DE KWALITEIT VAN VOOR- EN VROEGSCHOOLSE EDUCATIE IN DE GEMEENTE GRONINGEN IN SCHOOLJAAR 2015-2016 Onderzoeksnummer : 286319 Datum vaststelling : 8 november 2016 ED4694403/5
Inhoud Voorwoord... 5 1 Samenvatting van de belangrijkste oordelen... 7 2 Inleiding... 9 3 Vve in de gemeente Groningen... 11 4 De oordelen over de voor- en de vroegscholen... 17 5 Conclusies... 29 6 Reactie van de gemeente... 31 Pagina 3 van 31
Voorwoord In de periode 2007-2012 heeft de Inspectie van het Onderwijs een landelijke bestandsopname uitgevoerd naar de kwaliteit van voor- en vroegschoolse educatie (vve). Daarna is het signaalgestuurde toezicht op vve in de kleine en middelgrote gemeenten in werking getreden. Voor de periode 2012-2015 hebben het Rijk en de 37 grote steden (G37) afspraken gemaakt om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk kinderen met een taalachterstand gebruik kunnen maken van hoogwaardige onderwijsvoorzieningen. In deze afspraken staan kwalitatieve en kwantitatieve doelstellingen voor de voor- en vroegschoolse educatie. Daarbij is afgesproken dat de inspectie in 2013 en 2015 een monitor uitvoert om de kwaliteit van vve op gemeentelijk niveau, op voorscholen en op vroegscholen (groep 1 en 2 van basisscholen) in beeld te brengen. Dit rapport beschrijft de kwaliteit van vve in de gemeente Groningen aan het einde van de monitorperiode in schooljaar 2015-2016. De hoofdinspecteur primair onderwijs, Dr. A. Jonk Pagina 5 van 31
Pagina 6 van 31
1 Samenvatting van de belangrijkste oordelen In de gemeente Groningen is de kwaliteit van het gemeentelijk beleid voor voor- en vroegschoolse educatie grotendeels op orde. De kwaliteit van het gemeentelijk vve-beleid kenmerkt zich door: De gemeente Groningen werkt actief en voortvarend aan de verdere ontwikkeling van haar vve-beleid en de uitvoering daarvan. Alle indicatoren op gemeentelijk niveau zijn in ieder geval als voldoende beoordeeld. De indicatoren Definitie doelgroepkind, Toeleiding, Ouders en Vvecoördinatie op gemeentelijk niveau zijn als goed beoordeeld. De kwaliteit van de uitvoering van voor- en vroegschoolse educatie in de voor- en vroegscholen laat het volgende beeld zien: Op de bezochte voor- en vroegscholen is over het geheel genomen een positieve ontwikkeling zichtbaar ten opzichte van het vorige onderzoek. De voor- en vroegscholen hebben met name positieve scores op de aspecten Condities, Ouders en Kwaliteit van uitvoering van vve. Vooral op het gebied van Kwaliteitszorg is nog ontwikkeling nodig. De voor- en vroegscholen hebben van tevoren de kwaliteit van hun eigen voor- of vroegschoolse educatie ingeschat. Daaruit volgen de volgende waarderingen: De voor- en vroegscholen beoordelen zichzelf in de vragenlijsten kritisch. Met name op de onderdelen Ouders, Zorg en begeleiding en Kwaliteitszorg is nog verbetering mogelijk. Daar staat tegenover dat binnen de aspecten Ouders en Doorgaande lijn bepaalde onderdelen sterk verbeterd zijn sinds het vorige onderzoek. Pagina 7 van 31
2 Inleiding Dit rapport is het verslag van een onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs naar de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie (vve) in de gemeente Groningen in schooljaar 2015-2016. Voor meer informatie hierover zie www.onderwijsinspectie.nl/onderwijssectoren/voor-en-vroegschoolse-educatie. De opbouw van het rapport is als volgt: Het rapport begint met een beeld van het vve-beleid op gemeentelijk niveau. Daarin wordt ingegaan op de ontwikkeling van de gemeente sinds de bestandsopname en de relatie met de bestuursafspraken tussen het Rijk en de gemeente Groningen (paragraaf 3.1) Daarna wordt een overzicht gegeven van de bezochte voor- en vroegscholen in de gemeente (paragraaf 3.2) en van de door de gemeente aangeleverde vve-documenten (paragraaf 3.3). Tevens geven wij in dit hoofdstuk een oordeel over het gemeentelijk vve-beleid (paragraaf 3.4). De basis van deze beoordeling is een digitale vragenlijst die de gemeente heeft ingevuld. Wij hebben deze vragenlijst geverifieerd aan de hand van de aangeleverde documenten en in een gesprek met betrokkenen van de gemeente. Ook de voor- en vroegscholen in de gemeente hebben een digitale vragenlijst ingevuld. De inspectie heeft in de gemeente Groningen drie voorscholen en twee vroegscholen bezocht om de antwoorden op de vragenlijsten te verifiëren. De resultaten van de locatiebezoeken worden in hoofdstuk 4 toegelicht en de oordelen van de inspectie worden vergeleken met de resultaten van de vragenlijsten. Deze staan in paragraaf 4.2 in de vorm van overzichtstabellen met daarin de waarderingen op basis van eigen antwoorden van de locaties per kwaliteitsaspect (uitkomsten digitale vragenlijst). Hoofdstuk 5 bevat de conclusies over de kwaliteit van vve in de gemeente Groningen. In hoofdstuk 6 geeft de gemeente een reactie op de bevindingen van de inspectie. Bij de beoordeling wordt gewerkt met een vierpuntsschaal: 1. Staat in de kinderschoenen: verbeteringen zijn dringend nodig. Deze kwalificatie geeft aan dat echt iets verbeterd dient te worden. 2. Enigszins ontwikkeld: verbeteringen zijn nodig Deze kwalificatie geeft aan dat het wenselijk is dat iets verbeterd wordt. 3. Voldoende 4. Goed ontwikkeld: een voorbeeld voor anderen. Deze kwalificatie geeft aan dat dit aspect in orde is, en wel op een zodanige manier dat anderen hiervan kunnen leren. Pagina 9 van 31
