Studytour 2011 São Paulo & Rio de Janeiro

P r e f a c e Studytour 2011 São Paulo & Rio de Janeiro Every year Asset Accounting & Finance organizes a Studytour to an interesting destination somewhere in the world. This year the committee chose to travel to Sao Paulo and Rio de Janeiro. The destination is a good complement to the previous editions of the Studytour to Singapore & Kuala Lumpur, Buenos Aires, Athens, Beijing & Shanghai and Cape Town, which were also very successful. The Studytour not only embraces the trip itself, but it is also related to the association s magazine Faces. The special International edition of the magazine dedicated to the Studytour and its destination. Several topics about finance and accounting will be discussed in the light of the economy of the Studytour s destination. The articles and interviews in the magazine are written by students who participated in the Studytour and by people who are closely connected to the destination. Traditionally, the Studytour is linked to the course International Orientation. Unfortunately this course has been cancelled this year. Therefore it was not possible anymore for the participating students to obtain their ECTS credits by joining the Studytour and to write a paper, despite all the effort the previous committee put in for making the course valuable for the Studytour. The combination of Sao Paulo and Rio de Janeiro as destination of this year s trip is a very interesting one because of the major formal activities in Sao Paulo and the cultural activities in Rio de Janeiro. Sao Paulo is known of being the largest city in Brazil and being the world s seventh largest city by population. The city exerts strong regional influence in commerce and finance as well as arts and entertainment. Being home to millions of immigrants, Sao Paulo is one of the most diverse cities in the world, and is the most cosmopolitan city found in any developing country in the world. The second half of the Studytour took place in Rio de Janeiro, which is well known for its famous landmarks. Being the second largest city in Brazil it is well known due to Christ the Redeemer, Sugarloaf Mountain, Carnival, the Copacabana and the Maracanã Stadium. The Maracanã Stadium is one of the venues to host matches at the 2014 World Cup. To prepare for the World Cup 2014 and for the Olympic and Paralympic Games 2016, Rio de Janeiro is investing in the infrastructure and building new stadiums in order to facilitate these events. In short, the committee has chosen a very interesting mix of cultural and formal activities. The cultural activities that took place in Rio de Janeiro have been very impressive. Also, the company visits in Sao Paulo were very interesting and informative. Students have obtained a lot of knowledge about culture and business in Brazil and the rest of the world. To conclude, the participants had a trip they will never forget. On behalf of the Advisory Board of the Studytour Committee I would like to thank the committee, participants, companies and institutions for their contribution to this Studytour. Robert Vriese Chairman Advisory Board 2011 1 1

Advertentie Wesselman 2

C o n t e n t s Colophon Contributions Faces International is a magazine published by Asset Accounting & Finance for members, Activum and Financials, relations of Asset Accounting & Finance, and other persons interested. Faces International is published once a year, on the occasion of the Studytour. Editor-in-Chief Tim Kesler Copy Editor Rik van Maanen Editors Brenda Baetsen, Tim Kesler, Rik van Maanen, Freekje Verberne, Maurice Waltmans, Vincent van Zon Contributions D. Nijboer, F. Admiraal, L. S. Sigmond, R. van Maanen BSc., R. Wilmink, T. Kesler BSc., N. van Buuren, Q. Deij, R. Boerkamp, L. van Veen, B. Ernste, A. Hijmans, R. Vriese BSc. Lay-out Mark Koevoets, Michel Lerou Circulation 1100 issues Printing Orangebook almanakken & verenigingsbladen, www.orangebook.nl, info@orangebook.nl Correspondence Asset Accounting & Finance, p.a. Tilburg University, Room 106, Postbus 90153, 5000 LE Tilburg, Telephone: 013-466 2662, Fax: 013-466 2992, E-mail: info@asset-accountingfinance.nl Copyright Nothing from this edition of Faces International may be copied and/or made public using press, microfilm, photocopy, or whatever other means, without authorisation from the Editor-in-Chief. Advertisements 01. 11. 21. 25. 37. 43. 45. 52. 04. 12. 16. 22. Editorial Words Column: Brazil: the Three Wise Monkeys Column: Europese crisis komt als geroepen Column: Another BRIC in the wall Column: Corruptie Brazilië wijdverbreid én geaccepteerd Column: Engels de nieuwe sociale verdeler Travel Journal Section Articles Interview met Nanko van Buuren Nanko van Buuren is de oprichter van IBISS. In dit interview bespreken we onder andere zijn werk in de sloppenwijken van Rio de Janeiro en hoe IBISS tot stand is gekomen. Zaken doen in Brazilië Succesvol zaken doen in Brazilië is mogelijk, maar wees op de hoogte van de mogelijke valkuilen en de culturele verschillen. The secret underpinning the economic success of Brazil Does a growing domestic demand, abundance of commodities, rising new middle class and a rather strict government policy characterize the secret underpinning the economic success of Brazil? Why are Brazilian taxes so high? Taxes in Brazil are very high for foreign investors. This article explains the reason for these measures. Cover KPMG 02. Wesselman 06. ABAB 08. Foederer DFK 10. Govers 20. BDO 24. Accon AVM 32. Alumni Association Financials 34. Duisenberg School of Finance 36. Departement Accounting 40. Ernst & Young 42. HLB Van Daal & Partners 44. Deloitte 46. AkzoNobel 50. PwC Cover EBT Cover NIBC 26. 30. Zaken doen in Brazilië: kansen, uitdagingen en mores! Brazilië is een land vol mogelijkheden, maar hoe speel je hier op in? Lees alles over de Braziliaanse manier van zaken doen. Interview met Lars Sigmond In dit interview spreken we met Lars Sigmond, manager bij KPMG Audit in Rio de Janeiro. Lars Sigmond vertelt zijn ervaringen over het wonen en werken in Brazilië. 38. God Was Een Braziliaan Rio de Janeiro staat voor zon, zee, strand, caipirinha-cocktails en de samba. De stad heeft echter ook een andere kant. 3

Nanko van Buuren is de oprichter van IBISS foundation. In dit interview bespreken we onder andere zijn werk in de sloppenwijken van Rio de Janeiro en hoe IBISS tot stand is gekomen. Tekst R. van Maanen, F. Verberne, T. Kesler en M. Waltmans * 4

