Jaarverslag 2013 Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden

Jaarverslag 2013 Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden 18 juni 2014 Versie 6.0 Samensteller: Paula Koelewijn, Bestuurssecretaris

Inhoudsopgave 1 Voorwoord blz. 3 2 Missie en Visie blz. 4 3 Strategie blz. 5 4 Organisatie blz. 7 4.1 Bestuursstructuur blz. 7 4.2 Scholen blz. 7 4.3 RvT blz. 8 4.4 Medezeggenschapstructuur blz. 11 4.5 Omgaan met klachten blz. 11 5 Onderwijs blz. 12 5.1 Onderwijs Leonardo College blz. 12 5.2 Onderwijs Da Vinci College Kagerstraat blz. 14 5.3 Onderwijs Da Vinci College Lammenschans blz. 16 6 Kwaliteit blz. 19 6.1 Kwaliteitszorg in de scholengroep blz. 19 6.2 Kwaliteitsontwikkelingen op de scholen blz. 19 7 Ondersteuning/Passend onderwijs blz. 23 8 Personeel blz. 24 8.1 Strategisch personeelsbeleid blz. 24 8.2 Opleidingsschool blz. 25 9 Financiën blz. 27 9.1 Samenvatting van de jaarrekening 2013 blz. 27 9.2 Resultaat (staat van baten en lasten) blz. 27 9.3 Financiële positie (balans) blz. 31 9.4 Kengetallen per balansdatum blz. 33 9.5 Resultaatbestemming blz. 34 9.6 Continuïteitsparagraaf blz. 34 9.7 Meerjarenbegroting en balans blz. 35 10 Huisvesting blz. 37 11 Communicatie blz. 38 12 ICT blz. 39 Bijlage: Jaarrekening 2013 2

1 Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag van 2013 van de Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden. Sinds juni 2013 ben ik Bestuurder a.i. van deze scholengroep. Wat schiet mij nu te binnen als ik denk aan 2013? Zijn dat de uitstekende examenresultaten van bijvoorbeeld de VWO-afdeling van het Leonardo (100% geslaagden) of de hier en daar wat tegenvallende aanmelding van leerlingen? Vele zaken schieten door mijn hoofd. Voor mijzelf was de start van mijn bestuurlijke rol in juni natuurlijk een belangrijk feit. Of dit ook voor de scholen zo was? Voor een deel van de school waarschijnlijk wel. In de scholengroep is er op bepaalde plekken veel gebeurd. Het bestuursbureau is gereorganiseerd en verhuisd en de afdeling Anderstaligen is gehuisvest bij Da Vinci College Lammenschans. Voor de mensen die daar werken een ingrijpende verandering. Het doel van deze veranderingen is natuurlijk een verbetering van kwaliteit en een efficiëntere organisatie. Deze twee doelen hebben we bereikt. Als ik terug kijk op het afgelopen jaar kun je wel zeggen dat alle drie de scholen in staat zijn geweest goed onderwijs te bieden. De leidinggevende, lesgevende en onderwijsondersteunende personeelsleden hebben gezorgd dat het onderwijs goed verzorgd werd; een compliment waard! Het primaire proces is de opdracht van de scholen en dat is uitstekend uitgevoerd. Wat moet in 2014 nu veel aandacht krijgen? De scholen staan centraal en de scholen moeten bepalen waar we op moeten focussen. Een beweging die het afgelopen jaar sterk is ingezet. Het is ook het jaar van een nieuw taakbeleid, gedegen voorbereid en begin 2014 in stemming gebracht. Een mooi instrument om personeelsbeleid op de scholen handen en voeten te geven. De huisvesting van Da Vinci College Kagerstraat en het Leonardo College heeft aandacht nodig. De verwachting is dat we in ieder geval in november de Technasiumwerkplaats kunnen openen aan de Kagerstraat en dat de aanbouw op korte termijn gerealiseerd zal worden. Nieuwbouw voor het Leonardo College zal op iets langere termijn gerealiseerd worden. In 2014 zal er een nieuwe bestuurder aantreden. Hij zal ongetwijfeld ook zijn eigen accenten aanbrengen aan de scholengroep. Het leiden van deze scholengroep is een hele eer, een scholengroep waar iedereen trots op mag zijn. Ik ben dat in ieder geval. Freek Polter Bestuurder a.i. 3

2 Missie en Visie Missie Werken aan je talent maakt duidelijk hoe wij deze ambitie denken te realiseren. Werken aan je talent betekent voor ons talent- en ambitie gedreven onderwijs. Dat houdt in dat wij uitgaan van de talenten van onze leerling. Onder talent verstaan we het volgende: "In iedere leerling, van vmbo tot vwo, schuilt een eigen, uniek talent. Dit talent is een aangeboren kwaliteit die weliswaar niet te leren is, maar wel ontdekt en ontwikkeld kan worden" Wij helpen onze leerlingen hierbij door uitdagend onderwijs te bieden, dat aansluit bij de competenties kennis, vaardigheden en attitude waarover de leerling beschikt. Visie Onze Scholengroep stelt de leerling centraal. Wij doen dit door de leerling uit te dagen om het beste uit zichzelf en zijn talent te halen waarbij we een beroep doen op de ambitie van de leerling. Daarvoor achten wij het van belang dat de leerling allereerst inzicht verwerft in zichzelf, zijn drijfveren en de aard van zijn talent. Uitdagend onderwijs biedt de leerling de mogelijkheid om zijn talent te ontdekken door naast kerndoelendekkend onderwijs in de reguliere schoolvakken een verbredend en verdiepend onderwijsaanbod te presenteren. Uitdagend onderwijs zet de leerling bovendien aan tot werken aan dit talent en stimuleert de leerling zich te verbeteren ten opzichte van eerdere prestaties. Wij passen daarvoor de eerder geformuleerde bouwstenen toe. Daarnaast streven wij er naar om onze prestaties te maximaliseren door als organisatie opbrengstgericht te werken. Wij willen immers dat onze leerlingen niet alleen leren, maar ook excelleren. 4

3 Strategie De Bestuurder a.i. die in 2013 het stokje van de Bestuurder heeft overgenomen heeft zich vooral bezig gehouden met korte termijnstrategieën. De in 2014 te benoemen bestuurder zal dit samen met de gehele scholengroep verder gaan ontwikkelen voor de lange termijn. Onderstaand zijn een aantal zaken genoemd die de komende jaren om continuïteit vragen. Op het gebied van huisvesting kunnen we stellen dat de strategie van de afgelopen periode is geweest de huisvesting efficiënt te maken. In 2013 hebben we twee locaties afgestoten. Het bestuursbureau is weer gevestigd in de scholen en Da Vinci College afdeling ISK is ingetrokken bij Da Vinci College Lammenschans op het Bètapein. Hierdoor is geld bespaard op personele en huisvestingskosten. Het bestuursbureau was tot eind 2013 gehuisvest in een kantorengebouw. Deze ruimte werd gehuurd en kwam volledig voor rekening van de scholengroep. Na onderzoek in 2013 bleek dat er op Da Vinci College Kagerstraat en het Leonardo College voldoende ruimte was om alle personeelsleden van het bestuursbureau te huisvesten. Overigens lag niet alleen een financiële reden aan deze beweging ten grondslag maar ook een principiële reden. Werken voor een school gaat beter als je in een school aanwezig bent. Medewerkers worden zich meer bewust waar ze het voor doen. Da Vinci College afdeling ISK is begin schooljaar 2013/2014 verhuisd naar Da Vinci College Lammenschans op het Bètapein. Hier werd vooral een efficiëntieslag gemaakt bij het personeel. Een aantal functies hoefden nu niet meer dubbel bezet te worden. Een bijkomend voordeel is dat de leerlingen van Da Vinci College afdeling ISK nu op een natuurlijke manier geïntegreerd worden in een reguliere school. De overstap naar regulier onderwijs zal hierdoor makkelijker verlopen. Op dit moment is één locatie naar tevredenheid gehuisvest. Da Vinci College Lammenschans zit in een vrijwel nieuw gebouw waar kinderziektes verholpen zijn. In 2014 worden de laatste aanpassingen verricht om het gebouw te optimaliseren. De sporthal wordt akoestisch aangepakt en de zonwering krijgt aandacht. Da Vinci College Kagerstraat heeft een redelijk gebouw. In 2014 en 2015 zal verbouw en aanbouw gerealiseerd worden. De gemeente heeft hier geld voor toegezegd en de plannen zijn in een vergevorderd stadium. De fasering van bouwen hangt af van de procedures rond bestemmingsplannen. Na deze verbouwing is de renovatie van de oudbouw nog een punt van zorg. Gezocht wordt naar mogelijkheden om renovatie te realiseren. Wanneer de verbouwing op de Kagerstraat gerealiseerd is zal het bestuursbureau weer in zijn geheel verhuizen naar Da Vinci College Kagerstraat. Het Leonardo College op de Noachstraat is in een sterk verouderd gebouw gevestigd. De aantrekkingskracht van de school lijdt hieronder. Voor deze locatie zijn gelden voor nieuwbouw gereserveerd door de gemeente. De nieuwe locatie is inmiddels bekend. We houden rekening met problemen met de opleverdatum. Op de locatie staat nu een basisschool. Deze basisschool krijgt nieuwbouw en zal pas verhuizen als de nieuwbouw gerealiseerd is. Ook zijn we voor het Leonardo College de mogelijkheid aan het bekijken voor een andere vorm van financiering om een beter en mooier gebouw neer te zetten dan de huidige traditionele normen mogelijk maken. Zoals u kunt lezen in het financiële jaarverslag staat de school er financieel goed voor. In de afgelopen jaren is een positief resultaat gerealiseerd. De begroting van 2014 kan en zal een tekort weergeven. Dit laatste heeft vooral te maken met de waarschijnlijke groei van de school. Gezien de financiële situatie kunnen we ons dat permitteren. Voor de toekomst zal een gedegen meerjarenbegroting ontwikkeld moeten worden met een goede risicoanalyse. 5

Vanuit deze analyse kan dan beter bepaald worden hoeveel geld de scholengroep kan bijdragen aan de verbouw/aanbouw Kagerstraat en nieuwbouw voor de Noachstraat. De begroting voor 2014 is in gezamenlijkheid met alle directies tot stand gekomen. De afspraak is dat ieder budgetverantwoordelijk is voor de eigen budgeten. Afspraak is dit goed door te voeren. De personele formatie zal verdeeld worden op basis van enerzijds een solidariteitsprincipe en anderzijds de eigen verantwoordelijkheid. Voor schooljaar 2014/2015 maken we hier een start mee. Op het bestuursbureau heeft een herschikking plaatsgevonden. Naar alle werkplekken is gekeken en een aantal personen heeft andere taken gekregen. We doen het wel met dezelfde mensen. Tot op heden is het naar ieders tevredenheid verlopen. Door de krimp van het leerlingenaantal hebben we in schooljaar 2013/2014 afscheid moeten nemen van een aantal tijdelijk benoemden. De verwachting is dat dit voor volgend schooljaar niet nodig is. Op het gebied van ziekteverzuim verwachten we nog een verbeterslag te maken. Aangezet door de krimp aan leerlingen in schooljaar 2013/2014 is er flink ingezet op PR. We zijn aan de slag gegaan met een nieuw reclamebureau en de relatie met het primair onderwijs is verstevigd. Ook werd de nieuwe website gelanceerd. Ons doel is meer leerlingen aan te trekken. Op het moment van schrijven van dit jaarverslag lijkt het dat dit gelukt is. Op het gebied van kwaliteit zijn de zaken gecontinueerd die al eerder zijn ingezet. Periodiek worden enquêtes uitgezet en de kwaliteitskaart van de inspectie wordt direct na de examens opgemaakt. Indien nodig worden acties ondernomen. De pdca-cyclus wordt hierin aangehouden. Zie hoofdstuk 6. In 2013 zijn twee nieuwe directieleden bij onze scholengroep begonnen. Het Leonardo College heeft sinds januari 2013 een nieuwe rector en Da Vinci College Lammenschans heeft sinds augustus 2013 een nieuwe directeur. Inclusief de komst van een nieuwe bestuurder is er veel gebeurd op managementniveau. Vanaf augustus kunnen we terugkijken op een vruchtbare samenwerking. Andere wijzigingen in het managementteam hebben niet plaatsgevonden. De school is deelnemer van het samenwerkingsverband voortgezet onderwijs van de regio. De bestuurder is penningmeester van het dagelijks bestuur van het SWV. Het SWV staat voor de opdracht Passend Onderwijs in te voeren. Een lastige exercitie. Op dit moment kunnen we stellen dat we op koers zijn in de regio. 6

