1 Leren op de werkplek Wat is leren op de werkplek? Om dit te verduidelijken onderscheiden we in dit hoofdstuk twee vormen van leren: formeel en informeel leren. Ook laten we zien welke vormen van leren op de werkplek zoal voorkomen. 1.1 Formeel en informeel leren Bij leren denkt men vaak aan leren op school. Toch leren met name verpleegkundigen ook veel op de werkplek. Maar wat is leren op de werkplek? Om dit te verduidelijken, kan men twee vormen van leren onderscheiden: formeel leren; informeel leren. Formeel leren is een vorm van leren die sterk voorgestructureerd is. Het is het soort leren dat vooral plaatsvindt tijdens cursussen en trainingen. Informeel leren is de tegenhanger van formeel leren. Het is het spontane leren dat zich dagelijks op de werkplek afspeelt. Verpleegkundigen leren veel tijdens de dagelijkse gebeurtenissen op de werkplek. De term informeel leren laat dan ook zien dat veel van just working ook leren is. In de wetenschap omschrijft men leren op de werkplek ook wel als informeel leren. Deze vorm van leren kent twee belangrijke kenmerken: het is niet gestructureerd; de controle over het leren ligt in handen van degene die leert. Een belangrijk kenmerk van informeel leren is dat het in belangrijke mate impliciet gebeurt. We leren veel van onze ervaringen zonder dat we ons daarvan bewust zijn.
4 Anders leren, beter werken Hoewel bij informeel leren de controle over het leren vooral bij de lerende ligt, is dit nooit helemaal het geval. Zo hebben bijvoorbeeld het werk dat men doet en de leidinggevende ook een belangrijke invloed op het leren. 1.2 Verschillende vormen van leren Op de werkplek kan men verschillende vormen van leren onderscheiden: leren door ervaring; leren door sociale interactie; leren door theorie; leren door reflectie. Leren door ervaring Het leren van ervaring is een krachtige vorm van leren. Deze vorm van leren kent twee varianten. Leren door mee te maken Men leert door mee te maken wat er op de werkplek gebeurt. Bijvoorbeeld door waar te nemen hoe de werkplek is ingericht. Of bijvoorbeeld door de werkplek te ondergaan en er deel van uit te maken. Leren door te handelen Men leert door te handelen. Bijvoorbeeld door zelf dingen te doen en daarbij te leren van wat er goed en fout gaat. Een hardnekkig vooroordeel van leren door ervaring is dat dit altijd positief is. Dit hoeft niet het geval te zijn. Het kan voorkomen dat men de verkeerde conclusies trekt uit een bepaalde ervaring. Het lastige hierbij is dat men zich hiervan vaak niet bewust is. Tabel 1.1 Voorbeelden van leren door ervaring op de werkplek (Van der Werf, 2004). werkervaring leren door te doen, leren van fouten observeren van collega s Door naar collega s te kijken, hoe zij dingen aanpakken en hoe zij met patiënten omgaan. contact met patiënten en familie Elke patiënt is weer anders en daardoor zie je bij elke patiënt ook weer andere dingen waarvan je leert. Hoe je ermee omgaat en hoe je bepaalde dingen aanpakt en oppakt.
1 Leren op de werkplek 5 Leren door sociale interactie Leren door sociale interactie vloeit voort uit de actieve interactie tussen mensen. Het is het leren van, met en door elkaar. Men kan de volgende vormen van sociale interactie onderscheiden: alledaagse conversatie, waarin allerlei ideeën en opvattingen op een terloopse wijze worden uitgewisseld; informatie vragen en geven; dialoog: samen verkennen van en zoeken naar nieuwe benaderingen, ideeën en oplossingen; brainstorm; discussie; samenwerken aan een bepaalde activiteit, taak of probleem; het omgaan met en/of oplossen van conflicten. Leren door sociale interactie doet zich in veel situaties voor. Er is vaak geen vooropgezet leerdoel. Ook worden er niet altijd wenselijke leerresultaten mee bereikt. Als het weinig doordacht gebeurt, kan men allerlei dingen leren die minder gewenst zijn. Tabel 1.2 vragen stellen Voorbeelden van leren door sociale interactie op de werkplek (Van der Werf, 2004). aan collega s, coaches, artsen, andere afdelingen, andere ziekenhuizen: Wij hebben van de afdelingopleiding iemand die elke week komt om iets te vertellen over het vak zelf. Wat systematisch verpleegkundig handelen nu is, wat doe je, waarom doe je het en hoe verantwoord jij dat. Met name heeft dat te maken met dossiervorming. Zij komt dus elke week een uur. Daar kun je allerlei vragen inbrengen. kennis en ervaringen uitwisselen afdelingsoverleg/werkoverleg, thema-avonden, ziekenhuisbrede werkgroepen, visites, patiëntenbesprekingen, multidisciplinair overleg, werkbegeleidersoverleg, overdracht van patiënten leren van nieuwe ontwikkelingen door piramide: Je begint met één iemand die de kennis heeft en die verspreidt het weer en die gaat het dan ook weer verspreiden. aandachtsvelders: En je hebt ook collega s die een eigen specialisme hebben. Die geven ook klinische lessen enzo. Dan kan één iemand ook op dat gebied alles zoveel mogelijk bijhouden in nieuwe ontwikkelingen en dan weet iedereen ook van dan kan je bij die terecht als je daar vragen over hebt.