3 Vve in de gemeente Groningen De gemeente Groningen heeft een digitale vragenlijst ingevuld. De digitale vragenlijst levert de volgende informatie: Een lijst met de vve-documenten die de gemeente heeft aangeleverd: zie paragraaf 3.3 Een beoordeling van het gemeentelijk vve-beleid : zie paragraaf 3.4. 3.1 Ontwikkeling van vve in Groningen sinds 2013 De gemeente Groningen werkt al sinds de jaren 70 actief aan het terugdringen van onderwijsachterstanden. Ook tijdens deze laatste uitvoering van de vve-monitor is dat gezien. De gemeente Groningen werkt actief en voortvarend aan de verdere ontwikkeling van haar vve-beleid en de uitvoering daarvan. Door inzet van extra financiële middelen op het gebied van onderwijs- en armoedebeleid werkt de gemeente resultaatgericht op het gebied van vve. Het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) is verantwoordelijk voor de indicatiestelling, de ondersteuning van ouders bij de opvoeding en de externe zorg. Op de voorscholen zijn speciale vve-groepen gevormd waar extra inzet op taalonderwijs wordt gepleegd. Op de vroegscholen vindt dit voornamelijk plaats in de schakelgroepen. De vve-coaches en de brugfunctionarissen hebben een vaste plek gekregen in de uitvoering van het vvebeleid. De bestandsopname vve heeft in de gemeente Groningen in het najaar van 2010 en het voorjaar van 2011 plaatsgevonden. Vrijwel alle voor- en vroegscholen in de gemeente zijn destijds bezocht. De gemeente voldeed al aan veel eisen die de OKEwet stelt, ontwikkeling op gemeenteniveau was nog nodig op de onderdelen bereik, ouderbeleid, externe zorg, en resultaten. Voor de locaties lagen de ontwikkelpunten op de gebieden afstemming op verschillende niveaus in de groep, het systematisch volgen van de brede ontwikkeling van kinderen en de zorg die hier uit voortkomt, kwaliteitszorg en de doorgaande lijn van voor-en vroegscholen in het pedagogische en educatief handelen, het ouderbeleid en de zorg en begeleiding. In februari 2012 heeft de gemeente Groningen de bestuursafspraken G4/G33 Effectief benutten van vve en extra leertijd voor jonge kinderen met het Rijk gemaakt. De gemeente heeft in dit kader extra middelen gekregen, in ruil voor het realiseren van specifieke ambities en streefdoelen per 2015. Voor de gemeente Groningen heeft dit in het bijzonder betrekking op het bereik, het ouderbeleid en de externe zorgstructuur. Naar aanleiding van het onderzoek in 2013-2014 concludeerde de inspectie dat de gemeente Groningen het beleid met betrekking tot vve voortvarend had voortgezet. De gemeente had haar beleid op een aantal punten aangescherpt, wat leidde tot een verbetering van de kwaliteit van vve ten opzichte van 2010/2011. Belangrijke beleidsontwikkelingen en vernieuwingen vonden plaats op het gebied van scholing van de beroepskrachten, inzet van vve-coaches, een gestandaardiseerd overdrachtsformulier van peuter naar kleuter; ontwikkeling van ouderbeleid, invoering van het programma vve-thuis, verlaging van de ouderbijdrage voor het volgen van vve programma's en het formuleren van gezamenlijke resultaatafspraken en een evaluatie daarvan op gemeentelijk niveau. Pagina 11 van 31
3.2 Overzicht van de voor- en de vroegscholen in Groningen Voorafgaand aan de digitale vragenlijst hebben wij de gemeente gevraagd naar een overzicht met de vve-peuterspeelzalen en kinderdagverblijven (dus: de voorscholen) en de bijbehorende vroegscholen (de vve-basisscholen). Alle locaties hebben een digitale vragenlijst gekregen en onderstaande (voor)scholen zijn ook bezocht. Tabel 3.1: Overzicht van de bezochte voor- en vroegscholen in de gemeente Groningen. Voorschoolse instellingen Vroegscholen Peuterschool Kids First COP Kinderdagopvang/ peuterspeelzaal SKSG Kindercentrum Selwerd Paddepoel locatie Ienemini SKSG Regenboog o.b.s. De Pendinghe Kindercentrum de Wijert locatie Speelwij c.b.s. De Tamarisk 3.3 Lijst met de vve-documenten die de gemeente heeft aangeleverd Ter onderbouwing van de antwoorden van de vragenlijst heeft de gemeente de volgende beleidsdocumenten toegestuurd of aangereikt tijdens of na het gesprek met de inspectie: Concept subsidieaanvraag VVE coach 2015. Ambitiedocument vensterscholen 11 juni 2013. Indicering en toeleiding VVE doelgroepkinderen DEF 18 juni 2015 Nadere tegel tot wijziging van nadere regels subsidies gemeente Rapport monitor talentontwikkeling 2014 gemeente Groningen versie mei 2015 Collegebrief inzake Voortgang nieuwe impuls vensterscholen Collegebrief inzake Informeren evaluatie voor-en vroegschoolse educatie. 3.4 Het gemeentelijke vve-beleid In deze paragraaf geven wij onze bevindingen weer over het gemeentelijk vvebeleid. Per domein wordt weergegeven op welke punten wij het gemeentelijk beleid en uitvoering als voldoende ( 3 ) beoordelen, waar wij nog verbeterpunten zien, zowel zonder ( 2 ) als met ( 1 ) afspraken en op welke punten wij de gemeente als een voorbeeld voor anderen zien ( 4 ). Het kan voorkomen dat wij voor een bepaalde indicator geen oordeel geven (GO). Wij baseren onze bevindingen op onze verificatie van de digitale vragenlijst door middel van documentenanalyse, gesprekken met betrokkenen en informatie uit locatiebezoeken. Waar onze bevindingen afwijken van het beeld uit de digitale vragenlijst van de gemeente, wordt dit vermeld en onderbouwd. Pagina 12 van 31