4 Organisatie 4.1 Bestuursstructuur Het College van Bestuur vormt het bestuur van de stichting. Het College van Bestuur is eenhoofdig. Het College van bestuur is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden. Het College van Bestuur stuurt de directie van de scholen aan. College van Bestuur stuurt ook het Bestuursbureau aan. 4.2 Scholen Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden bestaat uit twee openbare scholen voor het Voortgezet Onderwijs, te weten het Leonardo College en het Da Vinci College. De brinnummers van deze scholen zijn: Leonardo College, brinnummer 20CL Da Vinci College, brinnummer 20DF Het Leonardo College bestaat uit: Het Da Vinci College bestaat uit: Leonardo College, Noachstraat 2, 2324 LT, Leiden Da Vinci College Kagerstraat, Kagerstraat 7, 2334 CP, Leiden Da Vinci College Lammenschans, Bètaplein 24, 2321 KS, Leiden Per 2013 is Da Vinci College Anderstaligen (ISK) onderdeel van Da Vinci College Lammenschans, zie hoofdstuk 5. Organisatiestructuur 2013 Raad van Toezicht College van Bestuur GMR Bestuursbureau Leonardo College MR Leonardo College Da Vinci College MR Da Vinci College Directie Leonardo College Directie DVC Kagerstraat DR Directie DVC Lammenschans DR OOP OOP OOP Teamleiders Teamleiders Teamleiders Docenten Docenten Docenten Wij bieden Openbaar Onderwijs aan. De geboden onderwijsvormen zijn: MAVO, VMBO TL, VMBO - Basis en Kader, Technasium, HAVO, VWO. 7

4.3 RvT Inleiding Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden is per 1 januari 2010 zelfstandig geworden. De dagelijkse leiding is vanaf die datum in handen van een eenhoofdig College van Bestuur (CvB). Het toezicht wordt op dat moment in handen gelegd van een Raad van Toezicht (RvT). De RvT heeft in 2013 de volgende bevoegdheden, verantwoordelijkheden en taken: Werkgever Het voorzien in een goed samengesteld en functionerend CvB, het beoordelen van de leden van het CvB en de verantwoordelijkheid voor de rol van werkgever van de leden van het CvB. Opzichter (plannen goedkeuren en monitoren): Het houden van toezicht op het handelen van het CvB en op de algemene gang van zaken binnen de onderwijsinstelling. De RvT houdt integraal toezicht. Dat betekent dat hij alle aspecten van de onderwijsinstelling en alle relevante belangen in overweging neemt. Bij de vervulling van zijn taak richt de RvT zich naar het belang van de onderwijsinstelling, rekening houdend met het feit dat de onderwijsinstelling een organisatie is met een bijzondere maatschappelijke verantwoordelijkheid. De toezichthoudende taak strekt zich in ieder geval uit tot: - de goedkeuring van het strategisch beleid; - de goedkeuring van de jaarrekening (en begroting); - de goedkeuring van het jaarverslag; - de benoeming en het ontslag van de leden van het bestuur; - de rechtspositie en bezoldiging van de leden van het bestuur; - de wijziging van de statuten. Klankbord (adviseren en netwerken) Het functioneren als klankbord voor het CvB. Samenstelling Raad van Toezicht De RvT kent een samenstelling die voldoende spreiding van deskundigheden en maatschappelijke achtergronden waarborgt. De zittingstermijn van de leden van RvT is vier jaar. De termijn mag één maal worden verlengd. In 2013 was dat het geval bij twee leden: mevr. Pels en mevr. Reuvers. De RvT bestaat tot en met december 2013 uit de volgende vijf leden. Mevr. C. Pels, voorzitter Dhr. K. te Bos, secretaris Dhr. V. Paardekooper, lid Mevr. E. Lems, lid Mevr. M. Reuvers, lid Op 31 december verloopt de termijn van dhr. te Bos. In november wordt daarvoor een Benoemingsadvies Commissie (BAC) lid RvT ingesteld, waarin naast mevr. Pels en mevr. Reuvers twee afgevaardigden van de GMR plaatsnemen. Procedure en benoeming vindt plaats in 2014. Samenstelling College van Bestuur Het CvB is eindverantwoordelijk voor het onderwijs en bepaalt het beleid van de organisatie in samenwerking met de locatiedirecteuren. Het beleid wordt getoetst door de Medezeggenschapsraad. Het CvB is verantwoording schuldig aan de RvT. 8

In september wordt een procedure opgesteld voor de vervanging van het College van Bestuur. In november wordt in overeenstemming met deze procedure een BAC samengesteld uit leden GMR, directie, hoofd van dienst en leden RvT. Onafhankelijkheid De RvT is in 2013 zodanig samengesteld dat de leden ten opzichte van elkaar, het CvB en welk deelbelang dan ook onafhankelijk en kritisch kunnen opereren. De nevenfuncties van de leden zijn bij de scholengroep bekend en vastgelegd. Commissies De RvT functioneert in 2013 als geheel. Op 9 april 2013 wordt het reglement financiële audit commissie vastgesteld, in de commissie nemen dhr. Paardekooper en mevr. Lems zitting. Ook is een remuneratie commissie die bestaat uit dhr. Paardekooper en mevr. Pels. In het najaar worden twee Benoemings Advies Commissies (BAC s) ingesteld voor de vacature van de Bestuurder en voor een nieuw lid voor de RvT. In de eerste commissie nemen mevrouw Pels en mevrouw Lems plaats, in de laatste mevrouw Pels en mevrouw Reuvers. Werkzaamheden De RvT komt in het verslagjaar zes keer bijeen voor de reguliere vergaderingen. De voorzitter van RvT heeft (vanuit haar rol van voorzitter) zes keer overleg gevoerd met mevr. Steenblik ter voorbereiding van de reguliere vergadering. Met de twee daarop volgende interim bestuurders is er tweewekelijks overleg gevoerd vanuit opdrachtgeverschap. Gedurende het verslagjaar is er in en buiten de vergaderingen regelmatig contact tussen de leden van RvT en het CvB. Dit contact laat zich kenmerken als klankborden. Daar waar advies is gegeven is dat vermeld in de notulen van de daarop volgende RvT vergaderingen. De RvT heeft zesmaal zonder het CvB vergaderd in het kader van het onderzoek naar het functioneren van de bestuurder en de voortgang van haar vervanging. De RvT heeft tweemaal contact gehad met (leden van) de GMR. Bij bepaalde onderwerpen is er, indien nodig, telefonisch contact geweest. De RvT heeft gedurende het verslagjaar driemaal contact gehad met de locatiedirecteuren. De RvT is eenmaal bijeen geweest om het eigen functioneren te evalueren. Over de volgende activiteiten heeft het CvB verantwoording afgelegd aan de RvT: Meerjarenbegroting Jaarverslag en jaarrekening 2012 Financieel Toezicht Functioneringsgesprek CvB Opdracht Bestuurder a.i. en werving nieuwe bestuurder Plan van Aanpak Scholengroep door ad interim bestuurder Invoering financiële- & salarisadministratie Formatieplan Prioritering Toezichtkader Meerjaren onderhoudsplan Huisvesting Kagerstraat Aanwijzen bestemmingsreserve 9

De RvT heeft op basis van door het CvB gedane voorstellen onder meer aan de volgende zaken goedkeuring verleend: Jaarverslag en jaarrekening 2012 Begroting 2014 Formatieplan Verhuizing Anderstaligen (ISK) naar Bètaplein In zijn vergadering van 25 juni 2013 heeft de RvT, na een toelichting door de accountant, de jaarrekening 2012 vastgesteld. Toezichtkader In 2012 stelt de RvT het toezichtkader vast. Het kader staat op de website. Het kader dient ter structurering van het werk van de RvT. Het toezichtkader kent een managementstatuut waarin is opgenomen welke informatie van het CvB aan de RvT wordt gestuurd ter ondersteuning van de toezichthoudende taak. Evaluatie functioneren Raad van Toezicht en College van Bestuur De voorzitter en een lid van RvT hebben begin 2013 het jaarlijkse functioneringsgesprek met de bestuurder gevoerd. De RvT heeft in september 2013 in een apart daarvoor belegde vergadering (buiten tegenwoordigheid van het CvB) zijn eigen functioneren geëvalueerd. De onderlinge verhouding tussen RvT en CvB stond centraal. Andere aandachtspunten waren verbetering van de operationalisering van het Toezichtkader, het zoeken van de grens tussen vertrouwen en controleren, en de wijze waarop informatie wordt verkregen. Contact met de Medezeggenschapsraad Er is in 2013 door de voorzitter contact met de Medezeggenschapsraad onderhouden rondom de wervingsontwikkelingen met de bestuurder. Naar aanleiding daarvan heeft in juni een gesprek plaatsgevonden tussen twee leden van de RvT en de GMR, en is er in november een informele bijeenkomst gepland tussen een afvaardiging van vier leden van de RvT en de GMR. Er is in dit jaar geen contact geweest met de Ouderraad. Bezoldiging Het kalenderjaar 2013 week op enkele punten af van de gebruikelijke bezoldiging voor de leden van de RvT. Door de extra belasting op twee leden van de RvT rondom de opdracht aan het CvB a.i., ontvangt de voorzitter een extra vergoeding van 1.500 en mevr. Lems een extra vergoeding van 1.000. De andere leden van de RvT ontvangen de vastgelegde jaarlijkse vergoeding van 1.000. In 2013 werd waar nodig conform de wet voor het eerst BTW geheven over deze bedragen. Slot De RvT spreekt zijn waardering uit voor de inzet waarmee de (interim-)directie, de GMR en het hele personeel van de scholengroep, de in 2013 ontstane, kwetsbare situatie in rust, voortvarend en met positieve inzet heeft aangepakt. De RvT heeft vastgesteld dat er een groot aantal stappen is gezet ten aanzien van de verdere ontwikkelingen van de organisatie, die de Raad met vertrouwen tegemoet ziet. Aldus vastgesteld door de Raad van Toezicht d.d. 18 juni 2014 10

