Verslag Middagsymposium Ethiek sterkt je in je werk 16 maart 2012 Plenaire inleiding... 2 Beroepsethische vragen bij ketensamenwerking in de jeugdzorg... 2 Toetstheater... 3 Workshops... 4 Toetstheater... 4 Kijken naar de praktijk vanuit de presentiebenadering... 4 Dilemma s doordacht... 5 Moreel beraad in de opleiding... 6 Zorgethisch café... 6 Waardering van de dag... 6
Plenaire inleiding De dagvoorzitter, Dorien Graas, extern adviseur in de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, heet alle aanwezigen welkom. Zowel de Hogeschool Utrecht als de commissie Ethiek, organisatoren van dit symposium, hebben een lange traditie van ethiek in de zorg. Deze dag gaat over ethiek sterkt je in de werk. We hopen dat, aan het einde van deze dag, de deelnemers kunnen zeggen Ethiek sterkt mij in mijn werk! Beroepsethische vragen bij ketensamenwerking in de jeugdzorg Vervolgens neemt Jos Kole, onderzoeker ethiek aan de Universiteit van Utrecht en docent ethiek aan de Hogeschool in Ede, het woord over. Het hulpverlenersplaatje lijkt een heel simpel plaatje. Dat van cliënt en professional. Maar dat is niet waar het alleen om gaat. De realiteit is complexer, namelijk die van systemen achter de cliënt en meervoudiger problematiek. Het plaatje is dus complexer dan het lijkt. Daar waar problemen ingewikkeld zijn, is de oplossing dat vaak ook. Vaak zijn meerdere professionals nodig die samenwerken in netwerken en ketens. Ketenzorg is vandaag de dag trendy. Dat is prima als het lukt. Maar het is geen wondermiddel. Soms kan het de situatie juist verergeren. Als meerdere hulpverleners bij de hulpverlening betrokken zijn, ligt het monster van bureaucratie en langs elkaar heen werken op de loer. Wat is de basis van een goede jeugd-ketensamenwerking? Dat is samenwerking met cliënt en het systeem dat daaromheen functioneert. De druk op hulpverleners is tegenwoordig groot en loopt op. Dat maakt dat hulpverleners angst hebben om fouten te maken en geneigd zijn problemen door te schuiven. Wat heeft een jeugdzorgverlener nodig in het werk? Als we kijken naar de uitdagingen die we in de jeugdzorg tegenkomen, kun je praten over dilemma s. Maar liever heeft Jos Kole dat je praat over vragen. Bij een dilemma heb je de keuze tussen of het één of het ander. Bij een vraag kun je meerdere kanten op. Lef en liefde zijn belangrijke eigenschappen in de jeugdhulpverlening. Het onderwerp beroepsethische vragen bij ketensamenwerking in de jeugdzorg heeft twee hoofdthema s: 1. Beroepsgeheim/zwijgplicht 2. Verantwoordelijkheidsverdeling: wie is verantwoordelijk voor wat en wie heeft de regie? Beroepsethiek gaat over de kwaliteit van handelen en de houding. Dat is dus niet hetzelfde als het volgen van procedures. Zorg is een moreel geladen begrip. Als je praat over zorgrelaties, heb je het over wederzijdse afhankelijkheid. Dat houdt in dat je aandachtige betrokkenheid hebt op elkaar. De valkuil in de ketensamenwerking is dat je afstemt over in plaats van dat je afstemt met. Als we kijken naar beroepsgeheim, is de essentie dat je altijd terugkeert bij de cliënt. Je vraagt van tevoren toestemming om met derden te overleggen én je komt hier na afloop weer op terug. Je werkt dus sámen met je cliënt, niet vóór je cliënt. Ook het delen van verantwoordelijkheid doe je met de cliënt. En in eerste instantie heb je het dan over de verantwoordelijkheid van de cliënt voor zichzelf. 2