Tabel 3.2: De beoordeling van het gemeentelijk vve-beleid Het gemeentelijk vve beleid - Groningen 1 2 3 4 GO 1A1 Definitie doelgroepkind 1A2 Bereik 1A3 Toeleiding 1A4 Ouders 1A5 Integraal vve-programma 1A6 Externe zorg 1A7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en vroegscholen 1A8 Doorgaande lijn 1A9 Resultaten 1B Vve-coördinatie op gemeentelijk niveau 1C Systematische evaluatie en verbetering van vve op gemeentelijk niveau 2A GGD-rapport 2B Gemeentelijk subsidiekader De inspectie publiceert jaarlijks ook een oordeel over het toezicht dat door de gemeenten op de kinderopvang en peuterspeelzalen wordt uitgevoerd. Voor meer informatie hierover zie www.onderwijsinspectie.nl/onderwijs/kinderopvang. Toelichting: 1 Verbeterpunten met een afspraak Er zijn geen verbeterpunten met een afspraak. 2 Verbeterpunten Er zijn geen verbeterpunten. 3 Voldoende 1a2 Bereik De gemeente Groningen heeft er sterk op ingezet zicht te krijgen op het feitelijk aantal doelgroeppeuters in de gemeente dat aan de criteria van de brede doelgroepdefinitie voldoet. De administratie is op orde en het CJG en de voorscholen kunnen de gemeente zicht bieden op het aantal indicaties en het daadwerkelijk bereik van doelgroeppeuters. Het bereik in de gemeente Groningen voldoet aan de norm. Er zijn in de gemeente per 1 oktober 2014 421 peuters met een indicatie van het consultatiebureau, waarvan er 354 op een voorschool zaten. Deze peuters krijgen 12 uur vve per week aangeboden. De gemeente Groningen realiseert daarmee een bereik van 84%. 1a5 Integraal vve-programma De gemeente Groningen gaat voor zowel de voor- als de vroegscholen uit van het gebruik van breed erkende vve programma's. Zij kiest er voor niet voor te schrijven welke programma's gebruikt moeten worden, ook niet in de doorgaande lijn van voor- naar vroegschool. Wel stelt de gemeente eisen aan de wijze en kwaliteit van uitvoering van het programma. Daarnaast heeft de gemeente vastgesteld dat de voorscholen de brede ontwikkeling van peuters moeten volgen, met behulp van een Pagina 13 van 31
instrument dat aansluit op het programma dat wordt gebruikt en door het NJI is opgenomen in hun databank. 1a6 Externe zorg In de gemeente Groningen zijn de afspraken met betrekking tot externe zorg in beleid vastgelegd. De route voor externe zorg voor peuters loopt in de gemeente voor alle voorscholen en basisscholen via het CJG en de WIJ-teams. Tijdens de locatiebezoeken bleek dat de routes en procedures hiervoor bij de betrokkenen helder zijn. 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en vroegscholen De gemeente Groningen stelt bij de toekenning van subsidie eisen aan de interne kwaliteitszorg van voorscholen en aan de wijze waarop zij zich verantwoorden naar de gemeente. Deze eisen gelden niet voor de kwaliteitszorg van de vroegscholen. Wel heeft de gemeente kwaliteitsnormen geformuleerd waaraan de vve-instellingen moeten voldoen, waarbij zij uit gaat van de normen die de inspectie hanteert. De gemeente heeft door inzet van vve-coaches, opbrengstgericht werken en ondersteuning bij het bevorderen van de ouderbetrokkenheid, een impuls gegeven aan de kwaliteit van de vve-locaties. 1a8 Doorgaande lijn De gemeente heeft door middel van haar beleid Nieuwe Impuls Vensterscholen extra ingezet op onder meer de doorgaande lijn tussen voor- en vroegscholen. In de bezochte locaties is dat bijvoorbeeld zichtbaar in een breed uitgewerkt ouderbeleidsplan, waarbij alle locaties betrokken zijn. Evenals in 2013-2014 is de doorgaande lijn van het aanbod op orde. Ook de warme overdracht is overal zichtbaar. De gemeente vraagt daarnaast van de vve instellingen dat ze onderling afspraken maken over ouderbeleid, pedagogisch klimaat, leerlingenzorg en visie. Bij een aantal locaties is dit al zichtbaar, alleen de doorgaande lijn in de leerlingenzorg blijft een aandachtspunt. 1a9 Resultaten De gemeente Groningen heeft in navolging van de bestuursafspraken G4/G33 met de verschillende schoolbesturen in haar gemeente afspraken gemaakt over de te bereiken resultaten in de schakelgroepen. Van deze resultaatafspraken maken zowel bereik van ouders als leerwinst deel uit. De leerwinst wordt berekend op basis van de resultaten op de Citotoets Taal. Doel is dat 80 procent van de doelgroepkinderen die hebben deelgenomen aan een vve programma een landelijk gemiddelde groei in vaardigheidsscore op deze toets evenaart tussen de meetmomenten M1 en M2. De analyse van deze scores wordt uitgevoerd door Cedin. Hoewel de resultaten positief zijn, blijkt uit de evaluatie dat (nog) niet aan de eigen norm van de gemeente wordt voldaan. De gemeente heeft de conclusie getrokken dat blijvend geïnvesteerd moet worden in vve, om de positieve resultaten te borgen en te vergroten. 1c Systematische evaluatie en verbetering van vve op gemeentelijk niveau De gemeente Groningen evalueert haar eigen vve-beleid, de afspraken, de uitvoering en de resultaten. Dat doet zij aan de hand van GGD onderzoeken, waarbij er in opdracht van de gemeente ook naar de (subsidie)eisen wordt gekeken. Ook leggen de aanbieders van vve jaarlijks rapportages af. Daarnaast vindt er jaarlijks een kwaliteitsevaluatie plaats door Cedin. 2a GGD-rapport De GGD controleert in opdracht van de gemeente Groningen de basiskwaliteit van voorschoolse educatie in de voorscholen. Op de bezochte locaties in Groningen zijn recente GGD-rapporten beschikbaar, waarin ook het 1 e domein (voorschoolse educatie) is beoordeeld. Daarnaast kijkt de GGD of de locaties voldoen aan de eisen die door de gemeente zijn gesteld in het gemeentelijk subsidiekader vve. Pagina 14 van 31