4.4 Medezeggenschapstructuur De Gemeenschappelijke Medezeggenschapsraad (GMR) 2013 Was voor de GMR een jaar waarin veel gebeurde. Aan het einde van het eerste kwartaal werden er problemen geconstateerd op bestuurlijk niveau wat leidde tot toevoeging van een externe adviseur aan het CvB. Medio 2013 kwam er een College van Bestuur a.i.. Het CvB a.i. is er in geslaagd enkele belangrijke dossiers, die vertraging hadden opgelopen, door nauwe samenwerking met de voltallige directie van de scholengroep, en na uitvoerig overleg met de GMR, af te ronden. Tijdens het zomerreces heeft de voorzitter, mevrouw T. Snoep, afscheid genomen. Mevrouw M. Laponder heeft haar rol overgenomen. Ook heeft de GMR een leerling van Da Vinci College Kagerstraat als nieuw lid mogen verwelkomen. Begin schooljaar 2013/2014 hebben twee afgevaardigden van de GMR namens de scholengroep zitting genomen in de voorlopige ondersteuningsplanraad VOPR. Deze is inmiddels omgedoopt tot Ondersteuningsplanraad (OPR). Onze GMR leden praten en denken in deze raad mee over het regionale ondersteuningsplan ten behoeve van het Passend Onderwijs, dat schooljaar 2014-2015 zal worden ingevoerd. De GMR hoopt dat 2014 het jaar wordt waarin door het voltallige onderwijzend personeel gestemd zal worden over een weloverwogen, modern taakbeleid. 4.5 Omgaan met klachten Zoals op iedere school zijn er op Scholengroep Leonardo da Vinci soms problemen. Verschillen van inzicht tussen leerlingen, school en ouders worden altijd zo laag mogelijk in de organisatie besproken en opgelost. Het doel is altijd om te leren van onze fouten. Mochten klachten niet op schoolniveau kunnen worden opgelost dan kan deze schriftelijk worden ingediend bij het CvB. Eventueel kan de klager zich daarna richten tot de Landelijk Klachtencommissie. In 2013 zijn er vier klachten bij het CvB binnen gekomen. Er zijn geen klachten bij de Landelijke Klachten Commissie in behandeling genomen. 11

5 Onderwijs 5.1 Onderwijs Leonardo College Het Leonardo College heeft zich in 2013 op de volgende terreinen verder ontwikkeld: Leonardo Leren In 2012 is het beleidsstuk de Basis op Orde uitgevoerd. Hierin is vermeld dat het Leonardo College zich onderwijskundig moet ontwikkelen om het pedagogisch en didactisch handelen in de klas gezamenlijk vorm te geven. Het Leonardo College wil zich naast de school met bewegen ook onderwijskundig profileren. Na uitvoerige sessies binnen de schoolleiding en met de docenten is hieruit het Leonardo Leren ontstaan. Het Leonardo Leren is een onderwijskundige visie die zich kenmerkt door 8 uitgangspunten: Relationeel leren zonder relatie geen prestatie Uitdagend leren de lat hoog leggen Zelfstandig leren vrijheid in gebondenheid Klassikaal leren met veel wisselende werkvormen Leren met bewegen gezond lichaam, gezonde geest Inspirerend leren motivatie door inspiratie Taalgericht leren taal is het gereedschap voor leren Interactief leren leren 2.0 @ school Relationeel leren Zonder relatie geen prestatie. De relatie tussen de docent en de leerling is een belangrijke voorwaarde om leerprestaties te leveren. De school zet sterk in op deze relatie. B.v. de brugklaskennismakingsdagen. De driehoek tussen de leerling, ouders en school is erg belangrijk en we onderhouden veel contact met de ouders. De mentor is de spil in de begeleiding. De relatie tussen de leerlingen onderling ondersteunt het onderwijsleerproces. Samen leren. We kennen de leerlingen en vinden dat erg belangrijk. Uitdagend leren We leggen de lat hoog. We stellen uitdagende doelen voor de leerlingen en de docenten. Excelleren mag en wordt door ons ondersteund. Geen 6-jes cultuur. Het lesdoel is altijd duidelijk voor onze leerlingen. Zo kunnen we duidelijk sturen op het doel wat gehaald kan worden en het doel bijstellen om de uitdaging te houden. Lesdoel kan ook voor een lessenreeks, project, opdracht, etc. gegeven worden. We geven leerlingen positieve feedback. Zelfstandig leren Plannen is een vaardigheid die is aan te leren d.m.v. de weektaken, planner en studiewijzers. De weektaken, planners en studiewijzers staan allemaal in Magister. De leerlingen kunnen in Magister en de ELO van Magister altijd zien wat er gedaan moet worden. Zelfstandig werken en plannen gaan met vallen en op staan. Een fout maken mag. We besteden veel aandacht aan reflectie van het plannen en het zelfstandig werken. In de les is er altijd aandacht voor het leerproces. 12

Klassikaal leren De klas is het fundament voor het leerproces van de leerling. Klassikaal leren is niet frontaal leren. We passen veel verschillende werkvormen toe in de lessen. Een hoorcollege, samenwerken in 2- tallen, samenwerken in een groep, individueel zelfstandig werken, casusweken, onderzoekend leren, probleemoplossend leren, etc. etc. zijn allemaal werkvormen die we regelmatig gebruiken. Leren met bewegen Uit onderzoek blijkt duidelijk dat elke dag bewegen de leerprestaties bevordert. Sport en dans als way of life. Gezonde geest in een gezond lichaam. Ambitie tot presteren in de sport en dans is ook zichtbaar in de resultaten van leerlingen die presteren in de sport of dans. Docenten maken gebruik van de positieve kenmerken van deze leerling, te weten, discipline, ambitie, etc. Inspirerend leren Motivatie door inspiratie. Een inspirerende docent is erg belangrijk. De docent heeft hierin een voorbeeldfunctie. De docent moet de liefde voor zijn vak over kunnen brengen. Vakoverstijgend en betekenisvol leren inspireert de leerlingen. In vakoverstijgende opdrachten en in de vakles wordt hier vorm aan gegeven. Taalgericht leren Ons onderwijs is talig en daar moeten we veel aandacht aan besteden. Leerlingen moeten zich op een juiste manier kunnen uitdrukken in woord en geschrift. Het verwoorden van de opgedane kennis is een goede manier om te reflecteren. Lezen bevordert het taalniveau. Leesstrategieën worden aangeboden aan onze leerlingen. In de vakles wordt veelvuldig aandacht besteed aan de lees strategieën, moeilijke woorden en het verwoorden van antwoorden. Interactief leren Het gebruik van moderne media bevordert het resultaat van het onderwijs. Wij maken veel gebruik van smartboards. Elk lokaal heeft een smartboard. Via de ELO geven we leerlingen veel informatie over de planning en de stof, maar ook extra opdrachten, PowerPoint, filmpjes etc. zijn daar te vinden. In de afgelopen periode zijn er diverse bijeenkomsten met het personeel geweest en is er gestart met het vormgeven van het Leonardo Leren in de lessen. Dit proces zal 2014 doorgezet worden. Het doel is om voor januari 2014 een onderwijskundige visie te hebben ontwikkeld die vanaf dat moment geïmplementeerd zal worden. Het Leonardo College participeert in een netwerk van 6 scholen voor voortgezet onderwijs die Interactief Leren gezamenlijk verder willen ontwikkelen. Dit netwerk heet Digidac en het Leonardo College speelt hier een actieve rol in. Het Leonardo College neemt deel aan het (laten) ontwikkelen van een digitaal platform, een van de randvoorwaarden voor het vormgeven van gedifferentieerd interactief leren. Modulair onderwijs Het aanbod in modules in de voorexamen klassen is aangepast naar aanleiding van de evaluatie eind schooljaar 2012-2013. De modules worden gegeven door vakdocenten die ook de klas lesgeven. Dit zorgt voor een betere borging van het programma in de reguliere lessen. TopSport Talent school Het Leonardo College is TopSport Talent school en heeft in 2013 op diverse plaatsen deel genomen aan het verder ontwikkelen van het programma van TopSport Talent leerlingen. Het Leonardo College neemt deel aan het ontwikkelen van een digitaal platform speciaal voor TopSport leerlingen. 13

Het curriculum wordt zeer nauwkeurig bekeken en geminimaliseerd voor de leerlingen die een TopSport status hebben. Dit leidt tot de ontwikkeling van de businessprint LOOT. Dans De lessen aan de dansklassen zijn op een andere manier vorm gegeven waarbij de school meer invloed heeft op het programma dan in het verleden. Er is een docent bewegingsonderwijs geschoold in dans die nu vorm geeft aan de dansklassen op het Leonardo College. De samenwerking met de Leidse ballet en Theaterschool is gewijzigd. Het Leonardo College is voor leerlingen die deelnemen aan de binnenschoolse vooropleiding faciliterend. De dansschool verzorgt de lessen en het programma. Samen met het ministerie voor OC&W onderzoeken wij de mogelijkheden om voor dans leerlingen eenzelfde programma aan faciliteiten te bieden als voor de TopSport leerlingen. Het onderzoek naar dans als examenvak is gestart. Scholing De scholing voor het management was in 2013 grotendeels bovenschools geregeld. De trainingsbijeenkomsten stonden in het teken van gesprekkencyclus en waren gericht op ontwikkeling van de teamleiders. In 2014 zullen de teamleiders getraind worden in het werken met een toepassing van Magister (MMP), een tool voor dataverzameling t.b.v. analyse en onderzoek binnen teams. Gezamenlijke scholing voor docenten was er op het gebied van technologie in de klas Verder volgen docenten individueel of in teamverband vakinhoudelijke scholing gevolgd. In 2014 zal er een scholingsplan worden opgesteld voor 2014-2015 met als thema s pedagogiek, didactiek en passend onderwijs. Nieuwbouw Het Leonardo College heeft zich in 2013 opnieuw voorbereid op de te ontwikkelen nieuwbouw. Het overleg met de gemeente Leiden is opnieuw opgestart en het proces is nieuw leven in geblazen. Taal en rekenbeleid Taalbeleid is opgenomen in het Leonardo Leren. Het ontwikkelde taalbeleid is uitgevoerd en geëvalueerd. Er zijn diverse aanpassingen gedaan op teamniveau en op klasniveau. Met de ouderraad is besproken hoe we de betrokkenheid van ouders bij het taalbeleid kunnen vergroten. Dit heeft geleid tot een thema-avond in januari 2014. Het rekenbeleid is uitgevoerd conform de afspraken vastgelegd in het rekenbeleid. De eerste groepen leerlingen die dit rekenbeleid volledig hebben gevolgd zullen in februari 2014 meedoen aan de toetsen. Aan de hand van deze gegevens wordt bepaald of we het beleid bij moeten stellen. In januari 2014 staat een overleg met het steunpunt taal en rekenen VO gepland over ons rekenbeleid. 5.2 Onderwijs Da Vinci College Kagerstraat Het Da Vinci College Kagerstraat heeft zich in 2013 op de volgende terreinen verder ontwikkeld: Technasium In juni 2013 heeft onze school, na een gedegen voorbereiding van enkele jaren, het technasiumpredikaat verkregen. Aan het eind van het jaar vindt een selectie plaats van leerlingen waarbij gekeken wordt naar motivatie, resultaten en houding. De technasiumwerkplaats is op dit moment nog een tijdelijke voorziening in de Villa op het schoolplein. De verwachting is in 2014-2015 minimaal 2 klassen 2 technasium te hebben (een 2 HAVO/VWO en een 2 VWO). Omdat technasium 14

