Wethouder van Sociale zaken, Werkgelegenheid, Wijkaanpak en Sport, Wethouder Stedelijke Economie, Zorg en Havens Rabin S. Baldewsingh Karsten Klein Gemeente Den Haag De voorzitter van Commissie Samenleving BOW/2015.82 RIS 281660 070-353 25 54 1 31 maart 2015 Evaluatie intensivering sportstimulering volwassenen, senioren, Hagenaars met beperking Inleiding In de sportnota Den Haag naar Olympisch niveau 2011-2014 heeft het college de ambitie geformuleerd om de totale sport in Den Haag naar een hoger niveau te tillen. Sport is van grote maatschappelijke betekenis. Het levert onder meer een bijdrage aan de gezondheid, aan persoonlijke ontwikkeling, aan participatie en opvoeding. De in de nota vastgelegde ambitie is de sportdeelname in 2014 naar 73% te brengen. Deze Haagse ambitie sloot naadloos aan bij de ambities uit het Olympisch Plan 2028, namelijk dat minimaal 75% van de Nederlanders, uit alle lagen van de samenleving, in 2016 aan sport doet. In 2010 was de sportparticipatie van Hagenaars 68%. Voor de beoogde stijging naar 73% was meer nodig dan het stimuleren van de al hoge sportparticipatie van jeugd/jongeren (> 80%) en van moeilijk te beïnvloeden achterstandsgroepen. Voor een echt sportieve Haagse samenleving is het nodig ook te investeren in het verleiden van grote groepen Hagenaars per levensfase, waar de sportdeelname ook relatief laag is, zoals volwassenen en senioren. Veel mensen uit die grote doelgroepen stoppen op een bepaalde leeftijd met sporten omdat trainingstijden niet meer te combineren zijn met bijvoorbeeld bijbaantjes, carrière of gezinsleven. En soms sporten zij niet (meer) omdat het sportaanbod niet goed aansluit bij het ouder wordende lichaam, chronische aandoeningen of gezondheidsproblemen. De sportnota richtte zich daarom vanuit een levensfasebenadering op alle Hagenaars die te weinig sporten en bewegen, van jong tot oud. Daarnaast boden ook ambities uit volksgezondheidsbeleid met het speerpunt gezond gewicht (gezonde voeding en bewegen) kansen om een brede groep Hagenaars te verleiden tot een actievere en daardoor gezondere leefstijl. Door het convenant dat Den Haag met het rijk sloot rond het Nationaal actieplan Sport en Bewegen kwamen er tussen 2011 en 2014 extra middelen beschikbaar om te werken aan de sport- en beweegstimulering van volwassenen, senioren, Hagenaars met een beperking en kwetsbare jeugd. H.C.M. van Rossum
BOW/2015.82 2 Intensivering sportstimulering 2011-2014: actieplan Sportief Gezond Op basis van de ambities uit de sportnota en de kansen vanuit de landelijke impulsregeling Nationaal Actieplan Sport en Bewegen (NASB) is een Haags actieplan ontwikkeld, genaamd Sportief Gezond!. Hierin zijn voor iedere levensfase risicogroepen benoemd en programma s ontwikkeld voor Hagenaars die te weinig sporten en bewegen. Voor een belangrijk deel betreft dit kwetsbare groepen, zoals Hagenaars met een beperking of bewoners uit achterstandswijken. Hagenaars die onvoldoende bewegen, lopen meer kans op gezondheidsproblemen waaronder overgewicht, depressie en diabetes. Er zijn