Zou u iets over uzelf kunnen vertellen, zoals de studie(s) die u volgde? Ik ben opgegroeid in Noord-Groningen. Daarna ben ik eind jaren zestig gaan studeren in Italië, hier heb ik psychiatrie gestudeerd in Triest. Na deze studie ben ik teruggekomen naar Nederland. Lange tijd ben ik in Nederland actief geweest in het welzijnswerk, op de grens van welzijnswerk en forensische psychiatrie. Ik heb veel gewerkt met TBR (nu TBS) patiënten. In 1987 ben ik voor een onderzoek naar Brazilië gegaan. Ik deed onderzoek naar de impact van geld dat naar de straatkinderen ging. Daaruit bleek dat die welzijnsmensen prima mensen zijn en ze prima contacten hebben, maar dat er niets structureels uit volgde en het meer een kwestie van pappen en nathouden was. Zodoende werd mij gevraagd om gedurende een jaar te helpen een soort sociale academie op te zetten voor straatwerkers. Daardoor zou er meer inhoud aan het werk gegeven kunnen worden. Dat heb ik toen gedaan. Het bleek dat de straatwerkers enorm goede ideeën hadden, maar dat ze deze niet konden uitvoeren omdat hun organisatie aan de kerk of gemeente verbonden was en dat niet zagen zitten. Zo is het idee ontstaan om zelf een organisatie op te zetten waar deze beperkingen niet gelden. Samen met ongeveer acht personen ben ik hiermee aan de slag gegaan en zodoende is IBISS ontstaan. Deze mensen wilden dit ontzettend graag, maar op de voorwaarde dat ik ook zou blijven. In het begin dacht ik, dat doe ik een jaar, maar ondertussen zit ik er al bijna 23 jaar. functioneert in de binnenstad. In veel wijken hebben we eigen gebouwen. Uit welke aspecten van uw werk haalt u de meeste voldoening? Als je ziet dat dingen die je aangestuurd hebt uiteindelijk ook resultaat hebben. Ons soort werk is verbonden aan een lange termijn, je ziet de resultaten pas na jaren. Zo zijn we in 1996 in een favela begonnen met een educatieprogramma dat kinderen voorbereid aan deelname op openbare scholen. Het doel hiervan is om een kind te laten instromen bij zijn leeftijdsgenoten. In 1996 waren van de kinderen tussen zes en veertien jaar nog geen 40 procent op school aanwezig. Vorig jaar hebben we dit opnieuw bekeken en het bleek dat van kinderen tussen de vier en zestien jaar er 98 procent op school zit. De eersten van deze lichting zijn afgestudeerd aan een universiteit. Je ziet dat dit ook impact heeft op de favela zelf. De drugshandel verdwijnt langzamerhand, omdat de mensen zien dat je op een andere manier dan drugshandel een mooi inkomen kunt hebben en dat je dan ook nog een veilig leven leidt. Wat ik zelf het leukste vindt is het direct onderhandelen met de maffia, zorgen dat er een goede status quo is. We hebben onder andere een programma dat Nooit meer kindsoldaten heet. Dit zijn jongens tussen de acht en achttien die zwaarbewapend met onder andere A15 s en bazooka s de favela s beschermen. Het blijkt dat de voornaamste reden waarom ze dit gaan doen status Interview met Nanko van Buuren Oprichter van IBISS foundation Wat zijn uw dagelijkse werkzaamheden? Een normale dag begint meestal om half zeven s ochtends. Tot een uur of tien ben ik achter de computer bezig met de nationale en internationale correspondentie. Meestal rond een uur of tien ga ik richting de sloppenwijken. Hier praat ik met mensen in de wijk, ga ik na wat de behoeften zijn en kijk ik of het uitgezette beleid handen en voeten krijgt in de sloppenwijk. Als ik thuiskom is het meestal een uur of een s nachts. De dag erna ben ik weer vroeg aan de slag en dit gedurende zeven dagen in de week. Het zijn lange dagen, maar het is ook erg gezellig werk aangezien ik vrijwel nooit op kantoor te vinden ben. We hebben een vrij grote personeelsafdeling die de werkzaamheden faciliteert, deze is. Daarachter volgt de adrenalinekick en dan pas geld. Dit komt voort uit de cultuur die daar heerst. Daarom ontwikkelen we activiteiten die ook aantrekkingskracht hebben op deze jongens, zoals de voetbalschooltjes. We proberen ze te laten inzien waar dit leven hen toe leidt. Uit onderzoek blijkt dat 80 procent van hen de 21 jaar niet haalt. Als een van deze jongens eruit wil stappen, dient er goed onderhandeld te worden met de maffia en dat is een onderdeel dat ik zelf doe. * Rik van Maanen is master student Accounting, Freekje Verberne is master student Accounting, Tim Kesler is pre-master student Finance en Maurice Waltmans is Masterstudent Accounting. 5