2b Gemeentelijk subsidiekader De gemeente Groningen heeft een breed subsidiekader voor de aanbieders van voor- en vroegschoolse educatie, dat gebaseerd is op de verschillende bepalende wetten. Om in aanmerking te komen voor subsidie verplichten de aanbieders zich om te voldoen aan de voorwaarden die in deze subsidiekaders gesteld zijn. Het brede subsidiekader omvat alle eisen aan vve zoals die ook door de Onderwijsinspectie worden gemonitord. De gemeente verplicht de aanbieders zich op alle onderdelen te verantwoorden over de kwaliteit. 4 Voorbeeld voor anderen 1a1 Definitie doelgroepkind In de gemeente Groningen is gekozen voor een brede doelgroepdefinitie die geldt voor de peuters en kleuters. De definitie is als volgt geformuleerd: - kinderen van wie de ouders een laag opleidingsniveau hebben conform de gewichtenregeling; - kinderen die opgroeien in een niet stimulerende taalrijke thuisomgeving. Het consultatiebureau geeft peuters vanaf 2,5 jaar oud een indicatie voor vve. Eventueel kunnen kinderen door de voorschoolse instelling nog aangemeld worden voor een indicatie. Deze indicatie wordt ook afgegeven door het consultatiebureau. De afgegeven indicaties blijven gelden wanneer de kinderen van voor- naar vroegschool gaan. 1a3 Toeleiding De gemeente Groningen heeft met het CJG een procedure afgesproken waarbij op de consultatiebureaus doelgroeppeuters worden gesignaleerd en geïndiceerd. Dit is helder in beeld gebracht. Daarnaast is duidelijk welke stappen worden genomen om de doelgroeppeuters naar de voorscholen toe te leiden. Daar worden onder andere extra huisbezoeken, het programma Speel Mee en het programma Opstap en Opstapje voor ingezet. Ook de brugfunctionarissen spelen een positieve rol bij de toeleiding. Zij vormen een brug tussen de ouders/verzorgers, het kind, de school en de wijk, waarbij het kind centraal staat. De uitvoering van indicatie en toeleiding verloopt volgens afspraak en de gemeente heeft inzicht in het non-bereik. De gemeente evalueert de uitvoering van de indicatie en de toeleiding. 1a4 Ouders De gemeente Groningen heeft in haar beleid concreet vastgelegd wat er moet gebeuren om ouders thuis aan de ontwikkeling van de kinderen te laten werken. Daarnaast zijn doelpercentages vastgesteld. De gemeente heeft in 2014 een impuls aan de analyse van de ouderpopulatie gegeven, door zowel de voorscholen als de vroegscholen daar een subsidie voor te geven. De in het voorjaar van 2016 bezochte locaties hebben dit onderdeel goed opgepakt en een degelijke analyse van hun ouderpopulatie gemaakt. Op de meeste vve instellingen wordt intensief gebruik gemaakt van vve-thuis en worden ouders gestimuleerd deel te nemen aan programma's als SpeelMee. Daardoor raken ouders meer actief betrokken bij de ontwikkeling van hun kind. In haar subsidieregels stelt de gemeente nadrukkelijk eisen aan de ouderbetrokkenheid op locaties. 1b Vve-coördinatie op gemeentelijk niveau Evenals in 2013-2014 heeft de gemeente een duidelijke regierol in het aansturen van vve binnen haar gemeente. Er is een werkgroep vve actief die adviseert aan het breed besturenoverleg met alle houders van onderwijs. Bij de verschillende overleggen is het CJG betrokken. Pagina 15 van 31
4 De oordelen over de voor- en de vroegscholen De voor- en vroegscholen hebben een digitale vragenlijst gekregen om zelf te rapporteren over de kwaliteit van vve. De vragen hebben betrekking op het vvewaarderingskader. Elke voor- en vroegschool heeft een zelfrapportage teruggekregen. In paragraaf 4.1 worden de resultaten van de locatiebezoeken door de inspectie toegelicht. Paragraaf 4.2 bevat een overzicht van de resultaten van de vragenlijst. Een overzicht van de eigen waarderingen van alle vve-locaties is naar de gemeente gestuurd. 4.1 Resultaten inspectiebezoek Wij hebben ter verificatie van de vragenlijsten drie voorscholen en twee vroegscholen bezocht. Het gaat om de helft van het aantal locaties dat in 2013 is bezocht. Het onderzoek bestond uit groepsobservaties, gesprekken en documentenanalyse. In onderstaande tabellen staan onze oordelen in percentages van het totaal aantal bezochte vve-locaties in de gemeente. Onder iedere tabel wordt een toelichting gegeven op de oordelen. Tabel 4.1a De beoordeling van de indicatoren: Condities score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool A0.1 Er is een recent GGD-rapport beschikbaar A2 A3 De groepsgrootte voldoet aan de maximumeisen (voorschool) Pedagogisch medewerker - kind ratio ("dubbele bezetting") A4.1 De peuters volgen gedurende voldoende tijd (per week) een vve-programma op de voorschool A5.2 Alle pedagogisch medewerkers zijn toereikend gekwalificeerd (opleiding) A5.3 Alle pedagogisch medewerkers spreken voldoende Nederlands 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N 100 3 100 1 100 3 50 50 2 100 3 100 1 Pagina 17 van 31
A5.4 Alle beroepskrachten zijn toereikend vvegeschoold A5.5 Er is een jaarlijks vve-opleidingsplan 100 3 100 1 De GGD voert in de gemeente Groningen als toezichthouder de inspecties uit op alle geregistreerde kindcentra. De drie bezochte voorscholen hebben recent bezoek gehad van de GGD waarbij ook domein 1 (voorschoolse educatie) is beoordeeld. Deze oordelen heeft de inspectie geverifieerd en overgenomen. Voor de vroegscholen gelden niet alle eisen die aan de voorscholen gesteld worden. Een aantal indicatoren worden wel op de voorscholen beoordeeld, deze zijn allemaal als voldoende beoordeeld. Tabel 4.1b De beoordeling van de indicatoren: Ouders (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N B1 Gericht vve-ouderbeleid 33 67 3 50 50 2 B2 Ouders zijn vooraf adequaat geïnformeerd 67 33 3 100 2 B3 Intake B4 Stimuleren om thuis ontwikkelingsstimulerende activiteiten te doen B5 Participatie in vveactiviteiten in de voorschool/vroegschool B6 Informeren over de ontwikkeling van hun kind B7 Rekening houden met thuistaal 67 33 3 100 2 De oordelen op basis van de bezoeken zijn voor het aspect Ouders over het geheel genomen positiever dan bij het onderzoek in 2013/2014. Met name het gericht vveouderbeleid (indicator B1) is nu op meer locaties als voldoende beoordeeld. In het vorige onderzoek was er een aantal locaties dat er bijzonder goed in slaagde vrijwel alle ouders bij het vve-thuis programma te betrekken en voor de activiteiten te enthousiasmeren. Hoewel ook nu nog het merendeel van de ouders betrokken wordt, zijn dit wel minder dan in 2013/2014. De locaties vinden het niet altijd makkelijk alle ouders te betrekken. Tabel 4.1c De beoordeling van de indicatoren: Kwaliteit van de uitvoering van vve (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool Het aangeboden programma C1.1 Een integraal vveprogramma 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N Pagina 18 van 31