voornamelijk actieprogramma s gekozen waarvan bekend is dat zij effectief zijn in de praktijk en waarmee Den Haag al positieve ervaringen heeft opgedaan. Doelgroepen In de levensfase jeugd/jongeren is er ingezoomd op kwetsbare groepen, te weten kinderen met overgewicht, VMBO-leerlingen (met name migranten-meisjes), kinderen met motorische achterstanden en/of beperkingen. Voor de mainstream-groep jeugd/jongeren is al een stevige aanpak voor sportstimulering via o.a. school, sportorganisaties en streetsport-activiteiten, waardoor intensivering vanuit de Sportief Gezond aanpak niet nodig was. In de volwassen levensfase is de focus gelegd op mainstreamgroepen, zoals werknemers bij Haagse bedrijven en op kwetsbare groepen via een aanpak voor Hagenaars met een beperking en vanaf 2013/2014 een project voor minima met overgewicht. Bij 55-plussers is een mainstreamaanpak gehanteerd voor jonge senioren tussen 55-65 jaar. Leeswijzer: in deze brief zijn alle inspanningen voor Hagenaars met een beperking bij elkaar in een paragraaf gezet in plaats van per levensfase. Wat hebben we gedaan? Jeugd/jongeren De Haagse jeugd (4-18 jaar) sport van alle Hagenaars het meest. De sportdeelname van 4-17 jaar ligt in 2010 en 2014 op 84%. Er is een stevige aanpak met lessen Lichamelijk Opvoeding (LO) op school, naschoolse kennismaking met sport en met verenigingen via combinatiefunctionarissen (schoolsport- en jeugdsportcoördinatoren en buurtsportcoaches streetsport). Voor kwetsbare groepen jeugd/jongeren is er echter meer nodig. Zo werkt een integrale aanpak tussen sport en gezondheid via de school het beste om vroegtijdig te signaleren of kinderen overgewicht hebben en in te grijpen. Bijna één op de vijf Haagse kinderen tussen de 2 en 16 jaar heeft overgewicht (periode 2008 2011). De regelmatige sportdeelname van VMBO-leerlingen ligt veel lager dan die van leerlingen op HAVO/VWO, nl. 67% tegenover 80% (2014), en met name meisjes met een migrantenafkomst sporten weinig. 2 programma s 1. Het programma De Gewichtige vakleerkracht Lichamelijke Opvoeding (GVLO) is onderdeel van de Haagse Aanpak Gezond Gewicht (HAGG). Het programma GVLO richt zich op vroegsignalering van overgewicht bij kinderen van 6-12 jaar. Deze vroegsignalering wordt vormgegeven door een samenwerking tussen de Jeugdgezondheidszorg en de vakkrachten LO/schoolsportcoördinatoren op basisscholen. De vakleerkrachten LO/schoolsportcoördinatoren meten en wegen de leerlingen en kijken naar de motorische ontwikkeling van het kind. Kinderen die op basis van de metingen en de inschatting over het motorische gedrag in de risicogroep vallen (ongezond gewicht: zowel over- als ondergewicht), worden door de vakleerkracht/schoolsportcoördinator doorverwezen naar een passend vervolgtraject. Het aantal deelnemende scholen in schooljaar 2013/2014 is 74. 2. Vijftien VMBO-scholen werken met een naschools sportplan, waardoor 2.100 jongeren (2014) wekelijks zijn gaan sporten. Binnen de naschoolse sportplannen, wordt expliciet gestuurd op het stimuleren van de sportdeelname van meisjes.
