijdig detecteren van mogelijke problemen is essentieel aangezien in vele gevallen een training deze bovenstaande problemen kan oplossen. Indien een bepaald individu niet in staat om verschillende kleuren te onderscheiden, kan deze daarin ook niet getraind worden. Een continue evaluatie van de vaardigheden van de panelleden is nuttig aangezien dit ervoor zal zorgen dat de panelleden hun percepties beter kunnen verwoorden en deze ook op een uniforme manier leren communiceren. Wat is een consumentenpanel? Een consumentenpanel bestaat uit ongetrainde consumenten van een bepaald product. Voor er dieper wordt ingegaan op hoe een consumentenpanel kan gebruikt worden, zijn er opnieuw enkele kenmerken die in rekening moeten worden gebracht bij het opzetten van een consumententest. Er zijn immers een groot aantal factoren die de keuze van de consument beïnvloeden. Zo zijn er een aantal factoren die persoonsgebonden zijn zoals leeftijd, fysiologie, mogelijke ziektebeelden. Deze leiden zoals hierboven reeds vermeld tot een sensorische gevoeligheid. Daarnaast zijn er een aantal factoren die de persoonlijkheid van de consument bepalen. Verwachtingen die een bepaalde consument opbouwt waar het product moet aan voldoen, zal belangrijk zijn bij de eindevaluatie van het product. Het begrip gemak (= convenience) is eveneens belangrijk voor de consument. Dit zal vooral te maken hebben met de verpakking van het product. Prijs is eveneens een beïnvloedende factor. Daarnaast zijn de manier van produceren, de achterliggende technologie (b. GMO), belangrijk bij de keuze van de consument. Een zeer belangrijke trend in de voedingsindustrie, is hoe producten een invloed hebben op de gezondheid van de consumenten. Net zoals prijs, is het merk van het product factoren van het product die de keuze van de consument drastisch zal beïnvloeden. Voor bepaalde producten is het belangrijk om te kijken naar het type consument. Bij INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 19

producten zoals alcoholische dranken, chocolade of andere zoetwaren moet zeker de factor van plezier-zoekers in rekening worden gebracht. Hiermee gepaard gaand is het humeur van de consument dat een invloed zal hebben op de keuze. Als laatste is er de context waarin het product wordt geconsumeerd wordt, belangrijk voor de keuze van de consument. Een rode wijn die geproefd wordt op een vakantie in Zuid-Frankrijk in warme temperaturen, zal niet dezelfde perceptie hebben als dezelfde wijn op een koude winterdag op een saai familiefeest. Al deze factoren zullen samen bijdragen tot een sensorische perceptie die vanzelfsprekend wordt beïnvloedt door sensorische attributen en sensorische segmenten. Deze perceptie zal via een communicatie in de hersenen zorgen voor een bepaalde sensorische voorkeur, wat zal aanleiding geven tot een finale voedingskeuze. Figuur 11: Factoren die consumentenkeuze beïnvloeden (gebaseerd op (Van Trijp and Steenkamp 1998; Januszewska, Viaene et al. 2001) De rekrutering van het consumenten panel is belangrijk. Eerst moeten de populatie geïdentificeerd worden waarin het bedrijf geïnteresseerd is. Het heeft bijvoorbeeld weinig zin om een product dat speciaal voor kinderen is ontwikkeld, te laten evalueren door volwassenen. Daaruit volgt dat consumenten moeten gerecruteerd worden volgens een quota matching. Dit houdt in dat er bijvoorbeeld 100 mannen en 100 vrouwen worden geselecteerd. Andere mogelijke selectie categorieën zijn leeftijd, inkomen, woonplaats, aankoper van levensmiddelen in het huishouden, Bovendien kunnen werknemers van het bedrijf hiervoor niet in aanmerking komen aangezien deze reeds een bepaalde voorkennis hebben over het product. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 20