Oftewel: als je praat over ketensamenwerking, heb je het wel over de samenwerking tussen hulpverlenersorganisaties, maar de ethiek gaat altijd terug naar de cliënt. Dat is en blijft de basis. Als we dan terugkijken naar het begin van deze presentatie, de complexiteit van relaties en het gevaar dat je voor de cliënt bezig bent in plaats van met, dan heb je hier de essentie van de hulpverlening. Je moet altijd weer terug naar de relatie tussen jou en de cliënt. Je gaat dus van eenvoudig naar meervoudig en weer terug naar eenvoudig. Toetstheater Casus: Cliënte Leonoor. Meisje van 14. Blowt. Niet zo heel hoog IQ. Kan fel tekeer gaan (dreigen, chanteren). Er is moeilijk vat op haar te krijgen. Zij kan niet goed overweg met grenzen en regels. Daar liepen de ouders al eerder tegenaan, en ook in de ambulante hulpverlening glipte ze telkens weer weg op momenten, waarop men dacht de goede kant op te gaan. Leonoor verblijft nu sinds 3 maanden in een leefgroep op vrijwillige basis. Professional 1, behandelend orthopedagoog: flinke staat van dienst, gezaghebbend deskundige, adviserende rol naar team en teamleider, als het erop aan komt formeel ingesteld, handelend volgens protocol/richtlijnen; Professional 2, mentor, tevens groepsleider: zeer betrokken hulpverlener en persoonlijk gericht. Opbouw van een goede relatie met cliënt en cliëntsysteem is belangrijk, deze mag niet op het spel worden gezet, het is soms een broos lijntje, maar in feite ben je als hulpverlener tijdelijk betrokken en zet je erop in dat het cliëntsysteem zelf weer verder kan. Informeel ingesteld, protocollen niet leidend maar hulpmiddel. Kijken wat hier en nu de vraag is en zo nodig achteraf uitleggen en onderbouwen waarom je zo gehandeld hebt. Heeft 1x per week contact met de ouders. Teamleider, complexe verantwoordelijkheden: hakt knopen door waar de professionals er niet uitkomen. Vindt samenwerken in het veld van jeugdhulpverlening belangrijk: we hebben elkaar nodig. Imago jeugdhulpverlening gaat haar aan het hart: naar buiten brengen van waar de jeugdzorg goed in is moet beter. We kunnen ons geen incidenten meer permitteren. Maar vooral: voorkomen dat er klachten komen. Legt verantwoording af aan het sectorhoofd. Stuurt de groepsleiders, waaronder de mentor, aan. Geeft niet hiërarchisch leiding aan de orthopedagoog. Deze wordt aangestuurd door het sectorhoofd. 3
Ouders van het meisje: Zij zijn verbaal niet sterk, missen pedagogische vaardigheden en vinden vooral dat het de schuld van de hulpverlening is dat de problemen alsmaar groter worden. Vader heeft agressieve buien en is dan erg onberekenbaar. Nu Leonoor in de leefgroep woont verwachten zij dat de hulpverleners hier wel raad mee weten, want als het hier niet kan, waar kan het anders dan nog? Deze mensen zijn daarvoor opgeleid. Het toetstheater wist op levensechte wijze de casus voor het publiek te brengen. Workshops In de workshops werd op verschillende wijze ingegaan op de, door het toetstheater, uitgespeelde casus. Eén van de workshops is door het toetstheater zelf verzorgd. Deze workshop hebben alle deelnemers gevolgd. Daarnaast hadden zij de mogelijkheid nog één andere workshop te volgen. Toetstheater Vanuit de zaal ontstond in de workshop van het toetstheater een levendige discussie met suggesties vanuit de zaal aan professionals en cliënt, uitgebeeld door het toetstheater. Het liep uit de hand, zoals ook in de dagelijkse praktijk voor zou kunnen komen. Uiteindelijk is het dilemma in de workshop op sublieme wijze uitgewerkt. Het toetstheater blijkt een waardevolle tool om, door