C1.2 Werken met een doelgerichte planning C1.3 Het activiteitenaanbod gericht op de taalontwikkeling is voldoende dekkend en geconcretiseerd C1.4 Het aanbod klimt op in moeilijkheidsgraad en er wordt gedifferentieerd Het pedagogisch klimaat C2.1 Het pedagogisch handelen van de pedagogisch medewerkers/leerkrachten is respectvol C2.2 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten structureren en hanteren duidelijke pedagogische gedragsgrenzen C2.3 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten stimuleren de sociale vaardigheden en de persoonlijke competenties van de kinderen C2.4 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten bevorderen de zelfstandigheid van de kinderen en tonen respect voor de autonomie van het kind C2.5 De inrichting van de ruimte is aantrekkelijk, uitdagend en spel- en taal-uitlokkend 100 3 50 50 2 Het educatief handelen C3.1 Het educatief handelen van beide pedagogisch medewerkers/leerkrachten is goed op elkaar afgestemd C3.2 Er worden structureel effectieve en gerichte activiteiten voor de taalontwikkeling uitgevoerd 100 3 50 50 2 C3.3 De pedagogisch 100 3 50 50 2 Pagina 19 van 31
medewerkers/leerkrachten bevorderen de interactie met en tussen kinderen C3.4 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten stimuleren actieve betrokkenheid van de kinderen en verrijken het spelen en werken C3.5 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten bevorderen de ontwikkeling van aanpakgedrag (strategieën) bij de kinderen C3.6 Het gedrag van de pedagogisch medewerkers/leerkrachten met de kinderen is responsief C3.7 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten stemmen de activiteiten af op verschillen in de ontwikkeling van de individuele kinderen 100 3 50 50 2 De oordelen op basis van de bezoeken zijn voor het aspect Kwaliteit van de uitvoering van vve vrijwel op alle indicatoren positiever dan de bevindingen in 2013/2014. Alle bezochte locaties slagen er nu in het aanbod te laten opklimmen in moeilijkheidsgraad (indicator C1.4) en de ruimte aantrekkelijk en taaluitlokkend in te richten (indicator C2.5). Ontwikkelpunt blijft de wijze waarop pedagogisch medewerkers en leerkrachten de interactie met en tussen kinderen bevorderen (indicator C3.3) en het bevorderen van de ontwikkeling van aanpakgedrag bij kinderen (indicator C3.5). Tabel 4.1d De beoordeling van de indicatoren: Ontwikkeling, begeleiding en zorg en externe zorg (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool D1.1 Volgen van de brede ontwikkeling van alle kinderen D1.2 De begeleiding is planmatig voor: de hele groep, de kleine (tutor)groep en het individuele kind D1.3 De evaluatie van de aangeboden begeleiding 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N 33 67 3 100 2 33 67 3 50 50 2 Pagina 20 van 31
en zorg D1.4 Specifieke aandacht voor de taalontwikkeling bij begeleiding en zorg D2.1 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten hebben een overzicht van de kinderen die zorg nodig hebben die de voor- resp. vroegschool niet kan leveren, en van de aard van die zorg D2.2 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten zorgen dat kinderen aangemeld worden voor externe zorg wanneer de voor- resp. vroegschool de gewenste zorg niet kan leveren D2.3 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten blijven de ontwikkeling van kinderen met extra zorg bijhouden De oordelen op basis van de bezoeken zijn voor het aspect Ontwikkeling, begeleiding en zorg op de bevraagde indicatoren over het geheel genomen positiever dan die in 2013/2014. Op de meeste locaties zijn alle indicatoren als voldoende beoordeeld. Verbetering is vooral zichtbaar in dat meer voor- en vroegscholen nu de ontwikkeling van kinderen volgen op de vier ontwikkelingsgebieden (indicator D1.1). Ook is binnen de begeleiding en zorg meer specifieke aandacht voor de taalontwikkeling van de kinderen (indicator D1.4). Tabel 4.1e De beoordeling van de indicatoren: Kwaliteitszorg binnen de voor- en vroegschool (score in percentage) E1 E2 E3 E4 Indicatoren Voorschool Vroegschool Er is vve-coördinatie op de voor- resp. vroegschool De voor- resp. vroegschool evalueert de kwaliteit van vve regelmatig De voor- resp. vroegschool evalueren de resultaten van vve De voor- resp. vroegschool werkt planmatig aan vveverbetermaatregelen 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N 33 67 3 50 50 2 100 3 50 50 2 33 67 3 100 2 Pagina 21 van 31