Advertentie FoedererDFK 6

Hoe kijkt u aan tegen de huidige sterke economische groei van Brazilië? De economie staat sterk de laatste tijd. De Real stijgt enorm in waarde ten aanzien van de dollar. Of dit een goede ontwikkeling is, heb ik zelf heel grote vraagtekens bij. Met name op de termijnmarkt zijn langlopende contracten met vaste prijzen in dollars afgesloten waardoor de uitvoer schade oploopt. Brazilië is door de sterke valuta ook zeker geen goedkoop land. Op dit moment is de olie-industrie erg in trek. De grootste olievelden ter wereld liggen vlak voor de kust van Brazilië. Er worden miljarden geïnvesteerd door Amerika om ervoor te zorgen dat zodra het misgaat in het midden Oosten er een terugvalbasis is. Op dit moment is er een groei van de economie tussen de 3,6 en 3,8% per jaar. Wat de nieuwe regering aardig doet is deze groei teruginvesteren in de economie om deze op peil te houden. Wat echter heel slecht is, is de verdeling van de economische groei. Brazilië is een van de landen met de grootste sociaaleconomische ongelijkheid. Het minimumloon van een gezin in de favela s is ongeveer 400 Reals (170 Euro), terwijl goed opgeleide werknemers klagen over een maandsalaris van 36000 Reals (17000 Euro). Dit soort ongelijke verdeling is schandelijk. Hoe onderhoudt u zich financieel (aangezien uw werk vrijwillig is)? Ik krijg zelf een vaste toelage voor mijn levensonderhoud. Ontwikkelingswerk dient niet verward te worden met vrijwilligerswerk. Ontwikkelingswerk is ook een vak, er is nauwelijks een business te vinden die zo verschrikkelijk hard is als deze. Daarom is het logisch dat deze werknemers een goede toelage krijgen waarmee ze vooruit kunnen. Wat is uw motivatie om mensen in de favela s te helpen? Mijn motivatie komt voort uit het feit dat voor mij sociaal maatschappelijke uitsluiting compleet onacceptabel is. Waarom zou een samenleving het recht hebben om mensen met een ander soort gedrag, dat ontstaat door een samenleving die ontoegankelijk en gewelddadig is, af te zonderen in kolonies buiten de stad? Het is juist de taak van de samenleving om om te gaan met hetgeen het creëert. Als je deze mensen de kansen geeft, dan komen ze er wel. Hier voel ik mij sterk mee verbonden en daarom zet ik mij in voor IBISS. Heeft u ooit iets heftigs meegemaakt (op cultureel gebied of geweld)? Als je in een favela bent, kan het gebeuren dat er een vuurgevecht losbarst tussen politie en drugsbendes of tussen de drugsbendes onderling. De politie is over het algemeen erg bang om een favela binnen te gaan. Ze hebben gepantserde wagens waarmee ze al schietend de favela binnen komen. Daarentegen schieten de politie en de jongens van de drugshandel niet op mij. Je moet echter niet op de verkeerde plek op het verkeerde moment tussen de twee instaan. Ik heb hier wel eens tussen gestaan, maar meestal weet ik het wel als er iets te gebeuren staat. Als je vaak in de favela s bent, raak je eraan gewend. Je weet je wat je moet doen. Zo gauw je hoort dat er politie in aantocht is, is het eerste wat je doet een muurtje van bewapend beton opzoeken en daar dekking zoeken. Tijdens de grote inval in november 2010, waarvan ik wist dat deze zou komen, heb ik ervoor gezorgd dat ons personeel niet op het project aanwezig zou zijn. Het leger viel binnen met enorme tanks en veroorzaakten enorme knallen. Naast mij ontploften echter twee enorme mijnen, waardoor ik ongeveer een kwartier bang ben geweest dat ik mijn gehoor kwijt was. Dit was echter gelukkig niet het geval. Deze inval heeft ertoe geleid dat de wapens weg zijn in de favela s waar deze inval heeft plaatsgevonden. De drugshandel is echter wel alweer teruggekeerd. De binnenlandse media wil laten doen geloven dat de bevolking blij is dat de wapens van de drugsbendes weg zijn. Ikzelf ervaar dat het voor de mensen weinig uitmaakt of ze nou naar de wapens van de drugsbendes of naar de wapens van het leger moeten aankijken. Heeft u het idee dat uw werk wordt gewaardeerd door de mensen in de favela s? We merken dat ons werk door de bevolking word gewaardeerd. Je word bijna op handen gedragen. We zitten voornamelijk in de favela s waar de staat binnen de staat heerst. Dat is een van onze criteria en dat zijn vaak de heftige favela s. In de favela s waar de infrastructuur slecht ontwikkeld is en de leefomstandigheden slecht zijn, doen we puur opbouw werk. Hierbij gaat het om mensen te mobiliseren, zodat er riolering en waterleidingen worden aangelegd. In de andere favela s gaat het er meer om hoe je het geweld zo laag mogelijk kan houden en hoe je het moet terug dringen. In de favela s werken we met de gehele bevolking en niet met bepaalde groepen. Hoe komt het dat u vrij in de favela s kunt rondlopen, terwijl politie en overheden over het algemeen niet welkom zijn? De band met de mensen in de favela s bouw je heel langzaam op en het is ook belangrijk hoe je je opstelt richting de georganiseerde misdaad. Een voorbeeld is dat je personen die in de georganiseerde misdaad zitten niet aanspreekt op het feit dat 7

8

ze misdaden plegen, maar dat je ze aanspreekt op andere zaken. Op deze manier creëer je een totaal andere verstandshouding dan dat je die mensen constant aanspreekt op hun crimineel gedrag. Een vakmanschap in ons werk is dat je zorgt dat de mensen uit de favela s baas blijven van hun eigen situatie en dat je als ontwikkelingswerker niet hun verantwoordelijkheden wegneemt. Denkt u dat het beleid van de Braziliaanse overheid helpt om de armoede en favela s terug te dringen? De Braziliaanse overheid moet daar langzamerhand mee beginnen. Er komt nu wat ruimte vrij om te investeren in de sociale sector. De overheid moet er bijvoorbeeld voor zorgen dat scholen beter gaan functioneren en dat is in mijn ogen de meest fundamentele vorm van ontwikkeling. Er moet ruimte komen voor zogenaamde arbeidsplek-gerichte-beroeps-opleiding. Concreet betekent dit dat we naar bedrijven toegaan en vragen wat het bedrijf specifiek aan arbeidskrachten nodig heeft. Een groep mensen uit de favela s wordt daar dan voor opgeleid en dat levert ze een baan op. In Nederland neemt de negatieve berichtgeving omtrent de situatie en het escalerende geweld in de favela s toe, wat vindt u hiervan? En hoe beoordeelt u deze ontwikkeling? Er zitten twee kanten aan het verhaal. Aan de ene kant als de politie en/ of het leger een favela binnen vallen wordt het wereldwijd bekend gemaakt, omdat Brazilië op die manier ermee om gaat. Dit moet je niet onder stoelen of banken en steken en ik vind het een goede zaak dat de Nederlandse media daar aandacht aan besteed. Aan de andere kant zit de Braziliaanse bevolking ook niet te wachten op het commentaar van buitenaf, ze weten zelf wel wat er verkeerd is. Er zijn natuurlijk ook veel goede ontwikkelingen aan de gang, een daarvan is waarbij we proberen om favela s om te bouwen in woonwijken. Verdienen de favela s In Brazilie meer aandacht vanuit Nederland? Volgens mij besteed Nederland redelijk veel aandacht aan de favela s in Brazilië. Waar ze geen aandacht aan besteden is de grootstedelijke problematiek. Op het gebied van ontwikkelingswerk zijn er bijvoorbeeld programma s die effectief en goed in favela s worden geïmplementeerd. Dit soort benaderingen kunnen ook in andere grote (miljoenen)steden worden geïmplementeerd. Er moet ook meer aandacht worden besteed aan goede en leuke zaken in de favela s, met name richting de jaren 2014 en 2016. DE BRAZILIAANSE BEVOL- KING ZIT NIET TE WACHTEN OP HET COMMENTAAR VAN BUITENAF: ZE WETEN ZELF WEL WAT ER VERKEERD IS Wat zijn uw verwachtingen van het WK en de Olympische Spelen in Brazilië? De invallen in november 2010 hebben geen goede invloed op het imago gehad. De hele wereld heeft gezien dat het leger op de bevolking heeft geschoten. Zelfs Blatter vond dit te grof en te ver gaan. Ook het IOC vond dit onverantwoord en wilden niet geassocieerd worden met een land dat zo met haar bevolking omgaat. Komt u nog ooit (permanent) terug naar Nederland? Nee, ik kom niet meer permanent terug naar Nederland. We hebben een huis, werk, kinderen en de kleinkinderen in Brazilië, dus we hebben alles in Brazilië. Wat hoopt u over 5 jaar nog bereikt te hebben? We willen het soldatenprogramma zodanig optuigen dat we daar meer handen en voeten aan kunnen geven. Het is een van onze succesvolste programma s die we hebben, alleen het is te succesvol geworden. Maar we willen de capaciteit voor dit programma versterken en uitbouwen. Verder zijn er ambities om de problematiek omtrent de staat binnen de staat opgelost krijgen. Het moeten weer gebieden worden, waar gezondheidszorg en onderwijs moet komen door de overheid. Tot slot, heeft u nog adviezen voor de studenten van de Universiteit van Tilburg? Het is belangrijk om te reizen en hierbij te observeren hoe andere culturen functioneren, zonder dat je daar direct iets mee moet doen, maar dat je een gevoel krijgt dat er andere culturen zijn en dat men vanuit een cultuur anders reageert en denkt. 9

