Hoofstuk 1: Ekonomiese stelsels 1 Definisie van die konsep Ekonomiese stelsel: n Ekonomiese stelsel kan beskryf word as die manier waarop besluite geneem word oor: Hoe produksiefaktore / hulpbronne (kapitaal, grondstowwe, arbeid en entrepreneurskap) georganiseer word om goedere en dienste te produseer en te versprei. Die basiese verskille tussen Ekonomiese stelsels draai om die volgende drie Ekonomiese kwessies: WAT word geproduseer? HOE (hoeveel en deur wie) vind produksie plaas? VIR WIE word dit geproduseer? Onthou hierdie vrae wanneer daar nou gekyk word na die drie basiese Ekonomiese stelsels, nl. Sentraalbeplande stelsel Gemengde stelsel Vryemarkstelsel Soos wat die verskillende Ekonomiese stelsels bespreek word, sal jy agter kom die verskillende stelsels hou nou verband met verskillende politieke stelsels.
2 Drie tipes Ekonomiese stelsels: 2.1 n Sentraalbeplande stelsel Wys vir my n Kapitalis, en ek wys vir jou n bloedsuier - Malcolm X As daar verwys word na n Sentraalbeplande stelsel, is die vraag wie beplan die ekonomiese aktiwiteite wat in die land plaasvind? En die antwoord is: Ekonomiese aktiwiteite word alles deur die regering (d.w.s. in n sentrale plek) beplan. Die fokus in hierdie tipe stelsel is gewoonlik op dit wat die staat nodig het (meestal industriële goedere) en min klem word gelê op die vervaardiging van verbruikersgoedere wat die gewone man op die straat nodig het. Om ons drie ekonomiese vrae te beantwoord: WAT word geproduseer? Slegs dit wat die regering goedkeur. HOE (hoeveel en deur wie) vind produksie plaas? Die regering besluit hoeveel van elke produk / diens vervaardig moet word en wie dit moet maak. Daar is dikwels selfs geen vryheid van keuse om jou eie beroep te kies nie VIR WIE word dit geproduseer? Die regering besluit wie die goedere en dienste ontvang (nadat hulle dít gevat het wat hulle nodig het). Voordele van die Sentraalbeplande stelsel: Teoreties gesproke sal daar geen werkloosheid wees nie, want die regering sal alle burgers benut om goedere en dienste te skep tot voordeel van die land. Dit is egter nie in die werklikheid die geval nie. Die staat maak seker almal het toegang tot basiese dienste soos gesondheidsorg. Dit is egter nie altyd van hoogstaande kwaliteit nie, maar mens kan seker sê dis beter as niks (of in die vryemarkstelsel waar die arm mense dikwels geen toegang daartoe het nie, want dis onbekostigbaar duur). Nadele van die Sentraalbeplande stelsel: Verbruikers (gewone burgers van die land) se behoeftes is baie laag op die prioriteitslys wanneer dit kom by die besluit oor die produkte / dienste wat gemaak moet word. Beperkte keuse van produkte, want hoekom sal die staat n verskeidenheid van dieselfde produk laat maak? Omdat alle hulpbronne aan die staat behoort, is daar min rede vir mense om hulpbronne so effektief moontlik te benut, inisiatief te toon en hard te werk. Pryse word deur die staat beheer.
Voorbeelde waar hierdie tipe ekonomiese stelsel geïmplementeer word, is Noord-Korea en Kuba. Aktiwiteit 1: 1 Noem die vier produksiefaktore. 2 Gee die definisie van n Sentraalbeplande ekonomiese stelsel in jou eie woorde. 3 Sou jy dink dat n Sentraalbeplande ekonomiese stelsel geassosieer word met n demokratiese of kommunistiese politieke stelsel? Motiveer jou antwoord. 4 Ontwerp n bufferplakker (bumper sticker) wat iets sal sê van (ten gunste of gekant teen) n Sentraalbeplande stelsel. 2.2 n Mark-ekonomie of ook bekend as n Vryemarkstelsel of kapitalisme In kapitalisme word rykdom ongelyk verdeel. By ander markstelsels word armoede gelyk verdeel - Winston Churchill Die ander uiterste van die skaal (teenoor n Sentraalbeplande stelsel) is n Mark-ekonomie waar ekonomiese aktiwiteite draai om vraag en aanbod. Die regering meng nie in by die funksionering van