E5 E6 De voor- resp. vroegschool borgt de kwaliteit van haar vve-educatie In de kwaliteitszorg van de vroegschool wordt ook specifiek naar vve gekeken 100 3 50 50 2 Het beeld uit de onderzoeken met betrekking tot de Kwaliteitszorg binnen de vooren vroegscholen komt grotendeels overeen met het beeld van 2013/2014. Zowel binnen een aantal voor- als vroegscholen blijft de kwaliteitszorg een aandachtspunt. Nog steeds besteden niet alle basisscholen specifiek aandacht aan vve of het onderwijs aan jonge kinderen. Zij richten zich vooral op de kwaliteit van de school als geheel. Deze conclusie komt overeen met de bevindingen in 2010/2011 en 2013/2014. Tabel 4.1f De beoordeling van de indicatoren: Doorgaande lijn (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool F1 Er is vve-coördinatie tussen de voor- en vroegschool F2 Er is concreet beleid om zoveel mogelijk kinderen te laten doorstromen naar een vroegschool F3 De voor- en vroegschool zorgen voor een warme overdracht F4 Het aanbod van de voor- en vroegschool is op elkaar afgestemd F5 Het pedagogisch klimaat en het educatief handelen van de voor- en vroegschool is op elkaar afgestemd F6 De manier om met de ouders om te gaan op de voor- en de vroegschool is op elkaar afgestemd F7 De interne begeleiding en zorg zijn op de voor- en vroegschool op elkaar afgestemd 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N 100 3 50 50 2 33 67 3 50 50 2 De oordelen op basis van de bezoeken zijn voor het aspect Doorgaande lijn op vrijwel alle indicatoren positiever dan de waarderingen in het onderzoek van 2013/2014. Op locatieniveau is sterk geïnvesteerd in de doorgaande lijn. Er zijn goede contacten tussen de gekoppelde voor- en vroegscholen. Waar de contacten voorheen vaak informeel bleven zijn afspraken nu vaak geformaliseerd en worden actueel gehouden. Alleen de interne begeleiding en zorg ( indicator F7) is nog een ontwikkelpunt voor alle locaties. Pagina 22 van 31
Tabel 4.1g De beoordeling van de indicatoren: Resultaten van vve (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool G1 De resultaten worden gemeten conform de gemeentelijke afspraken G2 De resultaten zijn van voldoende niveau 1 2 3 4 go N 1 2 3 4 go N 33 67 3 100 2 100 2 50 50 2 G3 Verlengde kleuterperiode 100 2 100 2 De oordelen op basis van de bezoeken zijn voor het aspect Resultaten van vve op de bevraagde indicatoren positiever dan tijdens het vorige onderzoek in 2013/2014. Op alle vroegscholen worden de resultaten gemeten conform gemeentelijke afspraken, hoewel deze nog niet altijd aan de gemeentelijke norm voldoen. 4.2 Resultaten vragenlijst De antwoorden van de locaties op de vragen in de vragenlijst zijn conform de werkinstructie van de inspectie vertaald naar eigen waarderingen van een indicator. Het gaat hierbij nadrukkelijk niet om oordelen die door de inspectie zijn gegeven. In de onderstaande tabel staan deze eigen waarderingen weergegeven in percentages van het totaal aantal vve-locaties in de gemeente. Bij de tabellen volgt een toelichting. Tabel 4.2a De waardering van de indicatoren: Condities (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool 1 2 3 4 gw N 1 2 3 4 gw N A2 A3 De groepsgrootte voldoet aan de maximumeisen* Pedagogisch medewerker - kind ratio ("dubbele bezetting") A4.1 De peuters volgen gedurende voldoende tijd (per week) een vve-programma op de voorschool A5.2 Alle pedagogisch medewerkers zijn toereikend gekwalificeerd (opleiding)* A5.3 Alle pedagogisch medewerkers spreken voldoende Nederlands* 2 98 46 2 98 46 100 4 4 96 46 100 46 17 63 20 46 Pagina 23 van 31
A5.4 Alle beroepskrachten zijn toereikend vvegeschoold 7 91 2 46 75 25 4 A5.5 Er is een jaarlijks vveopleidingsplan* 13 87 46 De indicatoren met een * zijn alleen van toepassing op de voorscholen. De meeste voorscholen in de gemeente Groningen zijn recent bezocht door de GGD, waarbij tijdens het bezoek de condities voor vve zijn beoordeeld (1 e domein). Opvallend is het relatief hoge percentage voorscholen waar geen jaarlijks opleidingsplan is voor de scholing van de pedagogisch medewerkers. In eerder onderzoek was dit vrijwel op alle locaties op orde. Verder blijkt uit de vragenlijsten dat de op de meeste scholen niet alle leerkrachten aanvullende vve-scholing hebben gevolgd. Het percentage locaties waar alle pedagogisch medewerkers voldoende Nederlands spreken is flink toegenomen sinds 2013/2014 (indicator A5.3). Na de aanscherping van de eisen voor het Nederlands taalniveau in het kader van de G37 bestuursakkoorden. Veel pedagogisch medewerkers hebben een cursus gevolgd, waardoor het niveau op de meeste locaties nu voldoet. Tabel 4.2b. De waardering van de indicatoren: Ouders (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool 1 2 3 4 gw N 1 2 3 4 gw N B1 Gericht vve-ouderbeleid 15 48 33 4 46 25 75 4 B2 Ouders zijn vooraf adequaat geïnformeerd 17 15 28 40 46 100 4 B3 Intake 7 93 46 50 50 4 B4 Stimuleren om thuis ontwikkelingsstimulerende activiteiten te doen B5 Participatie in vveactiviteiten in de voorschool/vroegschool B7 Rekening houden met thuistaal 87 11 2 46 25 75 4 48 2 48 2 46 50 50 4 61 2 35 2 46 100 4 Zowel in 2010/2011 als in 2013/2014 zijn er binnen het aspect Ouders meerdere verbeterpunten vastgesteld voor zowel de voor- als de vroegscholen. Hoewel er op meerdere punten ontwikkeling zichtbaar is, is er ook nu nog steeds sprake van diverse verbeterpunten. De meeste voor- en vroegscholen hebben een gericht ouderbeleid (indicator B1), dit is een verbetering ten opzichte van het onderzoek in 2013/2014. De gemeente heeft een subsidie verstrekt om de locaties te ondersteunen hier aan te voldoen, dit is duidelijk zichtbaar in de resultaten. Ook de intake (indicator B3) heeft in de vragenlijsten in tegenstelling tot 2013/2014 overwegend positief gescoord. De meeste voor- en vroegscholen halen bij de intake informatie op over de brede ontwikkelings- en persoonskenmerken van het kind. Evenals in 2013/2014 is een groot deel van de voor- en vroegscholen niet positief over de vve-participatie van ouders, met name over het aantal deelnemers. Ook het Pagina 24 van 31