een aantrekkelijk onderwijsaanbod blijkt te zijn, verwachten we ook een groei van het aantal nieuwe brugklassen met O&O. Om technasium goed neer te kunnen zetten en aan de eisen vanuit de stichting technasium te voldoen, is de vormgeving van een permanente, goed geoutilleerde technasiumwerkplaats nodig. In de geplande verbouwing/uitbreiding van het gebouw Kagerstraat is de realisering van een technasiumwerkplaats opgenomen. Om technasium bekendheid te geven voor nieuwe leerlingen en hun ouders is er in november gestart met de eerste ronde PreTechnasium voor leerlingen uit groep 8 van het basisonderwijs, een module van 6 bijeenkomsten in onze school. En met succes. Voor volgend jaar zullen we de huidige organisatie evalueren en zo nodig bijstellen om een grotere doelgroep te kunnen bedienen. Technologie in de klas Na een succesvolle pilot met i-pad klassen zijn in 2013 11 klassen waarin leerlingen met een ipad werken. Uiteraard onderzoeken we of technologie inderdaad het beoogde uitdagend onderwijs dichterbij brengt. We verwachten dit uit te breiden en meer met devices te gaan werken. Dit heeft weer consequenties voor contracten met boekenleveranciers en ict-infrastructuur. Science In schooljaar 2013-2014 is gestart met een herschreven onderwijsprogramma voor science. In plaats van het keuzeprogramma voor leerjaar 1 t/m 3 in HAVO en VWO is er nu het tweejarige basisvak science voor alle leerlingen in MAVO, HAVO en VWO. Daarnaast kunnen leerlingen kiezen voor extra, uitdagende sciencemodules, die dit jaar in de TOP-trajecten gegeven worden. Ook voor de hierna volgende leerjaren 2 en 3 zullen deze modules ontwikkeld gaan worden. Kunst In 2013 is het kunstprogramma aangepast: er kwam een tweejarig programma waar leerlingen voor kunnen kiezen in de brugklas. Voortzetting in de 2e kan in principe niet bij de keuze voor technasium. In de derde klas zullen er kunstmodules worden aangeboden, zodat leerlingen kennis kunnen maken met verschillende kunstvormen. Het streven is een grotere samenwerking tussen de verschillende kunststromen voor de modules in het derde leerjaar. Onderwijsaanbod onderbouw Na onderzoek van doorstroomgegevens van leerlingen en uitvoerige bespreking binnen het team HAVO onderbouw is besloten om de 2-jarige brugperiode HAVO/VWO te vervangen door een éénjarige brugperiode. Het aanbod aan brugklastypen zoals we dat nu hebben, zal worden geëvalueerd en vergeleken met wat er wordt gevraagd vanuit de doelgroep (ouders & leerlingen BO) en met wat andere scholen in Leiden aanbieden. Dit zou kunnen leiden tot een aanpassing van ons aanbod met ingang van 2015-2016. Zo.Leer.Ik! Da Vinci College Kagerstraat participeert in een netwerk van 6 scholen voor voortgezet onderwijs die, geïnspireerd door de Zweedse Kunskapsskolan, gedifferentieerd en gepersonaliseerd leren wil vormgeven. Dit netwerk is een van de initiatieven van koplopers die door de VO-raad in het project Leerling 2020 ondersteund wordt. Zowel Kennisnet als Schoolinfo zijn betrokken bij ons netwerk. Vanuit Da Vinci College Kagerstraat neemt de directie deel aan het (laten) ontwikkelen van een digitaal platform, een van de randvoorwaarden voor het vormgeven van gedifferentieerd en gepersonaliseerd leren. Daarnaast wordt er binnen een werkgroep van docenten op de Kagerstraat gewerkt aan het curriculum en aan het rooster van de toekomst. 15

Scholing De scholing voor het management was in 2013 grotendeels bovenschools geregeld. De trainingsbijeenkomsten stonden in het teken van de gesprekkencyclus en waren gericht op ontwikkeling van de teamleiders. In 2014 zullen de teamleiders getraind worden in het werken met een toepassing van Magister (MMP), een tool voor dataverzameling t.b.v. analyse en onderzoek binnen teams. Gezamenlijke scholing voor docenten was er op het gebied van technologie in de klas, de inzet van ipads in het onderwijs en voortzetting van examentraining. Verder volgen docenten individueel of in teamverband vakinhoudelijke scholing. In 2014 zal er een scholingsplan worden opgesteld voor 2014-2015 met als thema s pedagogiek, didactiek en passend onderwijs. Verbouw/nieuwbouw Da Vinci College Kagerstraat heeft zich in 2013 voorbereid op een verbouwing/uitbreiding van het gebouw. De focus hierbij ligt op de inrichting van het gebouw die gepersonaliseerd en gedifferentieerd leren beter mogelijk maakt. Er gaat een uitbreiding plaats vinden die de noodlokalen vervangen. De start van de verbouwing/uitbreiding is gepland in 2014-2015. Taal en rekenbeleid Taalbeleid krijgt op Da Vinci College Kagerstraat nog onvoldoende aandacht. Docenten van sectie Nederlands hebben de afgelopen jaren diverse voorlichtingsbijeenkomsten van het steunpunt Taal en Rekenen gevolgd. Er is tijdens een APV een voorlichting verzorgd over taalbeleid door de sectie Nederlands. In overleg met het ICLON is een programma Europese Referentie Kaders (ERK) voor Moderne Vreemde Talen en de Meijerinkniveaus voor Nederlands samengesteld. Deze training is in het voorjaar van 2013 door collega s MVT en Nederlands gevolgd. Onder begeleiding van het APS is een eerste aanzet tot een taalbeleidsplan gedaan. Dit moet in de komende jaren leiden tot een heldere aanpak van de versterking van het taalonderwijs. Rekenbeleid heeft de afgelopen jaren duidelijk gestalte gekregen. In de onderbouw wordt rekenen als apart vak gegeven waarin leerlingen werken met het digitale rekenprogramma Got It?!In de bovenbouw wordt het rekenonderwijs verzorgd in DVZ-uren met eigen materiaal. Er is een rekencoördinator die het beleid vormgeeft, de rekensectie aanstuurt en in kaart brengt hoe de vorderingen zijn van de leerlingen. Alle leerlingen in de voorexamenklassen hebben deelgenomen aan de proefrekentoets. 5.3 Onderwijs Da Vinci College Lammenschans Positie afdeling Anderstaligen binnen de scholengroep Sinds het schooljaar 2013-2014 maakt de Internationale Schakelklas (ISK) deel uit van Da Vinci College Lammenschans. De ISK bestaat uit een groep leerlingen die in de loop van het jaar flink wisselt van samenstelling. Het betreft leerlingen die vanuit het buitenland naar Nederland komen en vooral veel onderwijs krijgen om hen snel Nederlands te leren (NT2). Doelstelling is om de leerlingen zo snel mogelijk te laten doorstromen naar het reguliere onderwijs op het niveau dat bij hen past. Binnen de organisatie van de school is de ISK een van de teams zoals we die ook kennen binnen het VMBO. Het team ISK staat, net als de VMBO-teams, onder leiding van een teamleider die deel uitmaakt van het managementteam van Da Vinci College Lammenschans. Ook heeft de ISK de beschikking over een eigen @Home zoals dat ook voor de andere teams en hun afdelingen geldt. Voor vakken die specifieke lokalen vereisen zoals tekenen, handvaardigheid, muziek, techniek e.d. wordt gebruik gemaakt van de beschikbare vaklokalen zoals die ook voor het VMBO beschikbaar zijn. 16

De eerste stappen naar integratie van ISK en VMBO zijn gezet en docenten kunnen worden ingezet binnen zowel de ISK als ook het VMBO. De komende jaren zal er verder aan integratie worden gewerkt zodat zowel ISK als VMBO leerlingen optimaal gebruik kunnen maken van alle mogelijkheden tot leren en ontwikkelen die de school biedt. Positionering vaksecties Op Da Vinci College Lammenschans is een eerste aanzet gedaan om de vaksecties meer in positie te brengen. Op de ingestelde vaste vergadermiddag is ruimte gemaakt om de secties in gesprek te brengen. Iedere sectie heeft de doorlopende leerlijn in kaart gebracht. Dit is het vertrekpunt om inhoudelijk naar de opbrengsten van het onderwijs te gaan kijken. Hierbij worden gegevens uit Magister gebruikt. Diverse secties maken gebruik van digitale instrumenten zoals elektronische leeromgeving van Magister, wintoets en Fliping the classroom. Het in positie brengen van een vaksectie vraagt meer sturing vanuit het managementteam. Om dit te realiseren zullen managementteamleden een sectie adopteren. Verder plant de school bijeenkomsten in waarin een sectie verslag doet van de voortgang. Het gebruik van digitale leermiddelen verdient in dit proces extra aandacht. Vernieuwende bovenbouw In de bovenbouw is aandacht besteed aan de vernieuwde beroepsgerichte programma s in de 3e en 4e klas van het VMBO. Vanaf augustus 2016 worden in het VMBO vernieuwde beroepsgerichte opleidingen ingevoerd. Na een centrale informatiebijeenkomst hebben de beroepsgerichte afdelingen zich georiënteerd op de vernieuwde bovenbouw. Wat wordt er gevraagd en wat betekent dit voor een specifieke voor de huidige beroepsgerichte afdeling? Alle afdelingen zijn lid of lid geworden van de specifieke beroepsgerichte platforms om zich gericht en concreet te laten informeren over de inhoud van de nieuwe profielen. Een profiel bestaat uit vier verplichte en vier keuzedelen. Volgend jaar moet er een blauwdruk komen met alle gemaakte keuzes. Deze blauwdruk wordt de format voor de informatie en implementatie van de vernieuwde beroepsgerichte programma s. Het team is verder geïnformeerd over Passend Onderwijs en de gevolgen daarvan. De komende jaren moeten begrippen als onderwijsbehoeften en handelingsgericht werken in teams zijn beslag krijgen. Het werken in teamverband op een @home lijkt een geschikte weg om te bewandelen. Bij het nieuwe schoolplan wordt dit nader uitgewerkt. Lessentabel De lessentabel is in 2013 herijkt en geharmoniseerd. Voor alle leerjaren is een uur rekenen toegevoegd. Wiskunde is in de onderbouw uitgebreid van drie naar vier lesuren. De nieuwe tabel voldoet aan de wet op de onderwijstijd. Tevens is deze tabel betaalbaar en organiseerbaar voor de school. De afdeling Internationale Schakelklas (ISK) is in zijn totaliteit gehuisvest op het Bètaplein. Onder leiding van de teamleider is de nieuwe digitale NT2 methode disk uitgerold. Steeds meer wordt gekeken naar de opbrengsten van het onderwijs. De in- door- en uitstroom is tegen het licht gehouden, aangepast en verbeterd. Nadrukkelijk is de samenwerking gezocht met de reguliere VMBO leerjaren. Schoolplan Voorjaar 2014 wordt er voor Lammenschans een nieuw schoolplan ontwikkeld. Teamontwikkeling en het werken op @home hebben hier een hoge prioriteit. Leerling én docent werken samen in een rustige en veilige leeromgeving. Een leeromgeving zonder verlies van onderwijstijd. Onderwijsbehoeften van de leerling staat hierbij centraal en leidt tot excellente resultaten. Een uitdagend pedagogisch didactisch basisconcept wordt de komende jaren ingevoerd. Het schoolplan 2014-2018 beschrijft het kader. 17