Advertentie Govers 10

C o l u m n Brazil: the Three Wise Monkeys From living in upper-class neighborhood Copacabana to working in the slums, student Felipe Admiraal will share his memories and stories when he was studying in Rio de Janeiro. Tekst F. Admiraal * Great philosopher Confucius incorporated monkeys in his basket of norms on piety, respect for elders, humanistic governance and, social responsibility. Wasn t it for his teachings, we all know the proverbial principle of see no evil, hear no evil, speak no evil, depicted by three monkeys. This might sound all like a rather lame historical history class but this is more or less appropriate for the following two reasons. Firstly, monkeys make me think of my first year of studying in Tilburg. My housemates occasionally asked me whether I was apenkooien (please youtube it if you do not know it it is the best tag game there is) in my room when playing FIFA on my Xbox. For the record, of course I wasn t, I was always studying and walking around with my books actively, but they considered this to be a joke for my Brazilian roots. More important, the above mentioned proverbial principle characterized my time in Rio de Janeiro when doing an internship with NGO IBISS late 2010. During this period, I had an apartment in upper-class neighbourhood Copacabana and worked in the slum Vila Cruzeiro best characterized as living in between worlds. In the former neighbourhood (and even more in neighbourhoods like Ipanema), I enjoyed high-end parties in penthouses and luxurious clubs, haute-couture fashion shows and all the glitter and glamour you can think of. In the latter, however, I witnessed and underwent the struggle of families that have to cope with a monthly pay of less than 200 Euro, their accompanying problems but also their joys for example Friday nights Baile Funks but I had the opportunity to influ- course, the poor should truly believe they can achieve a better future by going to school and pursuing a normal career. Moreover, the rich shouldn t close their eyes and their ears to the social inequality in Rio de Janeiro and speak and act upon their responsibilities as sage Confucius would tell ence the world for the better from providing soccer practices to children to teaching institutions, facilitating the poor to go to them to. Providing great public educational English to teenage moms (11-15 years of good universities, increasing the minimum age). In short, for my belief, I was living the wage would all help. If such thing would best of both worlds. happen, I truly believe that with all of Brazil its resources For example labour force, Brazil would become a true superpower. I could have easily written a In one of my conversations with IBISS Director Nanko van Buuren, he told me Brazil is book about the great and less in need of highly educated people that have great events that I have experienced in Rio de Janeiro. both good capabilities and sense of social responsibility. People who could intrude into the high-class society but would still be willing to create awareness of the issues Brazil However, their different have an impact for the better. Therefore, I am mindset striked me the most working hard to develop my capabilities here in Europe, obtain working experience The strangest thing was that, though everyone in Rio de Janeiro acknowledges the you will precede, go with me or follow me. and one day get send to Brazil. Hopefully, huge social differences, no one seemed to For your information, Rio de Janeiro does care about it. Upper-class society seemed to have the most beautiful women on earth, have no clue whatsoever about things happening in the favelas other than what they music, the biggest Carnival, host big athletes the finest sand beaches, the goaded Samba saw on the news (mostly concerning drugs like Ronaldinho and has a perfect climate and shootings). The lower-class society throughout the whole year. Well, that should seemed to have a very short-term perspective with regards to, for example, education convince you, right?! and possible future professional careers. I recall that in one of the conversations I had with twenty boys around 5 to 10 years old, about half told me that they wanted to become drugs dealers because this would allow them buy motors and get women easily. Hearing such an answer made me realize that changing Brazil or even Rio de Janeiro takes generations instead of years. Here, I am talking about changing both the mindset from the poor and the rich. Of * Felipe Admiraal is master student Finance. 11

Zaken doen in Brazilië Succesvol zaken doen in Brazilië is mogelijk, maar wees op de hoogte van de mogelijke valkuilen en de culturele verschillen. Nu is namelijk het moment om Brazilië niet links te laten liggen. Starbucks is een voorbeeld hoe je succesvol in Brazilië kunt ondernemen, wanneer je bereid bent om je te verdiepen in de Braziliaanse markt en cultuur. Tekst E. van Deursen en R. Wilmink * 12