middel van toneelspel, hulpverleners mee te nemen in de valkuilen van manipulatie, overtuigingen die zich kunnen voordoen tussen cliënt en hulpverlener. Kijken naar de praktijk vanuit de presentiebenadering In de workshops presentie, verzorgd door Ingrid Windmeijer van Windmeijer Organisatieontwikkeling, is een film vertoond waarin cliënten en medewerkers aan het woord komen over een presente stijl van werken. Kenmerken voor die stijl zijn: - de ander als mens benaderen, - iemand niet laten vallen, - aansluiten bij die zaken die voor de ander dierbaar zijn, - jezelf laten zien dit alles om een vertrouwensrelatie op te bouwen, waarin de ander zich gezien en gehoord voelt. Binnen die relatie kan dan gebeuren wat er moet gebeuren. Die film is terug te zien op de site www.presentie.nl Wat in beide workshops naar voren kwam is, dat het primaire proces tussen hulpverlener en hulpvrager centraal dient te staan. In de casus van Eleonoor, zou dat de mentor moeten zijn. De overige ondersteunde functies, staan aan die relatie ten dienste.het Rijnlands gedachtegoed, waarin gewerkt wordt vanuit de waarden: Vakmanschap, vertrouwen en verbinding biedt een mooi kader voor het kantelen van organisaties richting het relationeel werken. Niet meer top down sturen, maar bottum up faciliteren. 4
Handelen door professionals in de jeugdzorg de paradox van kracht en verlegenheid 1 Naar aanleiding van een artikel, geschreven in het kader van het FCB-onderzoek Handelingsverlegenheid, (te downloaden via http://is.gd/wc5jbx) verzorgde Gert Jan Slump van Zin in Jeugdzorg twee workshops, met in totaal 25 deelnemers. Na een voorstelronde waarin iedereen iets vertelde over de eigen zin in en van de dagelijkse werkpraktijk, is ingegaan op enkele bevindingen uit het genoemde artikel. Als voorbeelden van handelingsverlegenheid wordt in dit onderzoek dat is uitgevoerd door Movisie genoemd: - Lastige beslissingen in complexe problematiek - Onveilige situaties - Niet uit de voeten kunnen met werkwijze of behandellijnen van de organisatie In de workshop is verder ingegaan op het feit dat handelingsverlegenheid en handelingskracht redelijk paradoxale begrippen zijn. Ook niet handelen is handelen. Hoe dat in de werkpraktijk tot uitdrukking komt, hangt af van formele en eigen handelingsruimte. Maar ook van de wijze waarop daarop gestuurd wordt. Autonomie en vakmanschap, aangevuld met het beste uit jezelf halen (beroepstrots) zijn belangrijke ingrediënten. De wijze van sturen binnen organisaties (sturen op vertrouwen, gedeelde waarden, lef om eigen aarzelen te laten zien, ruimte voor de professional op de werkvloer en de werkvloer goed kennen) dient daarop aan te sluiten volgens bestuurders. Ook oog voor de rol die werkdruk en maatschappelijke druk spelen is van groot belang. Serieuze aandacht voor handelingskracht en professionele aarzeling biedt ruimte voor werken vanuit de driehoek hoofd, handen en hart. De workshop werd afgesloten met een oefening, waarbij iedereen een situatie van handelen (in verlegenheid dan wel kracht) op een kaart schrijft en deze kaart positioneert in deze driehoek. Intuitie, attitude en hart spelen een belangrijke rol blijkt uit deze oefening, in nauwe verbondenheid met kennis (hoofd) en kunde (handen). Dilemma s doordacht In deze workshop, verzorgd door Raymond Kloppenburg (onderwijskundig adviseur en onderzoeker bij het Kenniscentrum Sociale Innovatie en projectleider van het onderzoek Dilemma s doordacht ) en Sabrian Keinemans (onderzoeker