Op een aantal gebieden zal de integratie van anderstalige leerlingen verder plaats vinden. In het kader van burgerschapsvorming participeren de leerlingen in het stewardprogramma. ISK-leerlingen worden ook in de reguliere talenturen opgenomen. Ook vindt er integratie plaats op het gebied van rekenen. Om de opbrengsten van het onderwijs te kunnen monitoren en sturen zal er veel aandacht zijn voor de vaksecties. Zij gaan immers over de inhoud van het onderwijs. De MT-leden adopteren een sectie. Het uitvoeren van de beleidsnotitie Op Da Vinci kun je rekenen moet tot een fikse verbetering van de rekenresultaten leiden. De talenturen in de onderbouw zijn met theater en muziek uitgebreid. Tot slot zal de invoering van de vernieuwde bovenbouw zijn beslag krijgen. De leerling volgt een programma passend bij zijn profiel. Daarnaast biedt de school een breed scala aan mogelijkheden. Reken en Taalbeleid Rekenbeleid In 2013 heeft het accent vooral op rekenen gelegen. Zwakke rekenresultaten in de pilotrekentoets vroegen een gedegen aanpak. Najaar 2013 is een rekencoördinator aangesteld die een rekenverbeterplan schreef. De eerste aanzetten in dit plan zijn geïmplementeerd. In de Da Vinci Zelfstandigheidsuren (DVZ) wordt onder begeleiding van de mentor en een onderwijsassistent gerekend. Het rekenprogramma Score wordt gebruikt om inhoud te geven aan deze lessen. De rekencoördinator overlegt regelmatig met alle betrokken docenten over de voortgang. In de werkgroep rekenen wordt het rekenverbeterplan geëvalueerd en aangepast. In 2014 zal rekenen een nog prominentere plek in het curriculum krijgen. In de lessentabel komt voor alle leerjaren 1 uur extra rekenen. In dit uur krijgt de leerling in de naastliggende ontwikkeling rekenen met de bijbehorende rekendidactiek aangeboden. Docenten worden geschoold om dit mogelijk te maken. Een digitale rekenmethode wordt gebruikt om de rekenvaardigheid op school en thuis te automatiseren. In 2014 zal het Taalbeleid extra aandacht krijgen. 18

6 Kwaliteit 6.1 Kwaliteitszorg in de scholengroep De verantwoordelijkheid voor de kwaliteitszorg ligt in de drie scholen bij de adjunct-directeur en conrectoren. Om de zes weken voeren zij overleg om de stand van zaken door te nemen. Belangrijke onderwerpen zijn de tevredenheidsonderzoeken, de analyse van inspectiecijfers in de school en de daaruit voortkomende Plan Do Check Act cyclus, en de voortgang op de drie scholen. Het bijhouden van Vensters voor Verantwoording en Schoolkompas valt ook onder de verantwoordelijkheid van deze commissie. In 2013 is een ontwikkeling gaande weg naar meer gebruik maken van tevredenheidsonderzoeken uit Kwaliteitscholen. De nadruk lag daarbij niet alleen op het meten van die tevredenheid, maar vooral op het proces wat ermee gedaan wordt. Het analyseren van de gegevens, betrekken van docenten bij de uitslag, bedenken van verbeterplannen, het uitvoeren daarvan en weer controleren of het beoogde effect ook gehaald is. De scholengroep heeft op dit gebied voortgang geboekt. Nog steeds is de scholengroep Leonardo da Vinci één van de weinige scholen die Vensters voor Verantwoording en het onderliggende Schoolkompas volledig heeft gevuld. Nieuwe gegevens worden onmiddellijk gepubliceerd. De scholengroep ziet deze publicaties als een impuls om structureel te werken aan kwaliteitsverbetering en als een verantwoording aan de buitenwereld over de resultaten in brede zin van de scholen in de scholengroep. Voor resultaten van de scholengroep: zie www.venstersvoorverantwoording.nl en www.schoolkompas.nl. 6.2 Kwaliteitsontwikkelingen op de scholen Ontwikkeling Leonardo College Op het Leonardo College wordt elk najaar een overzicht gemaakt van de resultaten van het afgelopen schooljaar, daarbij komen alle kentallen die de inspectie gebruikt voor de kwaliteitskaart in beeld. Het gaat daarbij om rendement onderbouw, rendement bovenbouw, examencijfers, doorstroom in alle klassen. In de teams worden die resultaten gebruikt om te kijken waar groei noodzakelijk of wenselijk is. Ook vinden er gesprekken plaats met, en in de sectie over, resultaten die nog niet voldoen aan de interne doelstelling; gemiddeld op of boven het landelijk gemiddelde en het verschil tussen schoolexamen en eindexamen moet minder dan een half punt zijn. Het gevolg van deze structurele aanpak is dat de doorstroomcijfers, inclusief de examenresultaten, in de diverse klassen verbeterd zijn. Het feit dat docenten zich meer bewust worden van het belang van een goede doorstroom en het effect dat hun manier van werken resultaten op die doorstroom heeft is van groot belang. Door het werken in teams lukt het nu beter om structureel aan de verbetering van de doorstroomcijfers te werken. Voor het eerst werd op het Leonardo College in 2013 een tevredenheidsonderzoek in de brugklassen gedaan. De gegevens worden inmiddels in diverse geledingen geanalyseerd en zullen leiden tot een verbetering in de aanpak in de brugklassen. Verder vinden er jaarlijks tevredenheidsonderzoeken plaats in de derde klassen, bij ouders en leerlingen. Komend jaar zullen voor het eerst de eindexamenleerlingen betrokken worden bij een tevredenheidsonderzoek. De wijze waarop wij onze visie uitvoeren, monitoren en borgen, staat in beschreven in draaiboek kwaliteit van de Scholengroep dat onderdeel uitmaakt van het Kwaliteitsbeleid. Voor resultaten van het Leonardo College zie: http://www.schoolvo.nl/?p_schoolcode=42506-20cl- 000 19

Kwaliteitszorg op het Da Vinci College Kagerstraat Onderzoek Da Vinci College Kagerstraat kent een onderzoekscultuur, met een eigen onderzoeksteam van docentonderzoekers. Vanuit dit onderzoeksteam zijn er in samenwerking met de opleidingscoördinator subsidies aangevraagd voor: Professionele leercultuur (nov-dec 2013) vanuit VO-raad en Onderzoek 'Leerlingen meer betrokken bij het onderwijs' (juni 2014-okt 2015) vanuit NRO. Lopende onderzoeken door het onderzoeksteam: 1. Technologie in de klas waarin wordt onderzocht in hoeverre het gebruik van informatie- en communicatietechnologie in de onderbouwklassen invloed heeft op de betrokkenheid van leerlingen en op de mogelijkheden voor differentiatie? 2. Onderzoek naar draagvlak voor organisatieveranderingen en professionaliseringsinterventies. Met regelmaat worden er door het onderzoeksteam presentaties verzorgd over de vorderingen en uitkomsten van lopende onderzoeken. Binnen het onderzoek Technologie in de klas zal aan de genoemde thema s een derde worden toegevoegd: wensen en voorwaarden voor de schoolorganisatie (o.a. rooster, lestijden, lesruimtes, groepsgroottes, docenteninzet). Onderzoek binnen teams In het kader van Professionele Leercultuur is gestart met het opzetten van kleinschalig, praktijkgericht onderzoek door docenten. De opleidingscoördinator en de docentonderzoekers, ondersteund door het ICLON, spelen een belangrijke rol in het uitdragen van de onderzoekende houding door docenten. Er zijn inmiddels diverse thema s opgepakt, zoals Wat heeft de Havoleerling nodig in het onderwijs, Doorlopende leerlijn in VWO en Invoering toetsweken. Tevredenheidsonderzoek Regulier wordt het tevredenheidsonderzoek onder ouders en leerlingen van klas 3 gehouden. De resultaten hiervan zijn binnen de teams en met mentoren besproken en op Vensters Voor Verantwoording gepubliceerd. Een belangrijk resultaat uit dit onderzoek, is dat leerlingen aangeven dat docenten onvoldoende rekening houden met wat zij wel of niet kunnen. Dit past goed bij ons streven ons te ontwikkelen op het terrein van gepersonaliseerd en gedifferentieerd leren. Uit het aanbod van onderzoeken binnen kwaliteitsscholen wordt een keuze gemaakt om ook brugklassers en eindexamenleerlingen te bevragen. Opbrengstgericht werken Bespreking examenresultaten Tweede jaar eindexamentraining en verscherping van de exameneisen hebben geleid tot betere resultaten op HAVO en VWO. Resultaten worden binnen de teams met de betrokken docenten besproken. Gevraagd wordt naar hoe resultaten kunnen verbeteren, en hoe het verschil tussen centraal examen en schoolexamen verkleind kan worden. Dit heeft geresulteerd in twee eindexamentrainingen: voor de docenten Moderne Vreemde Talen van de MAVO-afdeling en van die van de HAVO/VWO afdeling. In het voorjaar van 2014 wordt er door SSL een eindexamentraining voor docenten exacte vakken en zaakvakken verzorgd. Resultaten bovenbouw t.o.v. advisering onderbouw In 2013 is een start gemaakt met in kaart brengen hoe de resultaten van leerlingen zijn t.o.v. de advisering bij de vakkenkeuze in de onderbouw. 20

Dit wordt teruggekoppeld aan secties om inzichtelijker te maken of de advisering adequaat is en of leerlingen voldoende zijn toegerust voor het onderwijs in de bovenbouw. In eerste instantie zal de aandacht hierbij liggen op de kernvakken wiskunde, Nederlands en Engels. Doorstroom ISK-leerlingen in HAVO-bovenbouw In 2013 zijn de doorstroomgegevens van de afgelopen 5 jaar geanalyseerd: met welk advies zijn leerlingen ingestroomd in 4 HAVO, hoe is de doorstroom naar 5 HAVO en hoe zijn de examenresultaten? De afgelopen jaren blijken de ISK-leerlingen succesvoller te zijn in onze HAVObovenbouw dan in het verleden. Dit komt onder andere door aanpassingen in het onderwijsprogramma van ISK-onderbouw. Er is afgesproken om in de toekomst de ISK- leerlingen beter voor te bereiden op de doorstroom door een uitgebreider kennismaking- en oriëntatietraject in 3 HAVO (dus vóór de overstap) en een betere coaching in de eerste 3 maanden in 4 HAVO aan te bieden. Gesprekscyclus De teamleiders voeren met de teamleden de gesprekken in het kader van de gesprekscyclus. Dit betreft in ieder geval inzetgesprekken en functioneringsgesprekken. Vanzelfsprekend vinden er daarnaast met regelmaat gesprekken plaats met collega s wanneer dat nodig is. Voor resultaten van het Da Vinci College Kagerstraat zie: http://www.schoolvo.nl/?p_schoolcode=42506-20df-000 Kwaliteitszorg op het Da Vinci College Lammenschans Het meten van kwaliteit binnen de school gebeurt voor een belangrijk deel middels onderzoek. Dat onderzoek wordt onder andere gedaan via Kwaliteitscholen, waardoor de resultaten kunnen worden gebenchmarkt. Kwaliteit willen we niet alleen onderzoeken, maar ook daadwerkelijk leveren. Mede daarom is er een plan van aanpak opgesteld om de kwaliteit van met name de ondersteunende organisatie verder te verbeteren. Een van de middelen die we daarbij prominent inzetten is ICT. Door het beter benutten van de mogelijkheden van de diverse databases die we in huis hebben, wordt het mogelijk om (bij) te sturen op basis van betrouwbare informatie. Impuls vaksecties Om de kwaliteit van het onderwijs een impuls te geven zijn we in 2013 gestart met het verstevigen van de vaksecties. De onderbouw en de bovenbouw van het VMBO zijn daarbij gekoppeld waardoor we met name de doorlopende leerlijn binnen de diverse vakgebieden verder willen ontwikkelen. Onderzoeken In 2013 zijn er diverse onderzoeken uitgevoerd binnen de school, te weten: - Quickscan Medewerkersonderzoek PO - VO 12-13 Quickscan Medewerkers - Schoolindex Leerlingtevredenheid Algemeen 12-13 LT Algemeen - Vensters voor Verantwoording volgens leerlingen 12-13 Vensters - Vensters voor Verantwoording volgens ouders 12-13 Vensters De resultaten van de onderzoeken worden deels gepubliceerd via Vensters voor Verantwoording. De resultaten van de onderzoeken worden binnen de school besproken in het managementoverleg en vervolgens door de teamleiders in de diverse teams. De resultaten Uitgangspunt bij het bespreken van de onderzoeken is de vraag hoe kunnen de resultaten ons helpen om onze kwaliteit te verbeteren. In ons schoolplan staat in algemene zin beschreven op basis van welke visie wij als school onze werkzaamheden verrichten. 21