Binnen de consumenten testen zijn er twee soorten testen namelijk de kwantitatieve en de kwalitatieve methoden. Kwalitatieve methoden Bij kwalitatieve methoden spreken we vooral over focus groepen of diepte interviews. Elke focus groep bestaat uit 8 12 personen. Hierbij worden mensen aan een ronde tafel geplaatst met een moderator en eventueel het bedrijf/klant die de resultaten wil bekomen. Tijdens deze focus groepen zal de moderator bij de consumenten naar hun mening over bepaalde kwesties die het bedrijf/klant wil te weten komen. Op een kwalitatieve manier wordt informatie verzameld om verder te werken. Deze sessies kunnen anderhalf tot drie uur duren. Bovendien worden deze sessies vaak gevolgd achter blinde spiegels door een gespecialiseerde persoon of door een video om later de beelden te analyseren. Diepte-interviews komt er op neer dat de moderator één persoon zal ondervragen. Bij producten kan dit gepaard kan met het proeven van producten. Zo kan er een spontane reactie optreden omtrent bepaalde attributen wat een discussie op gang kan brengen. Deze discussie kan ook vooraf gevoerd worden om daarna de consumenten te laten proeven in het sensorische labo. Op deze manier wordt er enige kwantitatieve data verzameld. Kwantitatieve methoden Hier spreken we enerzijds van acceptatietesten en preferentie testen. Deze testen kunnen worden uitgevoerd in een laboratorium, op een centrale locatie of bij de consumenten thuis. Bij deze laatste soort test, kunnen de respondenten het product in hun normale omgeving evalueren. Telkens is er een minimum van 100 personen nodig om correcte resultaten te verkrijgen. Acceptatie test Preferentie test Acceptatie = ervaring gekarakteriseerd door Preferentie = Uiting van een hogere graad positieve houding van aanvaarding, keuze van het ene product boven het andere. Just about right schaal 9 punten schaal Gebruikt voor voorspelling van trend Welk product prefereert u? Welke vindt u het beste? INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 21

Hoe kan sensorische analyse leiden tot productinnovatie? Vandaag wordt sensorische analyse voornamelijk gebruikt om NA productontwikkeling en levert het daardoor geen bijdrage tot nieuwe product ontwikkeling. Veelal wordt het gebruikt om de kwaliteit te bepalen van een tussen of afgewerkt product. Hierbij worden dan de onderstaande vragen beantwoordt: - Beantwoordt de kwaliteit aan de vooropgestelde criteria? - Hoeveel variatie is er tussen de verschillende batchen? - Hoe veranderen opslagcondities de kwaliteit van een product? In welke mate? Maar waar ligt nu precies het potentieel voor sensorische analyse? In verschillende landen zoals VS, Zweden, Noorwegen, Frankrijk, is sensorische analyse een essentieel onderdeel van productontwikkeling. Voor een product op de markt wordt gebracht wordt het getest met een intern getraind panel en via een uitgebreide consumententest. Hierbij kunnen de volgende vragen beantwoord worden: - Ik wil ingrediënt vervangen, welke invloed zal dit hebben op de sensorische eigenschappen? - Na aankoop van een nieuwe machine, zullen de proces condities veranderen, welke invloed zal dit hebben op de sensorische eigenschappen? - Ik wil de verpakking van een bepaald product veranderen, zullen de sensorische eigenschappen van mijn product hieronder leiden? - Kunnen consumenten veranderingen waarnemen die onze machines opmeten? - Ik wil het marktaandeel van mijn product inschatten - Krijgt mijn product de voorkeur boven een concurrentieel product? - Welke attributen zijn belangrijk voor de consument? Veel bedrijven maken echter vaak de fout om de verkeerde vragen aan de verkeerde personen te stellen. Hieronder een voorbeeld van hoe het wel moet: Getraind panel verschil zoeken Vervangen van ingrediënt Veranderen van proces Andere verpakking Stabiliteit tijdens opslag Correlatie met instrumentele metingen Consumenten panel profiel opstellen Acceptatie / Voorkeur van de consument Bepalen van het marktaandeel potentieel Promotie, claims Product verbeteren INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 22