bij het Kenniscentrum Sociale Innovatie en docent Maatschappelijk Werk en Dienstverlening aan de Hogeschool Utrecht) zijn bevindingen uit onderzoek van het lectoraat Innovatieve Maatschappelijke Dienstverlening naar morele oordeelsvorming in de ambulante hulverlening gepresenteerd. Veelvoorkomende en urgente morele dilemma's passeerden daarbij de revue. Ook was er aandacht voor de morele expertise van sociale professionals, in het bijzonder hun handelen als reactie op dilemma's. Met de deelnemers is gediscussieerd over de vraag of en hoe deze morele expertise vergroot kan worden. Is morele expertise te leren, en zo ja, hoe dan? 1 In aansluiting op deze workshop organiseert Zin in Jeugdzorg op vrijdag 20 april een werkconferentie. Zie voor meer informatie en aanmeldingsformulier www.zininjeugdzorg.nl/?pid=2 5
Moreel beraad in de opleiding De jeugdzorg is sterk in ontwikkeling. Aandacht voor het perspectief van de cliënt, professionalisering en autonomie van de professional zijn belangrijke thema s. Er is een goede samenwerking tussen professionals van verschillende disciplines nodig. Professionalisering en stelselwijziging brengen nieuwe professionele verantwoordelijkheden met zich mee. Het wordt steeds belangrijker dat professionals hun handelen verantwoorden en onderling visies op goede zorg afstemmen, zodat de kwaliteit van zorg, in het belang van cliënten, zo groot mogelijk is. Aankomend professionals moeten goed worden voorbereid op het nemen van weloverwogen beslissingen, in samenwerking met andere disciplines, zodat zij hun handelen in de praktijk zo goed mogelijk kunnen verantwoorden. Op de Hogeschool Leiden leren studenten in de minor jeugdzorg het handelen te verantwoorden door hen te laten reflecteren op bronnen van handelen en door hen om te leren gaan met ethische dilemma s in moreel beraad. In de workshop Moreel beraad in de opleiding, verzorgd door Ruth Spijkerboer (docent/onderzoeker aan de Hogeschool Leiden) is ingegaan op: Verantwoord handelen, ethische dilemma s en moreel beraad: hoe verhouden die zich tot elkaar? Hoe integreert de Hogeschool Leiden het omgaan met ethische dilemma s in het hboonderwijs? Zorgethisch café In de pauzes en tussen de workshops door, hadden de deelnemers aan het symposium de gelegenheid het zorgethisch café te bezoeken en zich te verdiepen in wat zoal op het gebied van ethiek ontwikkeld is. Ook na afloop bleef men nog lang hangen om van gedachten te wisselen met de standhouders in het café en om te netwerken met de overige deelnemers. Waardering van de dag Uit de evaluatieformulieren kan geconcludeerd worden dat de deelnemers de dag over het algemeen zeer geslaagd vonden. Zowel de organisatie van de dag als de inhoud werd over het algemeen als goed gewaardeerd. Een enkele keer werd op beide aspecten zeer goed gescoord, terwijl er ook enkele deelnemers waren die de dag in organisatorisch opzicht matig vonden. Eén deelnemer vond zowel de organisatie als de inhoud matig. Cijfermatig was de gemiddelde waardering van het programma als volgt: Plenaire deel: - Dagvoorzitter 7,2 - Inleider Jos Kole 7,3 - Toetstheater 8,1 Workshops: - Toetstheater 8,3 - Kijken naar de praktijk van presentiebenadering 7,5 - De paradox van kracht en verlegenheid 7,4 - Dilemma s doordacht 8,3 - Moreel Beraad 6,8 Zorgethisch Café 7,2 6
De dag in zijn geheel werd gewaardeerd met gemiddeld een 8,2. Voldoende motivatie voor CNV Jeugdzorg om ook in de toekomst dergelijke dagen te blijven organiseren. 7