stimuleren om thuis ontwikkelingsstimulerende activiteiten te doen blijft een aandachtspunt, het is lastig ouders te betrekken. Eerder gaven de meeste locaties aan rekening te houden met de thuistaal van kinderen en ouders (indicator B6). Op de vroegscholen lukt dit goed, voor voorscholen blijft het een aandachtspunt. Een groot deel van de voorscholen slaagt hier nog niet in. Tabel 4.2c. De waardering van de indicatoren: Kwaliteit van de uitvoering van vve (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool C1.1 Een integraal vveprogramma C1.2 Werken met een doelgerichte planning C1.4 Het aanbod klimt op in moeilijkheidsgraad en er wordt gedifferentieerd C2.5 De inrichting van de ruimte is aantrekkelijk, uitdagend en spel- en taal-uitlokkend 1 2 3 4 gw N 1 2 3 4 gw N 2 48 48 2 46 100 4 15 85 46 50 50 4 30 63 7 46 100 4 33 67 46 100 4 In de gemeente Groningen werken vrijwel alle voor- en vroegscholen met een integraal vve-programma. Opvallend is dat een groter percentage dan in 2013/2014 van de vroegscholen niet werkt met een doelgerichte dag- of weekplanning die aansluit op het aanbod (indicator C1.2). Een belangrijk verbeterpunt is de inrichting van de ruimte. Bij alle bevraagde vroegscholen is de ruimte te weinig aantrekkelijk en uitlokkend ingericht (indicator C2.5). Tabel 4.2d. De waardering van de indicatoren: Ontwikkeling, begeleiding en zorg (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool D1.1 Volgen van de brede ontwikkeling van alle kinderen D1.2 De begeleiding is planmatig voor: de hele groep, de kleine (tutor)groep en het individuele kind D1.3 De evaluatie van de aangeboden begeleiding en zorg D2.1 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten hebben een overzicht van de kinderen die zorg nodig hebben die de voor- resp. 1 2 3 4 gw N 1 2 3 4 gw N 37 2 59 2 46 25 75 4 74 4 22 46 25 75 4 20 4 67 9 46 100 4 2 91 7 46 100 4 Pagina 25 van 31
vroegschool niet kan leveren, en van de aard van die zorg D2.2 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten zorgen dat kinderen aangemeld worden voor externe zorg wanneer de voor- resp. vroegschool de gewenste zorg niet kan leveren D2.3 De pedagogisch medewerkers/leerkrachten blijven de ontwikkeling van kinderen met extra zorg bijhouden 20 17 56 7 46 100 4 4 28 61 7 46 100 4 Zowel in 2010/2011 als in 2013/2014 kwam de interne begeleiding en zorg op de voor- en vroegscholen als een belangrijk ontwikkelpunt uit de bestandsopname vve. Ten opzichte van die onderzoeken zijn er wel verbeteringen zichtbaar, maar er zijn ook nog belangrijke ontwikkelpunten. Het grootste deel van de voor- en vroegscholen geeft aan het volgen van de ontwikkeling van kinderen op orde te hebben. Er is echter nog steeds een aanzienlijk deel van de scholen dat de brede ontwikkeling van kinderen op één of meer van de vier ontwikkelingsgebieden nog niet systematisch volgt (indicator D1.1). Evenals in 2010/2011 en 2013/2014 is de planmatige begeleiding (indicator D1.2) op de meeste voorscholen een verbeterpunt. Op de meeste locaties leggen pedagogisch medewerkers nog niet vast welke doelen ze nastreven, welk aanbod en welke begeleiding ingezet wordt. Ontwikkeling is zichtbaar in de evaluatie van de begeleiding en zorg (indicator D1.3). Ten opzichte van de vorige meting in 2013/2014 geven meer vve locaties aan te evalueren wat het effect van de geboden zorg is geweest. Die positieve ontwikkeling geldt ook voor de wijze waarop de voor- en vroegscholen in externe zorg hebben voorzien, dat is nu op een groter deel van de locaties op orde (indicator D1.4 en 1.5). Tabel 4.2e. De waardering van de indicatoren: Kwaliteitszorg binnen de voor- en vroegschool (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool E1 Er is vve-coördinatie op de voor- resp. vroegschool E2 De voor- resp. vroegschool evalueert de kwaliteit van vve regelmatig E3 De voor- resp. vroegschool evalueren de resultaten van vve 1 2 3 4 gw N 1 2 3 4 gw N 4 4 92 46 25 75 4 96 4 46 75 25 4 59 41 46 25 75 4 E4 De voor- resp. 26 70 4 46 50 25 25 4 Pagina 26 van 31
vroegschool werkt planmatig aan vveverbetermaatregelen E5 De voor- resp. vroegschool borgt de kwaliteit van haar vve-educatie E6 In de kwaliteitszorg van de vroegschool wordt ook specifiek naar vve gekeken 22 78 46 25 75 4 25 75 4 Evenals in 2013/2014 is op bijna alle voor- en vroegscholen iemand aanwezig die de dagelijkse uitvoering van vve coördineert (indicator E1). Toch blijft dit op sommige locaties een verbeterpunt. De kwaliteitzorg met betrekking tot vve (indicator E2 en E3) blijft een aandachtspunt op zowel de voor- als de vroegscholen. Over de jaren heen (2010/2011, 2013/2014) is hier relatief weinig ontwikkeling zichtbaar. De kwaliteit van de evaluaties voldoet niet aan alle eisen, niet alle relevante onderdelen van vve worden meegenomen in de evaluatie. Ook worden er niet specifiek op vve gerichte verbetermaatregelen doorgevoerd (indicator E4). Er wordt vaak wel op groepsniveau gekeken wat er verbeterd kan worden in het proces, maar er worden op (voor)school niveau geen conclusies getrokken aan de hand waarvan verbeteringen kunnen worden ingezet. De borging van de reeds gerealiseerde kwaliteit scoort positiever, afspraken worden over het algemeen nagekomen (indicator E5). Tabel 4.2f. De waardering van de indicatoren: Doorgaande lijn (score in percentage) Indicatoren Voorschool Vroegschool F1 Er is vvecoördinatie tussen de voor- en vroegschool F2 Er is concreet beleid om zoveel mogelijk kinderen te laten doorstromen naar een vroegschool F3 De voor- en vroegschool zorgen voor een warme overdracht F4 Het aanbod van de voor- en vroegschool is op elkaar afgestemd F5 Het pedagogisch klimaat en het educatief handelen 1 2 3 4 nvt gw N 1 2 3 4 nvt gw N 7 89 4 46 100 4 85 2 4 9 46 26 35 39 46 25 75 4 17 13 37 33 46 100 4 24 4 9 33 46 50 25 25 4 Pagina 27 van 31