Enkele tips 1. Indien je start met sensorische onderzoek binnen je bedrijf, zorg ervoor dat je de juiste kennis en vaardigheden hebt. 2. Het opstellen van een getraind panel is een zeer tijdrovende bezigheid 3. Je kan geld en tijd besparen indien sensorische analyse ingevoerd wordt in een vroeg stadium in innovatie. 4. Vraag de juiste vragen aan de juiste personen Doel: Acceptatie consument? NEE Doel: Sensorische analyse? JA NEE Preferentie / Keuze test Rangschikken / Kwalificatie Net goed - schalen Andere analyse gebruiken JA Doel: Verschil tussen producten? NEE JA Triangle test Duo trio Twee of meer standaard product Gepaarde vergelijking Bepalen van verschil tov controle product Andere gedwongen keuzetesten Doel: Wat is het verschil tussen producten op vlak van sensoriek? NEE JA Smaak profiel QDA Vrije keuze profiel Andere analyse gebruiken Meer informatie over deze workshop: Sara.DePelsmaeker@UGent.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 23

5. VAN IDEE TOT DUURZAAM PRODUCT Productontwikkeling Nieuwe producten ontwikkelen is niet altijd eenvoudig. Om dit proces zo optimaal te laten verlopen wordt gebruik gemaakt van volgend stappenplan: (1) Probleemstelling (2) Aflijnen van het probleem (3) State of the art (literatuurstudie / marktonderzoek) (4) Experiment opstellen (5) Experiment uitvoeren (6) Verslag/besluitvorming (7) Herhaling van het experiment (8) Product verkoopklaar maken Elk van bovenstaande stappen wordt uitgediept aan de hand van de productontwikkeling van een roomijs met een suikervervanger. (1) Probleemstelling In de huidige maatschappij eten consumenten veel vetter en ongezonder dan vroeger. Dit is één van de oorzaken van overgewicht. Daarenboven groeit het aantal mensen met diabetes. Op de markt zijn momenteel heel wat producten beschikbaar met suikervervangers of een verminderd gehalte aan vet, suiker, Ook in het gamma van de dessertproducten zijn lightversies verkrijgbaar. In ons voorbeeld gaan we roomijs ontwikkelen met een suikervervanger. (2) Aflijnen van het probleem Aan het roomijs met een suikervervanger worden verschillende eisen gesteld. Eerst en vooral verwacht de consument een lekker en smaakvol roomijs. Men wil ook een suikerarm product maken waarbij het gebruik van suikervervangers en zoetstoffen gewenst is. (3) State of the art Bij het maken van een state of the art (literatuurstudie) is voornamelijk de vraag Waar kan ik relevante informatie vinden van belang. Er zijn verschillende bronnen die geraadpleegd kunnen worden. Hieronder worden enkele voorbeelden besproken INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 24

- Wetenschappelijke bibliotheken: o www.sciencedirect.com o http://apps.isiknowledge.com - Vakliteratuur en tijdschriften - Informatie vanuit de sector o Toeleveranciers o Sectororganisaties - Wetgeving o www.warenwetgeving.be - Foodpairing o www.foodpairing.com - Concurrentiële analyse o Patenten: http://nl.espacenet.com o Winkelbezoek o Ingrediëntenlijsten o Nutritionele waarden o Technische specificaties - Commerciële bedrijven o Global new product database www.gnpd.com In het voorbeeld van het roomijs met suikervervangers, kan onder andere volgende informatie opgezocht worden: wetgeving rond criteria roomijs (samenstelling, vetgehaltes, ) en etikettering, opzoeking rond het productieproces, opzoeking rond gebruik van verschillende grond- en hulpstoffen, (4) Experiment opstellen Bij het opstellen van het experiment is het belangrijk om duidelijk het doel van het experiment weer te geven. In dit geval is het doel het maken van een roomijs met een suikervervanger die qua smaak zo goed mogelijk het originele recept benadert. Om het nieuwe recept te evalueren gebeurt een smaaktest. Een goede voorbereiding van het experiment is cruciaal. In het geval van het roomijs kunnen volgende experimenten opgesteld worden o Opstellen receptuur: Belangrijk hierbij is dat de zoetkracht van alle recepten gelijk moeten zijn. o Basis recept; o Recept met suikervervanger 1; o Recept met suikervervanger 2; o Recept met suikervervanger 3; Voor ieder recept legt men de werkwijze vast. Men gaat hierbij alles gedetailleerd weergeven zoals het vermelden van snelheden, minuten, gewenste temperaturen. INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 25