WAT IS ER VOOR NODIG OM DIT TOT EEN SUCCES TE MAKEN? Lang is er over Brazilië gezegd dat zij het land van de toekomst is. en altijd zal blijven. Maar het lijkt er nu toch echt op dat de toekomst van Brazilië begonnen is. Brazilië is onlangs nog neergezet als de World s Next Economic Superpower en niets, zelfs de wereldwijde economische crisis, lijkt de groei van dit land te kunnen stoppen. De groeiende middenklasse, een aantal belangrijke demografische voordelen, een stabiele financiële omgeving, een sterk commitment van de publieke sector en de private sector om te investeren hebben het fundament gelegd voor een toekomst waarvan sommigen zeiden dat die nooit binnen handbereik zou komen. Brazilië neemt meer en meer haar rol als speler in de mondiale economie en het lijkt er daarom op dat het voor bedrijven niet langer de vraag moet zijn of zij in Brazilië zaken willen doen, maar meer: wat is er voor nodig om zaken doen in Brazilië tot een succes te maken? DE FEITEN OVER BRAZILIË Voordat we ingaan op een aantal belangrijke verschillen tussen zakendoen in Brazilië en in Europa of de Verenigde Staten, eerst even de belangrijkste feiten over Brazilië op een rij. Brazilië is het op vier na grootste land ter wereld met een totale oppervlakte van 8,5 miljoen vierkante kilometer, wat ongeveer de helft van het Zuid Amerikaanse continent beslaat. Ter vergelijking, Nederland is slechts 41.528 vierkante kilometer groot, wat betekent dat Brazilië meer dan 200 maal zo groot is als ons kikkerlandje. De afstanden zijn er derhalve eveneens groots: 4.420 kilometer van noord naar zuid en 4.328 kilometer van oost naar west. Brazilië grenst aan elk land in Zuid Amerika met uitzondering van Chili en Ecuador. Het grootste deel van Brazilië ligt in de tropische zone tussen de evenaar en de steenbokkeerkring. Volgens het officiële statistische instituut in Brazilië, Instituto Brasileiro de Geografica e Estatistica (IBGE) heeft Brazilië in 2010 197 miljoen inwoners (161 miljoen in 1996 en 170 miljoen in 2000). Sinds de ontdekking en kolonisatie van Brazilië door Portugal is Portugees de taal van Brazilië. Brazilië is hiermee het enig Portugees sprekende land van Zuid Amerika. De meeste industriële en commerciële activiteiten zijn in het zuiden en zuidoosten van Brazilië. En ondanks het enorme landoppervlak woont ongeveer tachtig procent van de populatie in steden. Grootste en belangrijkste steden zijn São Paulo en Rio de Janeiro met inwoneraantallen van respectievelijk rond de achttien en tien miljoen. De overheid is sterk gefocust op het stimuleren van zowel de private als publieke sectoren richting snelle industrialisatie en hiermee de economische groei. Brazilië is momenteel wereldleider in de productie van voedsel en mineralen. En vele andere sectoren - zoals staal, aluminium, auto-industrie, luchtvaart, hout, chemie en textiel zijn ver ontwikkeld. Het Bruto Nationaal Product van Brazilië in 2010 bedroeg ongeveer US$ 2.14 biljoen, waarmee het in 2010 de zevende economie van de wereld was. DE VERWACHTINGEN OVER BRAZILIË Tot zover de cijfers, maar wat zijn nu de belangrijkste redenen om aan te nemen dat Brazilië een van de belangrijke spelers in de wereldeconomie zal worden? Over de afgelopen drie jaren zijn 45 miljoen Brazilianen opgeklommen tot de zogenaamde middenklasse. Dit heeft een enorme impuls gegeven aan de consumentenindustrie. Deze nieuwe middenklasse koopt alles van mobiele telefoons tot koelkasten, zij gebruiken veel frequenter dan de voormalige middenklasse het internet en zij kopen voor het eerst in hun leven een huis. De enorme groei van de middenklasse is een drijvende kracht in de versterking van de consumentenmarkt. Naast de groei van de middenklasse wordt tevens verwacht dat Brazilië zal profiteren van de zogenaamde demografische bonus, wat betekent dat de huidige jeugdige populatie de komende 20 jaar meer volwassen zal worden. De gemiddelde leeftijd is op dit moment 29 jaar, maar zal naar verwachting 34 jaar zijn in 2020 en 38 jaar in 2030. Een transformatie die de Verenigde Staten in het verleden ook heeft doorgemaakt. Volgens leidende economen als Cássio Turra en Bernardo Queroz van de Federale Universiteit van Minas Gerais, heeft Brazilië een groeipotentie van 2,5 procent per jaar exclusief als gevolg van deze democratische bonus. Daarnaast is er de verwachting dat de sterke consumentenindustrie ondersteund wordt door een stabiele economische politiek. Voor de tweede keer in twee jaar heeft Brazilië een betere rating gekregen van de rating agencies. In April 2011 gaf Fitch een BBB rating, waar zij daarvoor nog een * Eric van Deursen is manager Audit bij KPMG en Rob Wilmink is partner bij KPMG Audit. 13