BOW/2015.82 3 Volwassenen De doelgroep volwassenen (18 t/m 54 jaar) maakt zowel in 2010 als in 2014 (respectievelijk ca. 270.000 en 278.000) meer dan de helft (55%) van de totale Haagse bevolking uit. Deze levensfase wordt gekenmerkt door veel afhakers in verband met de combinatie van werk en privé. Daarnaast hebben veel volwassenen een inactieve leefstijl als gevolg van inactieve beroepen. In 2010 kon 66% van de Haagse volwassenen als sporter worden aangemerkt. Het percentage volwassenen dat regelmatig sportte was 47%. Onder de doelgroep volwassenen waren in 2010 in absolute aantallen de meeste Hagenaars te vinden die niet of nauwelijks sportten (145.000). Van de volwassen Hagenaars die zijn gestopt met sporten, geeft 69% aan wel weer te willen sporten. Gezocht is naar de beste vindplaats om volwassenen te bereiken. Door de combinatie met duurzaam inzetbaarheidsbeleid/vitaliteitsbeleid ontstaat een win-win-situatie om volwassen Hagenaars via hun werkgever te ondersteunen. Gekozen is voor bewustwordingsprogramma s, weinig reistijd kostende laagdrempelige workshops en clinics dichtbij de werkvloer, aansluitend aan werktijd. Intensivering door 2 programma s Het aanspreken van werknemers is gedaan via 2 programma s, een programma voor het personeel van de gemeente Den Haag en een samenwerking van de gemeente met andere Haagse organisaties. Binnen Fit en Gezond op je werk, voor de medewerkers van de gemeente Den Haag, zijn fitheidstesten onder medewerkers uitgevoerd, sportieve kennismakingsactiviteiten georganiseerd, diverse campagne- en communicatiemiddelen ingezet. In de afrondingsfase (september 2014) is een eindmeting gedaan naar het sport- en beweeggedrag van Haagse ambtenaren en zijn wederom fitheidstesten uitgevoerd. Over 2013 en 2014 deden gemiddeld 1.300 medewerkers mee aan een van de onderdelen van het programma. De eindmeting (steekproef) laat zien dat 44% van de deelnemers aan de activiteiten zich bewuster is geworden van de eigen lichaamsbeweging en 37% meer is gaan bewegen. In de samenwerking met andere Haagse organisaties is een samenwerkingsconvenant met 8 organisaties (Vol voor Vitaal) gesloten en in 2014 is een gezamenlijke campagne met clinics, wedstrijdonderdelen en informatie via een portal van start gegaan, Het Fitste Bedrijf van Den Haag. Hieraan deden 23 organisaties mee en bijna 2.700 werknemers uit deze organisaties. De spin-off is een netwerk van organisaties die elkaar inspireren om werk te maken van de vitaliteit van hun personeel. Senioren De groep 55 plussers maakt met ca.126.000 inwoners bijna 25% van de totale Haagse bevolking uit. De bevolkingsprognose geeft aan dat de omvang van de groep senioren naar ca.137.000 zal stijgen in 2030. Het is daarom nu al van belang het sportgedrag van zowel volwassenen (toekomstige senioren) als senioren te stimuleren. Naarmate de leeftijd stijgt, neemt het risico op chronische aandoeningen namelijk toe. Sporten beweegactiviteiten hebben een gunstig effect op het voorkomen hiervan. Daarnaast kalft in deze levensfase heel geleidelijk het aantal sociale contacten af. Dit is in eerste instantie toe te schrijven aan het uittreden uit het arbeidsproces en later door het sterven van partner, vrienden en familie. Deelname aan sport- en beweegactiviteiten kan een belangrijke rol spelen in het maken en/of onderhouden van de sociale contacten. In 2010 lag de regelmatige sportdeelname met 41% in de groep 55-70 jaar lager dan het gemiddelde van de Haagse bevolking (55%). Intensivering Senior Actief door uitbreiding regeling combinatiefuncties Door het actieplan Sportief Gezond werd het mogelijk, naast de reeds lopende initiatieven zoals Meer Bewegen voor Ouderen en ouderensportverenigingen, een extra impuls aan de sportdeelname van met name jonge senioren (55-70 jaar) te geven. Den Haag heeft in het verleden al ervaring opgedaan met de sportstimuleringsmethode Senior Actief en heeft ervoor gekozen hierop voort te borduren en vast te houden aan de systematische benaderingswijze van het Groninger Actief Leven Model (GALM), een systematische benaderingswijze via de Gemeentelijke Basis Administratie van alle 55-70 jarigen in een wijk en het bieden van fittesten, een introductieprogramma en een afsluitende test. Vanaf 2011 is in 22 wijken in de stadsdelen Loosduinen, Escamp en Segbroek, maar ook stedelijk, het Senior Actief programma uitgevoerd. Er zijn in totaal veertien testen georganiseerd, waaraan 1.870 senioren hebben deelgenomen.