- Vastleggen werkwijze o Weeg alle ingrediënten af; o Breng de melk, boter, room en vanille aan de kook; o Meng de eidooiers met de suiker met de Kenwood (2 minuten, stand 6); o Met de werkwijze indachtig, wordt een lijst opgesteld van de benodigdheden. Indien producten moeten besteld worden, moet hiermee rekening gehouden worden zodat alles aanwezig is op het moment dat experimenten worden gestart. (5) Experiment uitvoeren Bij het uitvoeren van het experiment is het belangrijk om zo volledig mogelijk te noteren - Hoeveelheden; - Tijden; - Temperaturen; - Resultaten/opmerkingen/bevindingen; - Foto s. Na productie van de verschillende recepten voor het roomijs worden deze onderworpen aan een smaaktest. Er wordt gekozen voor een triangeltest (zie informatie onder hoofdstuk van sensoriek). (6) Verslag/besluitvorming Het verslag bevat de belangrijkste informatie: Materiaal; Methode; Resultaten en Besluit. Het rapport van het roomijs bevat volgende informatie - Materiaal: o Alle ingrediënten; o Kookpot; o Kenwood; - Methode: o Werkwijze op laboschaal; o Recept van roomijs met suikervervanger; - Resultaat: o Voor elk recept alle opmerkingen; INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 26

- Besluit o Recept en werkwijze van het beste recept. (7) Herhaling Het is aan te raden om de volledige procedure van experiment opstellen en experiment uitvoeren opnieuw te doorlopen. De resultaten van deze herhaling moeten opnieuw geïnterpreteerd worden. Deze worden teruggekoppeld met de eerste testen en indien nodig worden er aanpassingen in het recept of de werkwijze aangebracht. (8) Product verkoopklaar maken Om het product verkoopklaar te maken moeten/kunnen volgende stappen nog doorlopen worden - Smaakonderzoek bij consumenten; - Kostprijscalculatie; - Eventueel verfijnen recept; - Eventueel verfijnen procedure; - Verpakking; - Etikettering; (9) Vergeet de kwaliteitsverantwoordelijke niet In het volledige traject van productontwikkeling is het belangrijk om contact te houden met de kwaliteitsverantwoordelijke. Volgende thema s komen zeker aan bod: - Nieuwe grondstoffen: technische fiche? gevarenanalyse? - Allergenen management; - Nieuwe verpakking: conformiteitsattest? - Nieuwe leveranciers: goedgekeurd? - Nieuwe toestellen: in gebruiksnameformulier? - Aanpassen HACCP studie? - Nieuwe werkinstructies? - Wijzigingen in reinigingsschema? - Glas en hard plastiek register? INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 27

Cradle to cradle Principe cradle to cradle In 2002 werd door William Mc Donough en Michael Braungart een nieuwe kijk op duurzaam ontwerpen geïntroduceerd, namelijk cradle to cradle. William Mc Donough is een Amerikaanse architect, geboren in Tokyo en Michael Braungart is een Duitse chemicus. Cradle to Cradle wordt gedefinieerd als de ontwikkeling waarbij de huidige generatie in haar noden voorziet, zonder de mogelijkheden daartoe voor de volgende generatie te beperken. Het is een nieuw businessmodel met als streefdoel: producten zo te ontwerpen dat ze van begin tot eind veilig en herbruikbaar zijn. Dat vraagt om een geheel nieuwe samenwerking tussen leverancier, producent, gebruiker en verwerker. Een intensieve samenwerking tussen deze partijen is nodig om tot betere producten te komen. Cradle to Cradle is bijgevolg een strategie voor product- en procesinnovatie waarin het sluiten van materiaalkringlopen centraal staat. Het is de uitdaging om producten te ontwikkelen die veilig en gezond zijn voor mens en milieu, en die bovendien na gebruik volledig tot waardevolle grondstoffen te ontmantelen zijn of juist afbreekbaar zijn in de biosfeer. De gedachte afval is voedsel, is één van de pijlers van dit principe. Hiermee wordt de materiaalkringloop gesloten. Cradle to cradle in de voedingsindustrie Ook in de voedingsindustrie is het mogelijk om rekening te houden met de principes van Cradle to Cradle. Bij productontwikkeling kan onder andere stilgestaan worden bij de verschillende grondstoffen die men gebruikt of bij de verpakkingen waarin het product komt. Daarnaast zijn er in de voedingsindustrie ook heel wat reststromen. De reststromen kunnen onderverdeeld worden in verliesstromen en nevenstromen. Onder verliesstromen worden die stromen verstaan die bestaan uit de eetbare biomassa van voedingsproducten, halffabricaten of grondstoffen die verloren gaan voor menselijke consumptie zoals bijvoorbeeld misvormde komkommers. Een nevenstroom daarentegen is dat deel van voedselproducten of grondstoffen dat vrijkomt tijdens de productie en dat niet voor humane consumptie gebruikt wordt zoals bijvoorbeeld bananenschillen (bron definities: OVAM: Voedselverlies in ketenperspectief). Indien men het principe van cradle to cradle wenst toe te passen, moeten voor beide stromen oplossingen gezocht worden. Eerst moet men proberen van die stromen te minimaliseren door INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 28