6 Anders leren, beter werken feedback krijgen van collega s, coaches, leerlingen, artsen, patiënten en familie leren onder begeleiding We beginnen binnenkort met een nieuw coachingstraject waarbij de revalidatiemethode op de werkplek wordt aangeleerd. Ze gaan dan naar een patiënt toe en ze gaan samen die patiënt verzorgen volgens het revalidatieproces. bed-side teaching Dat houdt niet meer of minder in dan dat iemand meeloopt eigenlijk met je en ziet wat jij doet en je geeft daar uitleg over. Leren door theorie Voordeel van het leren door theorie is dat de informatie zo abstract is, dat het in veel verschillende situaties toegepast kan worden. Kennis van theorie kan ervoor zorgen dat de situaties die men in de praktijk tegenkomt ergens aan opgehangen kunnen worden. Zij krijgen hierdoor meer betekenis. Het moeilijke van het leren door theorie is dat er vaak een grote afstand is tussen theorie en praktijk. Hierdoor kan het moeilijk zijn een vertaalslag te maken naar de praktijk. Tabel 1.3 Voorbeelden van leren door theorie op de werkplek (Van der Werf, 2004). opzoeken in de verschillende media schriftelijk verslag van nieuwe ontwikkelingen, vakliteratuur, folders, protocollen, informatie op de computer informatiebijeenkomsten klinische les, symposia Leren door reflectie Door na te denken bij activiteiten leert men ervan. Dit kan op drie manieren: vooraf; tijdens de activiteit; en achteraf. Leren door reflectie komt tot stand doordat men zichzelf en elkaar vragen stelt. Reflectie kan betrekking hebben op het eigen referentiekader, het eigen leerproces en actuele (leer)ervaringen. Door reflectie is er ruimte voor het vernieuwen en ter discussie stellen van vanzelfsprekendheden. Reflectie kan ook gebruikt worden om impliciete kennis meer expliciet te maken.
1 Leren op de werkplek 7 Tabel 1.4 Voorbeelden van leren door reflectie op de werkplek (Van der Werf, 2004). structureren van de eigen kennis en gedachten door zelf als coach op te treden bij de begeleiding van leerlingen Als je iets aan een leerling wilt overbrengen, moet je het eerst voor jezelf goed op een rijtje hebben, anders dan kun je het niet goed overbrengen. Doordat je zelf zo geroutineerd bent in bepaalde dingen ben je automatisch gewend om het zo te doen terwijl leerlingen soms aan je vragen waarom doe je dit zo of hoe doe je dat dan. Dan ga je erover nadenken dat doe ik zo en zo en waarom doe ik dat en daar leer je dan ook wel weer van. Als je een bepaalde dienst hebt, s avonds, dan heb je ook een coachende rol. Dan moet je het overzicht hebben over de hele afdeling en heb ik zelf geen patiënten. En als je dus s avonds tegen bepaalde dingen aanloopt van daar wil ik graag wat van terug horen, dan wordt wel gevraagd daar een reflectie van te schrijven, van die avond. Even kort hoe het verlopen is en hoe je hebt gehandeld. evaluatie We hebben nou zeker de laatste tijd elke middag de dagevaluatie om half twee. Dan kun je gewoon de dingen aangeven waar je die dag tegenaan gelopen bent. Dus dan evalueer je met z n allen zo van nou hoe is het vandaag gegaan en hoe ging dit of hoe ging de patiëntentoewijzing of de visite. Alle dingen worden dan eigenlijk doorgenomen van die dag.
8 Anders leren, beter werken Literatuurtips Bolhuis, S.M., & Simons, R.P.J. (2001). Leren en werken. Alphen aan den Rijn: Samsom. Werf, M. van der (2004). Leren door coaching? Een onderzoek naar de bijdrage van coaching aan verschillende manieren van leren op de werkplek van verpleegkundigen. Doctoraalscriptie. Tilburg: Universiteit van Tilburg. Woerkom, M. van (2003). Critical reflection at work: bridging individual and organizational learning. Proefschrift. Enschede: Universiteit Twente.