BBB-rating gaf. Volgens de Braziliaanse minister van Financiën Guido Mantega geeft dit de huidige soliditeit van de Braziliaanse economie aan. Daarnaast zullen de Wereldkampioenschappen voetbal in 2014 en de Olypmische Zomerspelen van 2016 waarschijnlijk een belangrijke boost geven aan investeringen in gebieden als de infrastructuur en zullen door deze evenementen de ogen van de wereld gericht zijn op Brazilië. DE SOCIALE SPELREGELS Als gevolg van eerder genoemde is het niet verrassend dat veel internationale bedrijven sterk geïnteresseerd zijn om de Braziliaanse markt te betreden. Maar wat is er nu voor nodig om dit tot een succes te maken? Een van de belangrijkste zaken is het onderkennen en kennen van de culturele verschillen tussen Brazilië en Europa of de Verenigde Staten. Brazilianen willen weten met wie ze zaken doen. Het individu met wie ze zaken doen is belangrijker dan de onderneming. Dit betekent dat zij de voorkeur zullen geven aan face-to-face meetings in plaats van communicatie via email of telefoon. Maar als het eenmaal aankomt op het vastleggen van de afspraken, dan zullen Brazilianen er altijd op staan om gedetailleerde contracten op te stellen. Zakendoen is in Brazilië een sociale interactie. Brazilianen willen je leren kennen en zich op hun gemak voelen voor ze zaken met je zullen doen. Direct naar je doel gaan, is iets wat in Brazilië als agressief zal worden ervaren. Iets waar je zeker als Nederlander goed rekening mee moet houden. Ook de perceptie van tijd en punctualiteit is in Brazilië totaal anders, wat overigens zeker niet betekent dat men lui is in Brazilië. Een aantal dagen in het zakencentrum van São Paulo zou genoeg duidelijk moeten maken. In het algemeen, wanneer je afspraken maakt, sta jezelf toe om iets soepeler te zijn dan je gewend bent. In Nederland zijn we gewend ons te houden aan rigide schema s en afspraken en gaan zaken hierdoor sneller. In Brazilië is het gebruikelijker om met verschillende mensen en problemen tegelijkertijd bezig te zijn en heeft men te maken met een veel grotere bureaucratie. Tel hierbij op de eerder beschreven grotere focus op socializing en je zult begrijpen dat het er in Brazilië iets anders aan toe gaat. Het slechtste wat je kunt doen is je hierover op te winden: kalmeer en onthoud waar je bent. Randall K. Edwards, een Amerikaanse advocaat met veel ervaring in het zakendoen in Brazilië, zet de verwachtingen vaak neer door de regel van drie. Het is drie maal zo gecompliceerd en kost driemaal zoveel tijd om zaken te doen in Brazilië. Maar, uiteindelijk zul je driemaal zoveel winst maken dankzij de sterke economische groei. Bovendien kan het volgens hem heel goed zo zijn dat je de deal van je leven sluit na een dag waarin je als Europeaan of Amerikaan het gevoel hebt dat je alleen maar gesocialiseerd hebt en niet aan zakendoen toegekomen bent. Als je succesvol wilt zijn neem tevens de volgende zaken in acht: Europeanen zijn over het algemeen sterk gefocust op hun capaciteit om dingen te doen, waar Brazilianen en Amerikanen sterker gefocust zijn op hun competenties en ervaringen die ze al hebben. Competenties worden in Brazilië bovendien vaak vergezeld van enige details over het privéleven. In Brazilië wordt er van je verwacht dat je een actieve luisterhouding aanneemt. Het Nederlands instemmende hmmmm als iemand je een verhaal vertelt, is dus onvoldoende. Maak gebruik van lichaamstaal en intonatie om duidelijk te maken dat je iemand zijn verhaal kunt volgen. Geef net zoveel weg als dat je krijgt. Als een Braziliaan vertelt over zichzelf en zijn achtergrond, zowel zakelijk als privé, zorg dan dat je dit zelf ook doet. Doe je dit niet, dan zul je als te gesloten overkomen en zal het vermoeden ontstaan dat je iets te verbergen hebt. Net zo belangrijk om te vermelden is het feit dat Brazilianen over het algemeen erg modebewust zijn en graag de Europese stijl volgen. Europeanen komen er daarom meestal goed vanaf, maar Brazilianen vragen zich regelmatig over Amerikanen af waarom zij zo matig gekleed zijn, terwijl in Amerika zoveel geld en winkels beschikbaar zijn. Dus vermijd polyester en dubbele knopen, maar laat zien dat je een goede smaak hebt: katoenen pakken met een Europese snit en zijden stropdassen. Waag het niet een stropdas te dragen bij een overhemd met korte mouwen en laat ondershirts en witte sokken thuis. En draag nooit, maar dan ook nooit sokken in je sandalen als je casual gaat. Tenzij je door wil gaan voor een toerist. KENNIS VAN DE LOKALE MARKT EN WET EN REGELGE- VING Naast het kennen van de sociale spelregels is het minstens zo belangrijk om goed de lokale markt en wet en regelgeving te kennen en de hordes die je hierin kunt tegengekomen. Zo bestaan er een aantal hardnekkige misvattingen over Brazilië: Salarissen zijn in Brazilië erg laag: het minimum salaris is sinds 2002 praktisch verdubbeld en ligt momenteel rond de 14

BRL 510. Met name hoog gekwalificeerd personeel is relatief duur. Bovendien moet rekening worden gehouden met hoge sociale lasten en een standaard dertiende maand. Het is erg gemakkelijk een bedrijf te openen in Brazilië: het proces in Brazilië om een bedrijf te openen is gecompliceerd en tijdverslindend. Verschillende autoriteiten, vergunningen en belastingen afhankelijk van het soort bedrijf dat je wilt starten, kan het tot meerdere maanden duren voor je bedrijf operationeel is. Rio de Janeiro is DE stad waar je moet zijn: nog steeds schijnen veel mensen onterecht te denken dat Rio de Janeiro niet alleen de beste plaats is om carnaval te vieren, maar tevens de beste plaats is om je onderneming te beginnen. Zonder te zeggen dat Rio de Janeiro dit niet is, is het goed te beseffen dat São Paulo gezien wordt als de zakelijke hoofdstad van Brazilië en misschien wel van geheel Zuid Amerika. São Paulo alleen draagt vijftien procent bij aan het Bruto Nationaal product en ongeveer driekwart van alle zakelijke events vindt hier plaats. De belastingen in Brazilië zijn complex en bovendien hoog. Er is sprake van veel bureaucratie en corruptie komt helaas nog steeds veel voor. Het is daarom enorm belangrijk om een lokale expert in te huren die de lokale wet en regelgeving en de lokale gebruiken kent. Hoewel er zoals eerder gezegd veel goede redenen zijn om de Braziliaanse markt beter nu dan morgen te betreden, dit vergt voorbereiding, onderzoek en een gedegen planning. Overhaaste beslissingen of veronderstellingen nu, kunnen langdurige nadelige gevolgen hebben en het is daarom belangrijk niet alleen de potentiële kansen te zien, maar ook de potentiële risico s te begrijpen. Als ondernemingen hun investeringen in Brazilië goed plannen en voorbereiden met hulp van lokale experts en daarnaast de sociale spelregels kennen, dan kan een investering in Brazilië inderdaad een waardevolle investering voor de zeer nabije toekomst blijken te zijn. KORTOM Als er een moment is geweest om Brazilië niet links te laten liggen dat is het nu wel. Brazilië heeft de afgelopen jaren bewezen dat het economisch en politiek stabiel is en daarmee een gezonde basis heeft voor economische groei. Er bieden zich legio mogelijkheden aan, zeker met de komende grote evenementen. Het Starbucks voorbeeld toont aan dat wanneer je bereid bent om je te verdiepen in de Braziliaanse markt en de cultuur je je HET SUCCESVERHAAL VAN STARBUCKS IN BRAZILIË Starbucks is pas vele jaren later dan andere Amerikaanse ketens als McDonald's of Pizza Hut, maar desondanks is de afgelopen jaren bijzonder succesvol gebleken. Welke lessen kunnen we leren van de manier waarop Starbucks de Braziliaanse markt heeft veroverd? 1. Het is nog niet te laat Je hoort momenteel regelmatig dat het te laat is om nu nog de Braziliaanse markt te betreden. Dit is niet correct en Starbucks heeft dat bewezen. Een Amerikaans bedrijf dat koffie probeert te verkopen in Brazilië lijkt net zo ambitieus als zand verkopen in de Sahara. Desondanks is Starbucks erin geslaagd een marktsegment te winnen die nog niet door bestaande koffiebedrijven als Fran's en Ponto Cafe werden bediend. 2. Bestudeer de levensvatbaarheid Brazilië is bekend als land van de koffie, maar Brazilianen houden zelf niet van koffie. De koffie die je normaliter in Brazilië koopt kent een lage kwaliteit en is slecht bereid door ongetraind personeel. In Brazilië is koffie meer een frisdrank dan een aromatische ervaring. Het Braziliaanse beeld over koffie past goed in de producten die Starbucks normaliter aanbiedt, bijvoorbeeld met veel melk en andere toevoegingen. 3. Maak je product lokaal Starbucks heeft haar koffie op een geniale wijze haar product lokaal uitgevoerd zonder daadwerkelijk het product te veranderen. Starbucks heeft haar traditionele cappuccino lokaal gemaakt door middel van een 'doce de leite' editie. Doce de leite is een traditionele Braziliaanse slagroom van melk en suiker, ongeveer gelijk aan caramelsiroop. Deze doce de leite hebben veel Brazilianen als kind nog gegeten en hoewel de smaak wellicht hetzelfde is als caramelsiroop, voor een Braziliaan is doce de leite een totaal andere ervaring. Op deze wijze heeft Starbucks vrij eenvoudig een echt lokaal product weten te creëren. 4. Selecteer je personeel zorgvuldig Starbucks heeft zichzelf weten te onderscheiden door het juiste personeel aan te nemen. Brazilianen zijn hartelijke mensen en hun loyaliteit richting personen die warm en vriendelijk zijn is daarom opmerkelijk. In de meeste Braziliaanse koffieketens vind je slecht opgeleid personeel die hun werk puur en alleen als plek zien om geld te verdienen door water door een koffiefilter te laten lopen. Starbucks heeft haar investering in vriendelijk en vakkundig personeel terugverdiend door de loyaliteit die Brazilianen hiervoor tonen. Braziliaanse avontuur tot een succes kunt maken! Boa sorte! 15