bijvoorbeeld lijnen beter af te stellen, gerichtere controles te doen,. Indien deze stromen er toch zijn, moet men deze gaan proberen te valoriseren. Ofwel zorgt men ervoor dat men die stromen opnieuw in de menselijke voeding kan verwerken ofwel kunnen reststromen naar de dierenvoeders afgevoerd worden. In een laatste instantie kunnen deze stromen gebruikt worden voor het opwekken van energie. Een praktijkvoorbeeld Een voorbeeld van cradle to cradle in de agro- en voedingsindustrie is het verhaal van de hopscheuten. Hopscheuten zijn de jonge uitlopers van de hopplant. Ze zijn een typisch Belgisch product dat het kwaliteitslabel STREEKPRODUCT.BE van VLAM kreeg als streekeigen product met langdurige of historische bekendheid. Vroeger waren verse hopscheuten uit het hopveld alleen beschikbaar van half maart tot begin april. Dankzij nieuwe technieken, ontwikkeld in 1983, zijn hopscheuten te verkrijgen van Kerstmis tot april. Door de arbeidsintensieve teelt wordt deze groente ook wel eens s werelds duurste groente genoemd. De eerste kilo hopscheuten wordt in december geveild waarbij een prijs van ongeveer 995 euro per kilogram niet ongewoon blijkt. Het niet-vezelige witte deel van de hopscheut (bovenste 1/3 deel van de scheut) is het deel dat culinair heel interessant is. Het onderste 2/3 deel van de hopscheut is ontzettend vezelrijk. Door innovatie, in samenwerking met het EC-Voeding van KATHO, is men er in geslaagd om ook dat deel van de hopscheut te gebruiken om nieuwe producten te maken (www.houblonesse.be). Op die manier wordt de ganse hopscheut gebruikt en is er geen afval meer. Meer informatie over deze workshop: joke.calcoen@katho.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 29

6. MEER INFORMATIE? UNIVERSITEIT GENT UGENT-Sensolab, Sensorisch laboratorium: www.sensolab.be Instrumentele analyse (Vakgroep voedselkwaliteit en veiligheid, FTE UGENT), oa Product reformulation/development en Proces optimization Meer informatie: Kim.Moens@UGent.be o Consumentenonderzoek en expertpanels (Vakgroep Landbouweconomie, Divisie Agro-Food Marketing en Ketenbeheer), bv. effect van microstructurele aspecten op sensorische waarneming Meer informatie: Sara.DePelsmaeker@UGent.be Vakgroep Landbouweconomie, Divisie Agro-Food Marketing en Ketenbeheer: o Workshop Strategische OriëntatieRonde (SOR) Op basis van onze jaarlange expertise met SWOT/SOR analyses, organiseren we regelmatig deze oefening bij stakeholders uit de voedingssector. Meer informatie: Hans.DeSteur@ugent.be o Workshop Trendanalyse Van Trend tot innovatie Deelnemers worden geconfronteerd met de mogelijkheden om nieuwe ideeën via trends en marktanalyse te identificeren en leren op praktische wijze hoe men op basis van een wetenschappelijk onderbouwd beslissingsinstrument de juiste innovatiestrategie kan selecteren en ontwikkelen. Meer informatie: Bianka.Kuhne@UGent.be o Ketenbeheer ter verhoging van de innovatiekracht van KMO s in de voedingsector Op basis van uitgebreide onderzoekservaring omtrent innovatie in KMOs uit de voedingssector, hebben Kühne & Gellynck (2011) een tool ontwikkeld voor het meten van de innovatiecapaciteit van KMO s/bedrijven uit de voedingsketen, waarbij vooral de samenwerking voor innovatie en de kwaliteit van de onderlinge relaties tussen de stakeholders centraal staat. Meer informatie: Bianka.Kuhne@UGent.be o Kostenreducerende technieken met Lean management Individuele training voor bedrijven inzake lean management, leiderschap en andere management technieken (7 waste, 5S, TPM, SMED, SPC). Meer informatie: ManojKumar.Dora@UGent.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 30