die ekonomie nie en industriële goedere en verbruikersgoedere word vervaardig gebaseer op die vraag na die produk of diens. Om ons drie ekonomiese vrae te beantwoord: WAT word geproduseer? Dit waarvoor daar n aanvraag is. HOE (hoeveel en deur wie) vind produksie plaas? Besighede wat met mekaar meeding (kompeteer) maak soveel moontlik produkte as wat hulle kan verkoop om n wins te maak. VIR WIE word dit geproduseer? Vir die groep wat dit kan bekostig om dit te koop. Voordele van n Vryemarkstelsel: Mense het die geleentheid om hard te werk en suksesvol te wees. Entrepreneurskap (vernuwing van idees) is sterk, omdat daar n finansiële motief is en daarom verseker mededinging (vraag en aanbod) gewoonlik dat pryse billik en kwaliteit goed is. Daar is n verskeidenheid produkte / dienste waaruit verbruikers kan kies om hulle behoeftes te bevredig. Hulpbronne is in privaatbesit en mense is dus gemotiveerd om hulpbronne soos kapitaal, grondstowwe en arbeid so goed as moontlik te benut. Waar moontlik (en dit winsgewend is) word hulpbronne herwin om weer te gebruik. Nadele van n Vryemarkstelsel: Daar is n oneweredige verspreiding van inkomste. Die mense met die meeste hulpbronne word baie ryk en die met min hulpbronne word beperk tot die mate waartoe hulle kan deelneem aan die ekonomie en dus verarm hulle dikwels. Daar ontstaan soms monopolieë waar daar net een verskaffer van n produk en/of diens is. Beperkte mededinging in so geval het tot gevolg dat pryse hoog is en daar geen inisiatief is om kwaliteit te verbeter nie. Daar is min motivering vir mense om goedere te vervaardig wat in die publieke belang van die land is, omdat daar nie wins uit gemaak kan word nie. Bv. wie sal die polisie en weermag van die land finansier? Soms faal besigheide (gaan bankrot) a.g.v. intense mededinging en dan verloor baie mense hulle werk. Aktiwiteit 2: 1 Hoekom staan n Mark-ekonomie ook bekend as n Vryemarkstelsel? 2 Gee nog n ander naam vir n Mark-ekonomie of Vryemarkstelsel.
3 Met watter tipe politieke stelsel sal jy n Vryemarkstelsel assosieer? Motiveer jou antwoord. 4 Gee twee moontlike voordele van n Sentraalbeplande stelsel bo n Mark-ekonomie vanuit iemand wat arm is se oogpunt. Wenk: Dink aan dienste wat die staat nie sal lewer nie as dit n suiwer Vryemarkstelsel is. 2.3 n Gemengde stelsel n Gemengde stelsel is presies wat die naam impliseer: n kombinasie van die Sentraalbeplande stelsel en n Vryemark-ekonomie. Die produksie, verspreiding en pryse van goedere en dienste word beheer deur vraag en aanbod, maar die regering sal sekere Ekonomiese aktiwiteite beheer. Die meeste lande in die wêreld het deesdae hierdie tipe ekonomie Suid-Afrika ingesluit. Die verskil tussen lande is gegrond op die mate (hoeveel) die staat inmeng in die ekonomie. Om ons drie ekonomiese vrae te beantwoord: WAT word geproduseer? n Kombinasie van dit waarvoor mense bereid is om te betaal en wat die regering as belangrik beskou. HOE (hoeveel en deur wie) vind produksie plaas? Beide die regering (publieke / openbare sektor) en entrepreneurs (privaatsektor) besluit hieroor afhangend van die produk / diens wat ter sprake is. VIR WIE word dit geproduseer? Beide die regering en privaatverbruiker se behoeftes word in ag geneem. Voordele van die Gemengde stelsel: Sosiale dienste (skole, hospitale en veiligheid) word deur die staat verskaf. Die staat skep baie werk omdat daar sekere goedere en dienste geproduseer word. n Kombinasie van die voordele van die Sentaalbeplande en Vryemarkstelsel afhangend van die mate waartoe die regering inmeng in die ekonomie. Besluit self watter voordele van toepassing is in Suid-Afrika
Nadele van die Gemengde stelsel: In die staatsdienssektor is daar baie burokrasie en stadige besluitneming en dikwels swak diens as gevolg hiervan. n Kombinasie van die nadele van die Sentaalbeplande en Vryemarkstelsel afhangend van die mate waartoe die regering inmeng in die ekonomie. Besluit self watter nadele van toepassing is in Suid-Afrika Aktiwiteit 3: 1 Bespreek een voordeel van n Gemengde stelsel bo: n Sentraalbeplande ekonomie n Mark-gedrewe ekonomie 2 Bespreek een nadeel van n Gemengde stelsel bo: n Sentraalbeplande ekonomie n Mark-gedrewe ekonomie 3 As hierdie prentjie hieronder die Gemengde Ekonomiese stelsel voorstel, wat dink jy, sê die twee persone op die man se skouers vir hom? Die persoon op sy linkerskouer? Die persoon op sy regterskouer?