Elk team maakt op basis daarvan jaarlijks een teamactiviteitenplan waarin de uitgangspunten van het schoolplan concreet vertaald worden naar de dagelijkse onderwijspraktijk. In die teamplannen staan SMART-geformuleerde doelstelling die op regelmatige basis worden geëvalueerd. De resultaten van de onderzoeken worden mede gebruikt om te bepalen of de doelstellingen worden gehaald en indien nodig worden op basis daarvan de plannen bijgesteld. Voor resultaten van Da Vinci College Lammenschans zie: http://www.schoolvo.nl/?p_schoolcode=42506-20df-001# 22

7 Ondersteuning/Passend onderwijs In 2013 zijn door de scholengroep verdere stappen gezet in de voorbereiding op de nieuwe Wet Passend Onderwijs die op 1 augustus 2014 in zal gaan. Ook heeft hebben de scholen zich gepositioneerd in het kader van de transitie Jeugdzorg per 1 januari 2015. In het voorjaar van 2013 is het concept schoolondersteuningsprofiel (SOP) van de verschillende scholen aangeboden aan het Samenwerkingsverband Voortgezet Onderwijs Leiden. Deze profielen zijn in november besproken met de directeur en vervolgens aangeboden aan de (G)MR. (zie hoofdstuk 4, GMR) Inmiddels zijn deze profielen akkoord bevonden. Hiermee heeft de scholengroep haar bandbreedte en ambitie voor wat betreft basisondersteuning aangegeven. Binnen het overleg van de zorgcoördinatoren zijn gevolgen die hieruit voortvloeien (bijv. ten aanzien/discrepanties van/binnen het gemeenschappelijk dyslexiebeleid) besproken. Da Vinci College Lammenschans vervult een voortrekkersrol binnen het Samenwerkingsverband en gemeente ten aanzien van de transitie Jeugdzorg. Gedurende 2013 heeft deze school deelgenomen aan de pilot en uiteindelijk een format gepresenteerd waarvan op basis van onze bevindingen de proeftuin transitie Jeugdzorg op 1 januari 2014 is gestart. De voorgestelde werkwijze is door het Samenwerkingsverband overgenomen als blauwdruk voor alle scholen. Voor de betreffende school is het ondersteuningsplan aangepast om te voldoen aan de nieuwe structuur. 23

8 Personeel 8.1 Strategisch personeelsbeleid Voor 2014 staat het verder ontwikkelen van integraal personeelsbeleid hoog op de agenda. Een aantal processen moet herschreven worden. Het personeelsbeleid moet aangepast worden aan deze tijd. Personeelszaken viel in het verleden onder het hoofd van het Bestuursbureau. Bij de herschikking van taken van Bestuursbureau is de afdeling rechtstreeks onder de bestuurder komen te vallen. De verantwoordelijkheid voor het personeelsbeleid zal meer op schoolniveau worden geregeld. De rol van het Bestuursbureau zal meer ondersteunend worden. Onder leiding van de nieuwe bestuurder zal dit proces in 2014 verder ontwikkeld worden. Najaar 2014 zal een start gemaakt worden met de modernisering van het IPB. Hierbij zullen alle geledingen betrokken worden. In 2014 zullen verkiezingen plaatsvinden voor een modern taakbeleid. Taakbeleid, waarbij meer recht wordt gedaan aan een betere verdeling van het werk. Parttimers zullen minder belast worden en niet lesgevende taken zullen beter verdeeld kunnen worden. Omvang Per 1 januari 2013 had Scholengroep Leonardo da Vinci 345 medewerkers in dienst met een totale werktijdfactor van 266,29. Per 31 december 2013 had Scholengroep Leonardo da Vinci 326 medewerkers in dienst met een totale werktijdfactor 246,53 fte v In- en uitstroom Scholengroep-breed was er in 2013 een gemiddelde instroom van 10,6 % en een gemiddelde uitstroom van 17,8 %. Verzuimcijfers Het ziekteverzuimpercentage is gestegen van 4.45% naar 5.44%. In 2013 is er een start gemaakt met een verbetering van het ziekmeldprotocol waarbij het casemanagement bij de teamleiders wordt gelegd. In 2014 wordt dit verder ontwikkeld. Bevoegd/onbevoegd In 2013 is 11.8% van de docenten onbevoegd. Vanaf 2011 is er een beleid gestart om de onbevoegde docenten hun bevoegdheid te halen. Functiemixrealisatie Leonardo College startmeting 1-10-2008 2009 2010 resultaat 2011 streef perc. 2011 streefwaarde 2011 resultaat 2011 in waarde perc. 2012 perc. 2013 streefperc. 2014 LB 69.1% 70.4% 50.25% 46,90% 39,10% 0 44,63% 32,76% 19,10% 0 streefwaarde 2014 LC 17.2% 17.8% 38.5% 38,10% 46,20% 38 36,04% 38,87% 56,20% 56 LD 13.7 11.8% 11.25% 15% 14,70% 30 19,33% 25,00% 24,70% 49 LE 1,82% totaal 75 68 105 24

Functiemixrealisatie Da Vinci College startmeting 1-10-2008 2009 2010 resultaat 2011 streef perc. 2011 streefwaarde 2011 resultaat 2011 in waarde perc. 2012 perc. 2013 streefperc. 2014 LB 66.8% 66,05% 56,30% 52,60% 36,80% 0 50,72% 42,16% 16.8% 0 streefwaarde 2014 LC 16.7% 17,80% 22,20% 27,40% 45,70% 27 28,81% 35,84% 55.7% 56 LD 16.5% 16,15% 21,50% 20% 17,50% 40 20,47% 21,99% 27,50% 55 totaal 81 67 111 8.1 Opleidingsschool Regionale opleidingsschool: ROS Rijnland Onze missie Werken aan je talent geldt niet alleen voor onze leerlingen, maar ook voor de docenten. De scholengroep is dan ook een opleidingsschool en maakt deel uit van het samenwerkingsverband ROS Rijnland. (een door OCW erkende opleidingsschool). Als opleidingsschool geeft de scholengroep studenten de kans om de theoretische kennis vanuit de opleidingsinstituten in de praktijk te oefenen. Uniforme begeleidingsprogramma s op de verschillende scholen zorgen voor garantie in kwaliteit en een optimale ontwikkeling van de student. Onze ervaring hierbij is dat deze manier van werken niet alleen ten goede komt aan de student. De ervaren docent, die ruimte geeft aan de student om praktijkervaring op te doen, wordt eveneens uitgedaagd om na te denken over zijn huidige lespraktijk, wat tot verbetering leidt. Sinds januari 2012 is ROS Rijnland een erkende Academische opleidingsschool, waarbij het begeleiden van studentonderzoeken door ervaren docenten en docentonderzoekers centraal staat. De student kan door middel van onderzoeken een bijdrage leveren aan schoolontwikkeling en een professionele leercultuur in de school. Samenwerkingsverbanden binnen de academische opleidingsscholen van ROS Rijnland VO- scholen Bonaventuracollege te Leiden Fioretticollege te Lisse en Hillegom Northgo College te Noordwijk Rijnlands Lyceum te Sassenheim Scholengroep Leonardo da Vinci te Leiden Teylingen College te Voorhout, Noordwijk en Oegstgeest Opleidingsinstituten Hogeschool van Amsterdam (HvA) ICLON universiteit van Leiden TULO Universiteit Delft Academie Lichamelijke Opvoeding (ALO) Amsterdamse Hoge school voor de Kunsten (AHK) Wat had in 2013 onze aandacht? In 2013 heeft de scholengroep 63 studenten en docenten in opleiding begeleid. Een deel daarvan heeft nu eigen uren, een ander deel vervolgt zijn stage elders. Daarnaast hebben wij 9 studenten van het ICLON en de HvA begeleiding geboden bij het doen van onderzoek. 2013 Stond in het teken van de ontwikkeling van de uniforme begeleiding op onze scholengroep. De ontwikkeling van een BOS-expertiseteam had hierbij prioriteit. Dit team draagt zorg voor kortere lijnen en een heldere communicatie. De Scholengroep heeft in 2013 besloten om studenten geen leerwerk overeenkomsten meer aan te bieden. De ontwikkeling van de Academische opleidingsschool heeft dit jaar binnen de Scholengroep meer bekendheid gekregen. Binnen de Scholengroep heeft één locatie, dankzij subsidie van de VO-raad, kunnen investeren in de positie van onderzoek in de school. Dit heeft een bijdrage geleverd aan de versterking van een professionele leercultuur. Bij de andere scholen is er wel begeleiding van studenten bij onderzoek, maar er is nog geen vastomlijnd programma. Om de Academische opleidingsschool op alle scholen een vaste plek te geven is er een eerste opzet gemaakt voor het 25

begeleiden van studenten bij het doen van onderzoek, waar workshops en een good practice middag onderdeel van zijn. Vooruitblik 2014/2015 In 2014 wordt op vier manieren verder gewerkt aan de kwaliteit van de (Academische) opleidingsschool: Voorbereiding van de deelname accreditatie van de Hogeschool van Amsterdam Evaluatie bossers expertiseteam op de scholen Verder werken aan het begeleidingsprogramma van onderzoek door studenten op de school Op verzoek van OCW zal de NVAO in 2015 opnieuw adviezen uitgeven of de Academische opleidingsschool voor een nieuwe periode van financiering in aanmerking komt. 26