KATHO (Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen) Expertisecentrum Voeding, campus Roeselare, HIVB o LED Voeding Laagdrempelige expertise en dienstverlening voor KMO s uit de voedingssector o.a. rond productontwikkeling, etikettering, houdbaarheid, autocontrole, microbiologie, Meer informatie: joke.calcoen@katho.be o Basisopleiding voedselveiligheid en persoonlijke hygiëne voor keukenpersoneel Het doel van deze basisopleiding is het sensibiliseren van werknemers voor de mogelijke gevolgen van niet hygiënisch handelen en hen er toe aanzetten om op een meer hygiënische manier te werken. De opleiding is bedoeld voor het personeel van keukens waar het voedsel bereid en verdeeld wordt, alsook voor het personeel van keukens waar er enkel verdeling van voedsel gebeurt. Meer informatie: michele.desmet@katho.be o Erkend dienstverlener voor KMO portefeuille Technologieverkenning Expertise en dienstverlening op vlak van innovatieve receptuurontwikkeling, valorisatie van reststromen, voeding voor specifieke doelgroepen, microgolftechnologie voor industrieel gebruik en microbiologie. Meer informatie: yves.debleecker@katho.be INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 31

7. INTERESSANT MATERIAAL VOOR KMO/MKB S ALGEMEEN Agentschap Ondernemen: o www.agentschapondernemen.be/maatregel/innovatiepremie o www.agentschapondernemen.be/themas/kmo-portefeuille Flanders Food: http://www.flandersfood.com/ FoodDrinkEurope o KMO webpagina: http://www.fooddrinkeurope.eu/industry-infocus/topic/small-and-medium-sized-enterprises-smes/ Innovatiecentrum: www.innovatiecentrum.be/ o Manuals: www.innovatiecentrum.be/downloads.html o Publicaties: www.innovatiecentrum.be/publicaties.html IWT voor KMO s: www.iwt.be/sites/default/files/subsidies/documenten/ KMO_handleiding_maart2012.pdf VIN & RIS (2005). 49 beste praktijken voor de innovatieve KMO.IWT: Brussel. Vlaams innovatienetwerk (VIN): www.innovatienetwerk.be/ VOKA kamer van koophandel www.voka.be/ UNIZO: www.unizo.be/ INNOVATIE-SAMENWERKING tussen kennisinstellingen (KI) en bedrijven (KMO s) (al dan niet gesteund door de Vlaamse overheid) LED o Laagdrempelige expertise- en dienstverleningscentra, www.lednetwerk.be/ SBP s o Small business projects www.vlajo.org/index.php?mid=60&mx0=13&mx1=25&mx2=60 PWO o Projectmatig wetenschappelijk onderzoek, zie : o http://www.ewi-vlaanderen.be/node/3821/ Eindwerken tussen bedrijf en master- of bachelorstudent o Zie sectie 6. Meer informatie KMO-portefeuille technologieverkenning o www.agentschapondernemen.be/artikel/hoeveel-subsidie-kan-eenonderneming-krijgen INTERREG IV A Smaakklassen als hefboom voor innovatie bij KMO/MKB s uit de voedingssector 32