BOW/2015.82 4 Zij zijn vervolgens doorverwezen naar een introductieprogramma bij de sportvereniging of naar een activiteit elders in de stad. In samenwerking met de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO) en de sportverenigingen CGV Die Haghe, KV Die Haghe, Ons Eibernest, KV Ready, TV Breekpunt, SVV Scheveningen en HKV Achilles zijn gefaseerd verschillende projecten opgezet, waarbij de combinatiefunctionarissen/buurtsportcoaches van de verenigingen via een extra aanstelling structureel Senior Actief activiteiten hebben ontwikkeld en uitgevoerd. De zeven sportverenigingen zijn structureel wekelijkse activiteiten gaan organiseren waaraan ongeveer 400 55-plussers deelnemen. Hagenaars met een beperking Circa 20-25% van de Haagse bevolking heeft een beperking of een chronische aandoening. 1 Daarnaast hebben vier op de tien kinderen motorische achterstanden, zo blijkt uit onderzoek van TNO. 2 Volwassen Hagenaars in de leeftijd 4-70 jaar met een beperking lieten in 2010 een sportdeelname van 48% zien 3,4. Het percentage regelmatige sporters (wekelijks) lag in 2010 op 30%. 5 Deze groep bleef daarmee qua regelmatige sportdeelname achter bij het gemiddelde van de Haagse bevolking (55%). Ook de doelgroep kinderen met een motorische achterstand blijft achter als het gaat om sporten en bewegen, zo blijkt uit verschillende studies. 6 Zij kunnen niet goed meekomen met sport en ervaren sporten en bewegen als minder plezierig. Intensivering door 3 programma s Met de extra middelen uit Sportief Gezond zijn de afgelopen vier jaar drie programma s gefinancierd, te weten Beweegcoach, Middin Fit en Club Extra. Over de voortgang van de aanpak voor gehandicaptensport in de volle breedte is overigens eind 2014 een tussenevaluatie aan uw commissie gestuurd (RIS 279226). Het loket Beweegcoach is vanaf 2012 bij VTV ZHN gevestigd en matcht sportvragen van gehandicapte Hagenaars met sportactiviteiten bij (sport)aanbieders. De Beweegcoach wordt ingezet door MEE, VTV, Sophia Revalidatie, door zorginstellingen Middin, Philadelphia, Ipse, Humanitas e.d. Het aantal hulpvragen & matches groeide van 125 in 2012, 150 in 2013 naar 180 in 2014. Rond de inzet van de Beweegcoach is een stevig netwerk met bovengenoemde instellingen en gemeente gebouwd, waaraan een samenwerkingsconvenant ten grondslag ligt. Middin Fit : voor de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking heeft zorginstelling Middin in samenwerking met de gemeente, Stichting Sportbelang SGK en Gehandicaptensport Nederland een plan ontwikkeld om de cliënten in activiteitencentra en trefpunten een sportprogramma aan te bieden, waardoor cliënten met een verstandelijke beperking structureel meer gaan sporten en bewegen. Dit heeft ertoe geleid dat in 2014 inmiddels 384 deelnemers op 10 locaties (activiteitencentra en steunpunten) wekelijks sporten en dat activiteitenbegeleiders een Beweegboek gebruiken samengesteld door een Teamplayers-project van de Haagse Hogeschool en ROC Mondriaan om cliënten ook in hun dagelijkse leven meer te laten bewegen. Om kinderen met een motorische beperking beter te laten meekomen bij sportactiviteiten en hun zelfvertrouwen, vaardigheden en plezier te vergroten is in Nederland Club Extra ontwikkeld. 1 RIS279226 (2014), Voortgangsrapportage gehandicaptensport 2 Brenninkmeijer e.a. (2006). TNO Kwaliteit van Leven. 3 Gemeente Den Haag (2010). Onderzoek sportdeelname 2010. 4 Tussen 2002 en 2010 steeg de sportdeelname van Hagenaars met een beperking van 36% naar 48% (Voortgangsrapportage gehandicaptensport) 5 Tussen 2002 en 2010 steeg het percentage regelmatige sporters met een beperking van 20% naar 30% (Voortgangsrapportage gehandicaptensport) 6 O.a. Boers e.a. (2013). Sport op Basisscholen.