9 Financiën 9.1 Samenvatting van de jaarrekening 2013 In dit hoofdstuk worden de balans en de staat van baten en lasten van Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci toegelicht. De cijfers zijn ontleend aan de jaarrekening 2013 zoals deze in dit verslag is opgenomen. In dit hoofdstuk zijn de bedragen afgerond op duizenden euro s. Algemeen De Scholengroep heeft over 2013 een exploitatieresultaat gerealiseerd van 1.167.000. In 2012 bedroeg het exploitatieresultaat 638.000. Het totaal van de baten steeg ten opzichte van 2012 met 100.000 tot 24.155.000 een stijging van 0,4%. Het totaal van de lasten daalde in 2013 ten opzichte van 2012 met 434.000 tot 23.037.000 een daling van 2%. De financiële baten namen af met 5.000 tot 49.000. Het over 2013 behaalde positieve resultaat wordt in belangrijke mate beïnvloed doordat het Ministerie van OCW in het kader van het gesloten Herfstakkoord vervroegd subsidie beschikbaar stelde. Dit bedrag bestaat uit 633.000 bijzondere bekostiging en 196.000 voor behoud van jonge leerkrachten, totaal 829.000. De extra toegekende bedragen zijn in december ontvangen en conform de regelgeving ten gunste van 2013 gebracht. Een overzicht van de voor de extra subsidie gecorrigeerde Rijksbaten staan hieronder. Scholengroep Leonardo Da Vinci Rijksbaten Aanvullende Behoud jonge Gecorrigeerde Resultaat Res. na Rijkssubsidies x 1.000 2013 bekostiging leerkrachten baten 2013 2013 corr. 2013 Scholengroep Leonardo Da Vinci 22.799-633 -196 21.970 1.167 338 Totaal 22.799-633 -196 21.970 1.167 338 Zonder de extra subsidie zouden de Rijksbaten t.o.v. 2012 zijn gedaald met 446.000 en zou het resultaat 829.000 lager zijn uitgevallen waarmee het zou zijn uitgekomen op 338.000. Begroot was een resultaat van 33.000. Naast deze niet voorziene extra baten viel in 2013 ook een deel van de onderhoudsvoorziening vrij. In de onderhoudsvoorziening was voor groot onderhoud aan het gebouw aan de Sumatrastraat een bedrag van 331.000 opgenomen. Dit bedrag is in 2013 vrijgevallen ten gunste van het resultaat. Via de resultaatbestemming is een bedrag van 350.000 opgenomen in een bestemmingsreserve voor de nieuw- en verbouw van de scholen aan de Kagerstraat en de Noachstraat. 9.2 Resultaat (staat van baten en lasten) In de staat van baten en lasten zoals deze is opgenomen in de jaarrekening 2013 worden de baten en lasten over 2013 vergeleken met de opgestelde begroting voor 2013 en met de baten en lasten over 2012. Onderstaand is de verkorte staat van baten en lasten opgenomen. De cijfers zijn ontleend aan de in de jaarrekening opgenomen staat van baten en lasten. De bedragen worden in duizenden euro s vermeld. 27

Stichting Scholengroep Leonardo Da Vinci Leiden Realisatie Begroot Realisatie Verkorte resultatenrekening (x 1.000) 2013 2013 2012 Ministerie OCW 22.799 21.647 22.416 Overige overheidsbijdragen 447 384 616 Overige baten 909 648 1.023 Totaal baten 24.155 22.679 24.055 Personele lasten 17.868 17.601 18.510 Afschrijvingen 513 552 573 Huisvestingslasten 1.432 1.531 1.278 Overige instellingslasten 1.828 1.433 1.700 Leermiddelen 1.396 1.576 1.410 Totaal lasten 23.037 22.691 23.471 Saldo baten en lasten 1.118-13 584 Financiële baten 49 45 54 Exploitatieresultaat 1.167 33 638 De analyse van de verschillen in baten en lasten over 2013 in relatie tot de begroting 2013 en de exploitatie 2012 zijn onderstaand weergegeven. Mutaties Expl 2013 In % van Expl 2013 In % van Baten en lasten 2013 Bgr 2013 bgr 2013 Expl 2012 expl 2012 Ministerie OCW 1.152 (v) 5% 383 (v) 2% Overige overheidsbijdragen 63 (v) 16% -169 (n) -27% Overige baten 261 (v) 40% -114 (n) -11% Totaal baten 1.476 (v) 7% 100 (v) 0% Personele lasten 268 (n) 2% -641 (v) -3% Afschrijvingen -39 (v) -7% -60 (v) -10% Huisvestingslasten -99 (v) -6% 153 (n) 12% Overige instellingslasten 396 (n) 28% 129 (n) 8% Leermiddelen -180 (v) -11% -14 (v) -1% Totaal lasten 345 (n) 2% -434 (v) -2% Financiële baten 4 (v) 9% -5 (n) -1% Exploitatieresultaat 1.134 (v) 529 (v) Toelichting: Een (v) betekent een voordelig verschil t.o.v. de begroting resp. de exploitatie over voorgaand jaar. Een (n) betekent een nadelig verschil. Baten Ministerie van OCW De subsidie van het Ministerie van OCW ligt 1.152.000 (5%) boven het begrote bedrag voor 2013 en is 383.000 hoger dan het bedrag in 2012. In de begroting voor 2013 is gerekend met de op dat moment beschikbare informatie over de hoogte van de subsidies. Latere (prijs)bijstellingen door het Ministerie van OCW hebben dus invloed op de gerealiseerde baten. Voor 2013 zijn de Rijksbaten in belangrijke mate beïnvloed doordat het Ministerie van OCW in het kader van het gesloten Nationaal Onderwijs Akkoord (Herfstakkoord) vervroegd subsidie beschikbaar heeft gesteld. Een bedrag, groot 829.000, is in december ontvangen en conform de regelgeving ten gunste van 2013 gebracht. 28

In de begroting voor 2013 zijn voor de bekostiging van de anderstaligen (leerplusarrangement), voor de Prestatiebox, voortijdig schoolverlaters, leerlinggebonden financiering (LGF), studieverlof en voor de maatschappelijke stage lagere bedragen opgenomen dan gerealiseerd. Het verschil t.o.v. de realisatie bedraagt 379.000. Samen met de hierboven genoemde extra subsidie is daarmee het verschil t.o.v. de begroting verklaard. Ten opzichte van 2012 is er 383.000 meer subsidie ontvangen. Naast de extra ontvangen subsidie vanuit het Nationaal Onderwijsakkoord van 829.000 zijn er ook een aantal subsidies gedaald. De drie belangrijkste posten in dat kader zijn een hogere korting wegens uitkeringen werkloosheid van -68.000, lagere subsidie voor voorkomen voortijdig schoolverlaten van -150.000 en een lagere bijdrage voor ISK van -157.000. Overige overheidsbijdragen De overige overheidsbijdragen vallen 63.000 hoger uit dan begroot. T.o.v. 2012 namen deze baten af met 169.000. Onder deze post zijn gemeentelijke baten voor achterstandenbeleid, huur van noodlokalen en overige huisvestingszaken opgenomen. In 2012 was een eenmalige post van 348.000 opgenomen i.v.m. de afrekening van de nieuwbouw van Da Vinci College Lammenschans aan het Bètaplein te Leiden. Overige baten De overige baten, groot 909.000, liggen 261.000 boven de begroting 2013 en 114.000 onder het niveau van 2012. De overige baten bestaan uit verhuur van lokalen, bijdragen van derden voor personeel en overige, ouderbijdragen en overige bijdragen. In het algemeen zijn de begrote bedragen te laag opgenomen. De daling t.o.v. 2012 wordt voornamelijk veroorzaakt door lagere baten uit verhuur van lokalen (wegvallen Sumatrastraat) en lagere bijdragen van derden. Financiële baten en lasten De financiële baten zijn afkomstig van rente ontvangen op weggezette liquide middelen. De financiële baten liggen in lijn met de begroting en met 2012. Lasten Personele lasten De personele lasten liggen 268.000 boven de begroting en 641.000 onder het niveau van 2012. De personele lasten bestaan uit de loonkosten van de medewerkers in dienst van de Scholengroep en de overige personele kosten zoals scholing, inhuur personeel, werving en selectie, personeelsactiviteiten en verzuimbeheer. De overschrijding van de begroting wordt o.a. veroorzaakt door de loonontwikkeling in 2013 met o.a. een stijging van de pensioenpremies. Ook liggen de kosten van vervanging van afwezig personeel met 195.000 boven de begroting van 140.000. De post uitkeringen personeel bestaat uit uitkeringen van het Risicofonds voor afwezigheid wegens ziekte, levensloop uitkeringen en uitkeringen van het UWV voor zwangerschapsverlof. Deze post ligt met 260.000 boven de begroting van 115.000. De overige personele lasten zijn in positieve zin beïnvloed doordat aan de personele voorziening voor verlof en aan de voorziening voor jubilea in totaal een bedrag van 96.000 kon worden onttrokken. Afschrijvingen De afschrijvingen over 2013 liggen onder het niveau van de begroting en onder het niveau van 2012. In 2013 is voor een bedrag van 364.000 geïnvesteerd in huisvesting, meubilair, inventaris en apparatuur en ICT. 29

Huisvesting De huisvestingslasten van de Scholengroep liggen 99.000 onder de begroting voor 2013 en zijn ten opzichte van 2012 met 153.000 gestegen. Belangrijkste oorzaken zijn de posten huur lokalen (hier tegen over staan ook hogere baten van de gemeente Leiden voor noodlokalen), energie en water en schoonmaakonderhoud. Het verschil ten opzichte van de begroting wordt eveneens veroorzaakt door de vrijval vanuit de voorziening onderhoud van 331.000. Overige instellingslasten De overige instellingslasten liggen 396.000 boven de begroting 2013 en 129.000 boven het niveau van de exploitatie over 2012. De hogere overige instellingslasten hebben diverse oorzaken. In het algemeen zijn de lasten in de begroting voor 2013 lager opgenomen dan het kostenniveau in 2012. Deze begrote daling van lasten is echter in 2013 niet (volledig) gerealiseerd. De stijging t.o.v. 2012 wordt vooral veroorzaakt door hogere kosten van ICT waaronder licenties en systeembeheer. Leermiddelen De onder leermiddelen opgenomen posten omvatten de boeken en lesmaterialen voor de leerlingen, ICT (t.b.v. het onderwijs) en reproductiekosten. De kosten liggen 14.000 onder het niveau van 2012 en blijven 180.000 onder de begroting. 30

9.3 Financiële positie (balans) De financiële positie van de Scholengroep komt tot uitdrukking in de balans. De verkorte balans is onderstaand weergegeven. De bedragen zijn in duizenden euro s. Stichting Scholengroep Leonardo Da Vinci Leiden Balans Balans Verkorte balans (x 1.000) 31-12-2013 31-12-2012 Activa Materiële vaste activa 3.443 3.592 Vorderingen 717 528 Liquide middelen 5.353 4.325 Totaal 9.513 8.445 Passiva Eigen vermogen 5.300 4.133 Voorzieningen 1.119 1.623 Schulden kort 3.094 2.689 Totaal 9.513 8.445 Het balanstotaal van de Scholengroep stijgt ten opzichte van 31 december 2012 met 1.068.000 tot 9.513.000. De stijging wordt onderstaand verklaard en nader toegelicht. Mutaties Toename (t) 31-12-2013 afname (a) 31-12-2012 Materiële vaste activa (a) -149 Vorderingen (t) 189 Liquide middelen (t) 1.028 Totaal (t) 1.068 Eigen vermogen (t) 1.167 Voorzieningen (a) -504 Schulden kort (t) 405 Totaal (t) 1.068 Materiële vaste activa De materiële vaste activa dalen t.o.v. 31 december 2012 met 149.000. Dit wordt veroorzaakt doordat de afschrijvingen van 513.000 de investeringen van 364.000 overstijgen. Vorderingen De vorderingen zijn in totaal toegenomen met 189.000 tot 717.000. De vorderingen op de gemeente Leiden nemen toe doordat er kosten zijn gemaakt voor huisvestingsplannen en de huur van noodlokalen voor Da Vinci College Kagerstraat en het Leonardo College die door de gemeente Leiden zullen worden vergoed. Ook de vervanging ivm ontvreemde laptops op Da Vinci College Kagerstraat zijn als vordering op de gemeente Leiden opgenomen. Liquide middelen De liquide middelen nemen toe met 1.028.000. Een verklaring voor deze toename is opgenomen in het in de jaarrekening 2013 opgenomen kasstroomoverzicht. Belangrijkste redenen voor de toename van de liquide middelen zijn het exploitatieresultaat en de toename van de schulden op korte termijn. 31