The secret that s not a secret The 'secret' underpinning the economic success of Brazil to Emerging Market Economies. There used to be a saying about Brazil: 'Brazil is the country of the future and will always be'. But it appears that the future of Brazil has already arrived. Are growing domestic demand, abundance of commodities, rising new middle class and a rather strict government policy part of this future? Text R. van Maanen * 16

s. There used to be a saying about Brazil: Brazil is the country of the future and will always be. But it appears that the future of Brazil has already arrived. As shown in Table 1 and Table 2, the Centre for Economics and Business Research recently ranked Brazil up to place six in the World Economic League Table. This means Brazil has overtaken the UK as the world s sixth largest economy. CEBR chief executive Douglas McWilliams said: "Brazil has beaten the European countries at soccer for a long time, but beating them at economics is a new phenomenon. Our world economic league table shows how the economic map is changing, with Asian countries and commodity-producing economies climbing up the league while we in Europe fall back." It looks like there is nothing that can put a stop to the country s growth, not even a world economy crisis. What is the secret underpinning the economic success of Brazil? EMERGING MARKET Let s start with the designation BRIC, an often used term in economics. BRIC was first coined by Goldman Sachs and refers to the fast-growing developing economies of Brazil, Russia, India, and China. In 2011, Biggemann & Fam showed that these countries are different from one another in their culture, background, language, and the structure of their economies. However, they have a common denominator: economic growth development in the BRICs has greatly exceeded growth compared to the world's leading industrialized nations. Even after the economic crisis that started in 2007, they continued outperforming the rest of the world. While in 2009 large economies shrunk as much as 6%, (e.g., Japan and Germany), Brazil stayed steady, India grew 5.9%, and China 8.1%; only Russia was the group's bad performer shrinking 7%. The forecast gives all these countries an expected economic growth above the average of developed economies. DOMESTIC DEMAND However, in 2009 there were concerns about how the financial crisis will affect the BRICs and Goldman Sachs has questioned whether Brazil should remain within this group. In 2009, Jan Kregel explained in The Global Crisis and the Implications for Developing Countries and the BRICs: Is the B Really Justified? the importance of demand led growth. The experience of the last decade implies that development strategy should be left to the vagaries of foreign governments and international monetary conditions. Abandoning this strategy would substantiate an increasingly voiced opinion that it is not possible for an economy to develop on the basis of external savings. Rather, all development depends on the mobilization of domestic resources and the direction of domestic policy to fully utilize domestic resources. Thus, the most obvious path is the transition to growth based on domestic income growth and consumption through diversification of markets and production. Indeed, the shift from an economy dependent on exports to an economy led by domestic demand has been a highly elusive goal. Japan has never been able to achieve this goal, and has suffered from stagnant growth since 1999. This option does not apply to Brazil, since its per capita income level and (higher) population growth do not compare with Japan s. The same situation applies to the other BRIC economies. Thus, the key is to continue the transformation from export-led to domestic demand led growth in economies where large peasant or agricultural populations and associated income inequalities remain. From this viewpoint, Brazil seems much better placed than the other BRIC countries. Indeed, Brazil already has a transition policy that is ready to implement. Those programs sought to augment the rate of domestic demand and growth through government-supported infrastructure investment projects (including housing and roads) that were often aimed to improve the plight of the disadvantaged members of Brazilian society. BOLSA FAMÍLIA Next to large infrastructure investment projects, President Luiz Inácio Lula da Silva invented Bolsa Família. This policy provides financial aid to the disadvantaged members of Brazilian society. Rather Bolsa Família is the only (monthly) conditional cash transfer (CCT) programme in Latin America that does not use any proxy means test formula for the selection of beneficiaries. Eligibility and the structure of the benefits are determined by self reported family per capita income and the number of children and teenagers in a household. A family with a per capita income below the ex- * Rik van Maanen is master student Accounting. 17