BOW/2015.82 5 Club Extra is een bewegingsprogramma voor kinderen t/m 12 jaar met een bewegingsachterstand, ontwikkeld door Gehandicaptensport Nederland (GSN). Scholen in Den Haag hebben de mogelijkheid gekregen om hun vakleerkracht LO of schoolsportcoördinator een extra aanstelling van een paar uur te geven. Met de Haagse Hogeschool (Sportstudies) is afgesproken dat zij de Club Extra opleiding voor de vakleerkrachten verzorgen. In Den Haag bepalen basisscholen zelf of ze Club Extra willen uitvoeren als naschools sportprogramma. In 2014 is het aantal scholen dat Club Extra uitvoert, gegroeid naar 17. Zo n 900 kinderen hebben tussen 2011-2014 meegedaan aan het programma. Wat hebben we bereikt? Onderzoeksbureau Kennispraktijk heeft in februari 2015 een evaluatierapport uitgebracht over de resultaten en effecten van de intensivering van het sportstimuleringsbeleid voor Hagenaars met een beperking, volwassenen en senioren op basis van kwantitatief en kwalitatief onderzoek met o.a. 32 verdiepende interviews. De programma s rond overgewicht voor jeugd en VMBO-onderwijs zijn buiten beschouwing gelaten, omdat deze al meegenomen zijn in andere voortgangsrapportages zoals Brede Impuls combinatiefuncties en volksgezondheidsbeleid. Het rapport is bijgesloten als bijlage bij deze brief. Het onderzoeksbureau concludeert dat Sportief Gezond in de periode 2011-2014 heeft geleid tot tal van positieve resultaten en effecten en kan worden gezien als een succesvol lokaal actieplan dat voor een belangrijk deel is uitgevoerd zoals vooraf is bepaald. Een groot deel van de vooraf vastgestelde outputdoelstellingen zijn bereikt, of deels bereikt, en binnen alle doelgroepen waar Sportief Gezond zich op heeft gericht, is de sportdeelname (licht) toegenomen. De ambitie van de sportnota Den Haag naar Olympisch Niveau 2011-2014 was om de sportdeelname te laten stijgen naar 73% ( 4-70 jarigen) in 2014. De beoogde stijging is niet bereikt, maar komt daar wel dichtbij met 70%. Op kortere termijn zijn trendveranderingen minder goed te zien omdat gedrag van mensen geleidelijk verandert. Effecten zijn vooral zichtbaar over de langere termijn: de sportdeelname is van 62% in 2006 gestegen tot 70% in 2014 (>12 x per jaar). Als we kijken naar de regelmatige sportdeelname (minimaal wekelijks) dan is de sportdeelname sterker gestegen van 39% in 2006 naar 53% in 2014. Deze stijging wordt vooral veroorzaakt door een actievere sportdeelname door de groep volwassenen. Kijkend naar het tijdvak van deze evaluatie is de volgende trend zichtbaar. In de leeftijdsgroep 18 tot 55 jaar steeg de regelmatige sportdeelname tussen 2010 en 2014 van 47 naar 51%, voor de leeftijdsgroep 4-17 jaar was dit van 69% naar 70% en voor 55-70 jaar van 41% naar 43%. Of gemeentelijk beleid een bijdrage heeft geleverd aan deze stijging is niet te bepalen. Ook het onderzoeksbureau geeft aan dat deze effecten niet één-op-één kunnen worden toegeschreven aan de verschillende programma s, maar stelt wel dat ze hier een belangrijke bijdrage aan hebben geleverd. Aanbevelingen Op basis van de kwalitatieve studie wordt in het evaluatierapport een aantal aandachtspunten genoemd waar in toekomstig beleid nog verbetering te halen is. Een aantal belangrijke aandachtspunten zijn: Ondersteun (uitvoerings)partners bij het ontwikkelen van een visie en het verankeren in beleid. Bijvoorbeeld door scholen te ondersteunen een schoolsportbeleid te voeren waar aandacht voor kinderen met motorische achterstanden integraal onderdeel van uitmaakt. Door sportverenigingen te helpen met het draagvlak binnen de vereniging voor de nieuwe ledengroepen zoals 55-plussers en met effectieve wervingsmethoden voor nieuwe instroom. Ga