van de voor- en vroegschool is op elkaar afgestemd F6 De manier om met de ouders om te gaan op de vooren de vroegschool is op elkaar afgestemd F7 De interne begeleiding en zorg zijn op de voor- en vroegschool op elkaar afgestemd 33 4 33 30 46 25 75 4 21 7 9 33 30 46 100 4 Het huidige beeld van het aspect Doorgaande lijn is grotendeels positiever dan het beeld in 2013/2014. De meeste voor- en vroegscholen hebben een ontwikkeling op dit gebied doorgemaakt. Dat beeld komt overeen met het beeld uit de locatiebezoeken. Er zijn op meerdere onderdelen afspraken gemaakt over de doorgaande lijn. Met name in de afstemming in het pedagogisch en educatief handelen is ontwikkeling zichtbaar (indicator F5). Evenals in 2013/2014 geven de meeste voor- en vroegscholen aan dat er een warme overdracht plaatsvindt voor (zorg)leerlingen van voor- naar vroegschool (indicator F3). Ook is op veel van de voor- en vroegscholen net als in 2013/2014 er sprake van afstemming van het aanbod (indicator F4), doordat of hetzelfde programma wordt gebruikt of er afspraken zijn gemaakt over het aanbod. De afstemming van de interne zorg (indicator F7) is nog door alle vroegscholen onvoldoende gewaardeerd; dat is een verbeterpunt. Pagina 28 van 31
5 Conclusies Wij hebben zowel op het niveau van de gemeente, als op het niveau van de afzonderlijke locaties, de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie in de gemeente Groningen beoordeeld. De oordelen zijn gebaseerd op de antwoorden op vragenlijsten door zowel de gemeente als de vve-locaties. De antwoorden van de gemeente zijn geverifieerd in gesprekken en aan de hand van beschikbaar gestelde beleidsdocumenten. De antwoorden van de vve-locaties zijn in een beperkte steekproef van onderzoeken ter plaatse geverifieerd. Conclusies gemeentelijk vve-beleid De gemeente Groningen werkt actief en voortvarend aan de verdere ontwikkeling van haar vve-beleid en de uitvoering daarvan. De gemeente heeft een stevige regierol en geeft doormiddel van beleid, maar ook door inzet van extra financiën, de kwaliteit van vve een positieve impuls. De gemeente heeft zicht op wat goed gaat, maar ook waar het nog beter kan, en zet daar gericht op in. Op twee indicatoren is dit zichtbaar in de beoordeling op gemeenteniveau: de Toeleiding en Ouders. Verbeterafspraken Niet van toepassing Verbeterpunten Niet van toepassing Voldoende oordelen 1a2 Bereik 1a5 Integraal vve-programma 1a6 Externe zorg 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en vroegscholen 1a8 Doorgaande lijn 1a9 Resultaten 1c Systematische evaluatie en verbetering van vve op gemeentelijk niveau 2a GGD-rapport 2b Gemeentelijk subsidiekader Voorbeelden voor anderen 1a1 Definitie doelgroepkind 1a3 Toeleiding 1a4 Ouders 1b Vve-coördinatie op gemeentelijk niveau Kwaliteit van vve op de locaties en relatie tussen de bezoeken en de vragenlijsten De kwaliteit van vve op de locaties is over het geheel genomen voldoende. Met name de kwaliteit van de uitvoering van voor- en vroegschoolse educatie score is op orde. Dat betekent dat hetgeen wat op de groepen door de pedagogisch medewerkers en leerkrachten wordt aangeboden, ondersteunend is voor de ontwikkeling van de peuters en kleuters. Belangrijkste ontwikkelpunten zijn er nog op het gebied van de zorg en begeleiding en de kwaliteitszorg. Een aantal van deze punten zijn hardnekkig, al sinds het begin van de monitoring in 2010/2011 is hier verbetering nodig. Pagina 29 van 31
De bevindingen tijdens bezoeken op de voor- en vroegscholen komen grotendeels overeen met de resultaten uit de vragenlijsten die de locaties ingevuld hebben. Relatie tussen gemeentelijk beleid en kwaliteit op de locaties De gemeente Groningen voert een duidelijk vve-beleid, waarbij zij onder meer stuurt door gerichte subsidies te verstrekken. Voorbeeld daarvan is de ontwikkeling van het ouderbeleid op de voor- en vroegscholen, daar heeft de gemeente een impuls aan gegeven door subsidie te verstrekken. Veel voor- en vroegscholen hebben daar gebruik van gemaakt en op de meeste locaties is dat nu op orde. Ook heeft de gemeente door inzet van HBO-coaches en brugfunctionarissen actief geïnvesteerd in de verbetering van vve op de voor- en vroegscholen. Ontwikkeling van kwaliteit tussen meting 2015/2016 en die van 2013/2014 Over het geheel genomen is er ten opzichte van 2013/2014 een positieve ontwikkeling zichtbaar in zowel het gemeentelijk beleid, de resultaten uit de bezoeken op de voor- en vroegscholen en in de vragenlijsten. Vervolgafspraken: Wij zullen vanaf augustus 2016 de kwaliteit van vve in de gemeente Groningen via het reguliere signaalgestuurd toezicht volgen (monitor 2015). Pagina 30 van 31
6 Reactie van de gemeente Dit rapport beschrijft de oordelen van de inspectie over de kwaliteit van de voor en vroegschoolse educatie in gemeente Groningen. Daarnaast hebben wij de gemeente gevraagd haar eigen kwaliteit te beoordelen en dat samen met de oordelen van de inspectie te vertalen naar de ontwikkelingsrichting van het vve-beleid. Hieronder geeft de gemeente haar reactie: Wij zijn voornemens om het gemeentelijk beleid ten aanzien van vve/onderwijsachterstanden, in 2017 aan te passen. Uiteraard rekening houdend met de aanbevelingen/resultaten en landelijk beleid. Pagina 31 van 31