TABLE 1 CEBR WORLD ECONOMIC LEAGUE TABLE 2010 (GDP IN BILLIONS) Rank Country $ GDP 1 United States 14,527 2 China 5,878 3 Japan 5,459 4 Germany 3,286 5 France 2,563 6 United Kingdom 2,250 7 Brazil 2,090 8 Italy 2,055 9 India 1,632 10 Russia 1,480 11 Canada 1,577 12 Spain 1,410 13 Australia 1,237 14 Mexico 1,034 15 Korea 1,014 16 Netherlands 781 17 Turkey 735 18 Indonesia 707 19 Switzerland 528 20 Poland 469 21 Belgium 468 22 Sweden 459 23 Saudi Arabia 448 24 Taiwan 430 25 Norway 413 26 Islamic Republic of Iran 407 27 Austria 377 28 Argentina 370 29 South Africa 364 30 United Arab Emirates 302 TABLE 2 CEBR WORLD ECONOMIC LEAGUE TABLE 2011 (GDP IN BILLIONS) Rank Country $ GDP 1 United States 15,065 2 China 6,988 3 Japan 5,855 4 Germany 3,629 5 France 2,808 6 Brazil 2,518 7 United Kingdom 2,481 8 Italy 2,246 9 Russia 1,885 10 India 1,843 11 Canada 1,759 12 Spain 1,536 13 Australia 1,507 14 Mexico 1,185 15 Korea 1,164 16 Netherlands 858 17 Indonesia 834 18 Turkey 763 19 Switzerland 666 20 Sweden 572 21 Saudi Arabia 560 22 Poland 532 23 Belgium 529 24 Taiwan 505 25 Norway 479 26 Islamic Republic of Iran 475 27 Argentina 435 28 Austria 425 29 South Africa 422 30 United Arab Emirates 358 treme poverty line is entitled to a basic benefit, currently set at R$70 ($44.30) independent of the number of children. Families between the extreme poverty line and the poverty line, set at R$140 ($88.60), are only entitled to a variable benefit linked to the presence of children, R$32 ($21) per child up to 15 years old with a limit of three children. Adolescents between 16 and 17 years are entitled to a youth benefit of R$38 ($24) per person, subject to a limit of two per family. As such, the maximum amount a family can receive from the programme is R$242 ($153) if it is extremely poor and has three children and two teenagers. The average paid to a family is R$115 ($73). If families want to receive the cash transfer and they have children, families must ensure that the infants attend school and are vaccinated. The program attempts to both reduce shortterm poverty by direct cash transfers and fight long-term poverty by increasing human capital among the poor through conditional cash transfers. It also works to give free education to children who cannot afford to go to school to show the importance of education. INCOME INEQUALITY Bolsa Família is only one device Dilma Vana Rousseff used to support the disadvantaged members of Brazilian society. Including Bolsa Família, other Brazilian policies are paying off. In 2010, Marcelo Cortes Neri explained in his paper The New Middle Class in Brazil: The Bright Side of the Poor, that the Brazilian income inequality is falling steadily since the very begin of the last decade. Between 2001 and 2009 incomes of the 10% richest grew 1,49% per year while the incomes of the 10% poorest grew at 6,79% per year. The size of the Brazilian pie is growing while providing larger slices for the poor. Incomes are growing more in traditionally excluded groups of Brazilian society such as non whites, women, those living in the favelas or in the outskirts of Brazilian cities. Brazil is about to reach the lowest income inequality level since 1960, when the recording started. Actually, inequality in Brazil remains among the top ten in the world, and it would take 30 years at the current growth rate to reach the U.S. levels. 18

EDUCATION The strength of Brazil is partly driven by education. Bolsa Família provided access to education for a large group of the Brazilian society and there is also evidence for increasing quality of education and an increasing average number of education years. As Marcelo Cortes Neri indicates, improvements on the distribution of the education are the main variable available to explain income distribution. Years of schooling for people of 25 year and older increased from 4,98 in 2003 to 7,27 in 2009. And next to the growing average number of educations years, there is also evidence for an increasing education quality. In 2000, when Brazil participated in the Programme for International Student Assessment (PISA) for the first time, Brazil came last. A decade later, it is clear that the shock was salutary. Last year, the fourth PISA study was published, and Brazil showed solid gains in all subjects tested. Brazil set the goal of reaching the average standard of the OECD over the next decade. The new middle class has flocked to private universities and technical colleges and begun competing for jobs with the traditional middle class. THE NEW MIDDLE CLASS An expected consequence of continuous income growth, decrease in income inequality, and evolving education is a growing middle class. Middle class in Brazil is much different than an American or European one. With monthly salaries between 1,000 and 4,000 reais, or $631 and $2,526, income is just one facet that defines this new mass of consumers. According to Marcelo Cortes Neri the middle and upper class in Brazil increased by 35,7 million people between 2003 and 2009. In comparison, the lower class, fell from 96,2 million in 2003 to 73,2 million in 2009. This means that an equivalent of more than half of the population of the United Kingdom was added to the middle and upper class. The role of the new middle class has changed. The new middle class concentrate more purchasing power. According to KPMG s Investment in Brazil it is, among others, the rising middle class that has build the foundations for a future that some thought would never come. With their ascent into the new social stratum came a world of consumer opportunity. This new consumer class is buying everything from cell phones to refrigerators, they are using internet more frequently than in former times and they are even buying houses for the first time in their lives. This rising consumer class is expected to be a driving force to the strength of the consumer markets. COMMODITIES Another driving force will be the very large amount of commodities Brazil naturally has to offer. Brazil is a major exporter of both hard and soft commodities. The former term refers to industrial raw materials, such as metals and crude oil while the latter refers to agricultural products, such as cocoa, sugar and coffee. Brazil is the world s leading exporter of sugar, coffee, beef and orange juice. Besides agricultural products, abundant reserves in iron-ore, tin, nickel and aluminum has made Brazil one of the world s most prominent raw materials exporters. Furthermore, Brazil owns the second-largest crude oil reserves in South America and has become one of the fastest growing oil producers in recent years. Commodities are important to the Brazilian economy: total exports contributed to overall Brazil s GDP are growing. TO CONCLUDE The secret underpinning the economic success of Brazil is that it is possible to compare Brazil with any other country in the world. However, it is impossible to find a duplicate. Brazil is an emerging market and forecast gives all BRIC countries an expected economic growth above the average of developed economies. Brazil is an economy led by domestic demand and a major exporter of commodities. Furthermore, the rising consumer class is expected to be a driving force to the strength of the consumer markets. Because of its prudent management, the central government has been able to implement policies to counter the European crisis and stimulate consumption. REFERENCES Biggemann, S.; Fam, K.S. (2011) Business marketing in BRIC countries, Industrial marketing management vol. 40 (2011) nr. 1 p.5-7. Kregel, J. (2009) The Global Crisis and the Implications for Developing Countries and the BRICs: Is the B Really Justified? Economics Public Policy Brief Archive. Neri, M. C. (2010) The New Middle Class in Brazil: The Birght Side of the Poor, Rio de Janeiro: FGV/CPS. Veras Soares, F (2011) Brazil's Bolsa Familia: A Review, Economic and political weekly: a Sameeksha Trust publication vol. 46 (2011) nr. 21 p.55-61. 19

20