door met investeren in het creëren van netwerken rond de doelgroep en intensiveer deze netwerken. Bijvoorbeeld door op wijkniveau scholen, sportaanbieders en andere partners met elkaar te verbinden rond kinderen met motorische achterstanden. Door Haagse organisaties met laagdrempelige praktische challenges met elkaar te verbinden op het thema vitaliteit op de werkvloer. Of door te zorgen dat door nog verdere samenwerking in het netwerk rond Hagenaars met een beperking de loketfunctie Beweegcoach nog verder verstevigd wordt. Maak overwogen keuzes welke doelgroepen bediend moeten worden en hoe je deze bereikt. Bijvoorbeeld door bij sportstimulering voor volwassenen naast een aanpak via de werkvloer ook na te denken over andere vindplaatsen. Bijvoorbeeld bij sportverenigingen, waar wachtende ouders nu
BOW/2015.82 6 vooral wordt gevraagd of ze vrijwilligerswerk willen doen, kan ook worden nagedacht hoe deze groep ter plekke in beweging kan worden gebracht. Door verder te gaan met Senior Actief (GALM) en de werving via de gemeentelijke basisadministratie, die daarbij een succesvolle methode is gebleken. De methode zou nog verder versterkt kunnen worden wanneer (meer) sportverenigingen worden ondersteund bij het werven van senioren, het ontwikkelen van passend aanbod en het aangaan van samenwerkingsverbanden in de wijk met bijvoorbeeld een welzijnsorganisatie, zodat meer ouderen kunnen worden bereikt. Aandacht voor laagdrempelige activiteiten, en blijvend investeren in kwaliteit van de lesgevers blijft nodig. Bijvoorbeeld door bij senioren en bij Hagenaars met een beperking laagdrempelige activiteiten en het opleiden van lesgevers nog breder in te zetten. O.a. door met meer zorginstellingen als Middin afspraken over sporten in de instelling te maken en de rol van activiteitenbegeleiders daarbij en door vanuit ouderen- en sportbeleid samen met partners als sportorganisaties, welzijnsorganisaties, ouderenorganisaties, zorginstellingen en ouderen zelf te kijken hoe in het kader van Den Haag seniorvriendelijke stad maatwerk voor een actieve gezonde leefstijl geleverd kan worden voor een steeds groter wordende diverse groep senioren. Financiën Om de bovengenoemde resultaten te bereiken, was in de periode 2011-2014 jaarlijks een bedrag van 700.000,- beschikbaar, gefinancierd vanuit de impulsregeling Nationaal Actieplan Sport en Bewegen met 50% cofinanciering vanuit incidentele middelen door de gemeente. Door de mogelijkheden van de verruimde rijksregeling Brede Impuls Combinatiefuncties naar andere doelgroepen dan alleen jeugd en jongeren, kan Sportief gezond structureel worden voortgezet. Tot slot De conclusie uit het evaluatierapport is dat Den Haag een succesvolle aanpak heeft ontwikkeld en op diverse punten deze aanpak nog verder aan kan scherpen. Als we in ogenschouw nemen dat demografische veranderingen die Den Haag te wachten staan, zoals vergrijzing en ontgroening, een negatieve invloed op de sportdeelname zullen hebben, we weten dat in het digitale tijdperk bewegen en sport onder druk staan en het positieve effect van sport op gezondheid en sociale contacten steeds meer wetenschappelijk wordt aangetoond, is doorgaan met de ondersteuning van Hagenaars in alle leeftijdsgroepen bij hun sport een logische stap voor de komende vier jaar. De uitkomsten van deze evaluatie zullen dan ook betrokken worden bij de ontwikkeling van het nieuwe sportbeleid 2015-2018. In het eerste kwartaal van dit jaar worden gesprekken met de stad gevoerd over de mogelijkheden en verbeterpunten voor de sport in Den Haag. Onderdeel hiervan zijn de in het evaluatierapport geschetste aandachtspunten. Rabin Baldewsingh, wethouder Karsten Klein, wethouder