Eigen vermogen Het eigen vermogen van de Scholengroep stijgt, als gevolg van het exploitatieresultaat over 2013 met een bedrag van 1.167.000 tot 5.300.000. In het eigen vermogen is een bestemmingsreserve opgenomen van 361.000 voor gepersonaliseerd leren en een bestemmingsreserve voor nieuw- en verbouw van 350.000. Voorzieningen Er zijn voorzieningen gevormd voor groot onderhoud en personele voorzieningen voor ambtsjubilea en spaarverlof. Aan de voorziening onderhoud is vanwege de toereikende hoogte van de voorziening in 2013 geen bedrag gedoteerd. Wegens het afstoten van het gebouw aan de Sumatrastraat kon een bedrag van 331.000 uit de voorziening onderhoud vrijvallen. Ten laste van de voorziening onderhoud is een bedrag van 76.000 aan groot onderhoud uitgevoerd. Door de genoemde mutaties daalt de voorziening met 408.000 tot 818.000. Uit de voorziening voor jubilea is een bedrag van 14.000 vrijgevallen vanwege vertrokken personeelsleden en jubileum situaties na de pensioengerechtigde leeftijd. Aan jubilea werd in 2013 een bedrag van 18.000 uitgekeerd. De voorziening jubilea bedraagt per 31 december 2013 214.000. De voorziening overige verlofsituaties is komen te vervallen en de voorziening spaarverlof blijft ongewijzigd op 87.000. Schulden kort De schulden kort stijgen met 405.000. Belangrijkste oorzaken zijn de ten opzichte van 2012 toegenomen posten crediteuren, overlopende passiva en overige schulden. Ook is 86.000 van de ontvangen subsidie voor maatschappelijke stage voor het schooljaar 2013/2014 als vooruit ontvangen post voor 2014 opgenomen. 9.4 Kengetallen per balansdatum Aan de balans en rekening van baten en lasten zijn de volgende kengetallen ontleend. Kengetallen 2013 2012 Liquiditeitsratio 1,96 1,80 Solvabiliteitsratio (excl. voorzieningen) 0,56 0,49 Solvabiliteitsratio (incl. voorzieningen) 0,67 0,68 Kapitalisatiefactor (balanstot. excl. gebouwen/totale baten) 34,9% 30,5% Liquiditeitsratio De liquiditeit geeft aan in hoeverre de stichting op korte termijn aan zijn verplichtingen kan voldoen. Dit getal dient groter dan 1 te zijn. Het getal 1,96 geeft aan dat 2 keer kan worden voldaan aan de uitstaande kortlopende verplichtingen. De liquiditeitsratio is licht gestegen. Solvabiliteitsratio Met solvabiliteit wordt aangegeven in hoeverre een organisatie de financiële verplichtingen aan verschaffers van vreemd vermogen kan nakomen met behulp van alle activa. Er is sprake van een goede solvabiliteit indien deze boven de 0,4 -incl. voorzieningen ligt. De scholengroep heeft dus een goede solvabiliteit. Kapitalisatiefactor De kapitalisatiefactor is vastgesteld exclusief de onder materiële vaste activa opgenomen gebouwen. De kapitalisatiefactor ligt met 34,9% rond het door de commissie Don geadviseerde niveau van 35% voor grotere organisaties. 32

Realisatie Begroot Realisatie Kengetallen (baten en lasten) 2013 2013 2012 Personele lasten in % van totale lasten 77,6% 77,6% 78,9% Verhouding rijksbijdrage / totale baten 94,4% 95,4% 93,2% Resultaat in % van totale baten 4,8% 0,1% 2,7% Personele lasten in % van totale lasten Hieronder wordt het aandeel van de personele lasten in de totale lasten weergegeven. Het aandeel is in 2013 t.o.v. het voorgaande jaar gedaald. Verhouding rijksbijdrage / totale baten Hieronder wordt het aandeel van de Rijksbaten in de totale baten aangegeven. Dit aandeel is t.o.v. 2012 met 1,2% gestegen. Rentabiliteit De rentabiliteit geeft aan of er sprake is van een positief dan wel negatief bedrijfsresultaat in relatie tot de totale baten. Het geeft aan hoeveel procent van de totale omzet omgezet wordt in het uiteindelijke bedrijfsresultaat. 9.5 Resultaatbestemming Het bestuur van de Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden heeft besloten tot de volgende resultaatbestemming: Het positieve resultaat over 2013 van 1.167.000 wordt voor 27.000 toegevoegd aan de algemene reserve private middelen, voor 350.000 aan de bestemmingsreserve nieuw- en verbouw en voor 790.000 aan de algemene reserve. Dit besluit is als voorstel in de jaarrekening 2013 verwerkt. 9.6 Continuïteitsparagraaf Met ingang van het Jaarverslag 2013 dient een continuïteitsparagraaf opgenomen te worden in het jaarverslag. Daarmee beoogt de minister van OCW dat iedere belanghebbende/ belangstellende kennis kan nemen van de wijze waarop het bestuur omgaat met de financiële gevolgen van het gevoerde en te voeren beleid. Leerlingen en personeel De verwachte ontwikkelingen ten aanzien van leerlingenaantallen en personele bezetting laten het volgende beeld zien. Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden Realisatie Begroot Begroot Begroot Ontwikkelingen leerlingenaantal 2013 2014 2015 2016 Leerlingen per teldatum 1 oktober 2.736 2.682 2.704 2.746 Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden Realisatie Begroot Begroot Begroot Ontwikkelingen personele bezetting in fte 2013 2014 2015 2016 Directie en management 8 8 8 8 Onderwijzend personeel 196 195 196 197 Onderwijsondersteunend personeel 42 40 40 40 Totaal personele bezetting 246 243 244 245 33

De geraamde ontwikkeling van het aantal leerlingen laat een stabiel tot licht stijgend beeld zien. De personele ontwikkeling laat eveneens een stabiel beeld zien. De ontwikkeling van de personele bezetting is echter ook afhankelijk van de hoogte van de subsidies en kostenontwikkelingen. Dat daarin onzekerheden zitten laat, dit keer in positieve zin, 2013 zien waar ineens een groot bedrag beschikbaar kwam. Onvoldoende indexering door de Rijksoverheid, CAO ontwikkelingen of afschaffen van meer specifieke subsidies als de subsidie maatschappelijke stage of de Prestatiebox hebben invloed op de personele bezetting. 9.7 Meerjarenbegroting en balans De meerjarenbegroting voor de Scholengroep laat in grote lijnen het volgende beeld zien. Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden Realisatie Begroot Begroot Begroot Verkorte resultatenrekening (x 1.000) 2013 2014 2015 2016 Ministerie OCW 22.799 21.279 20.044 20.296 Overige overheidsbijdragen 447 279 380 380 Overige baten 909 671 857 870 Totaal baten 24.154 22.229 21.281 21.546 Personele lasten 17.868 17.685 17.644 17.917 Afschrijvingen 513 581 575 575 Huisvestingslasten 1.431 1.237 1.359 1.359 Overige instellingslasten 1.828 1.553 655 661 Leermiddelen 1.396 1.315 1.069 1.085 Totaal lasten 23.036 22.371 21.302 21.597 Saldo baten en lasten 1.118-142 -21-51 Financiële baten 49 30 90 90 Exploitatieresultaat 1.167-112 69 39 Uit de bovenstaande begroting kan de onderstaande raming voor de balanspositie worden samengesteld. Voor de bepaling van de balanspositie is ervan uitgegaan dat de jaarlijkse investeringen gelijk zijn aan de jaarlijkse afschrijvingen. Scholengroep Leonardo Da Vinci Leiden Balans Balans Balans Balans Verkorte balans (x 1.000) 31-12-2013 31-12-2014 31-12-2015 31-12-2016 Activa Materiële vaste activa 3.443 3.321 3.300 3.300 Vorderingen 717 600 600 600 Liquide middelen 5.353 4.827 4.857 4.896 Totaal 9.513 8.748 8.757 8.796 Passiva Eigen vermogen 5.300 5.188 5.257 5.296 Voorzieningen 1.119 870 900 900 Schulden kort 3.094 2.690 2.600 2.600 Totaal 9.513 8.748 8.757 8.796 34

Op basis genoemde meerjarige resultatenrekening en balans kunnen de onderstaande kengetallen worden berekend. De kengetallen liggen voor de betreffende periode boven de normen. Realisatie Begroot Begroot Begroot Kengetallen (baten en lasten) 2013 2014 2015 2016 Personele lasten in % van totale lasten 77,6% 79,1% 82,8% 83,0% Verhouding rijksbijdrage / totale baten 94,4% 95,7% 94,2% 94,2% Resultaat in % van totale baten 4,8% -0,5% 0,3% 0,2% Kengetallen 2013 2014 2015 2016 Liquiditeitsratio 1,95 2,02 2,10 2,11 Solvabiliteitsratio (excl. voorzieningen) 0,56 0,59 0,60 0,60 Solvabiliteitsratio (incl. voorzieningen) 0,67 0,69 0,70 0,70 Kapitalisatiefactor (balanstot. excl. gebouwen/totale baten) 34,9% 34,7% 36,6% 36,6% In het najaar van 2014 zal een meer beleidsmatige uitwerking van de meerjarenbegroting gaan plaatsvinden. De effecten van de invoering van Passend Onderwijs, het Nationaal Onderwijsakkoord, de nieuwe CAO en de ontwikkelingen in de Rijksbegroting voor 2015 zullen daarbij, naast de interne plannen en ontwikkelingen een belangrijke rol spelen. Interne risico en beheersingssystemen De Scholengroep hecht grote waarde aan het beheersen van risico s in de organisatie. Naast de begroting het formatieplan en het jaarverslag is een belangrijk onderdeel van de planning & control cyclus de periodieke managementrapportage. Deze rapportages geven inzicht in de financiële cijfers en de personele inzet. Op termijn zullen de rapportages worden uitgebreid met o.a. het ziekteverzuim en onderwijs gerelateerde zaken. O.a. via deze rapportage worden ook de GMR en de RvT geïnformeerd. Budgetverantwoordelijken binnen de Scholengroep hebben dagelijks inzicht in het online managementinformatiesysteem waarin informatie omtrent financiën, personele bezetting, loonkosten en verzuim beschikbaar is. Belangrijke risico s en onzekerheden Voor de komende jaren zal er verder gewerkt gaan worden met meerjarenbegrotingen om daarmee risico s voor de toekomst beter in kaart te brengen. De eerder onderkende risico s bevinden zich op de volgende terreinen: Plotselinge (forse) schommelingen in de in- en uitstroom van leerlingen; Opbouw en flexibiliteit van het personeelsbestand; Noodzakelijke investeringen in huisvesting en onderhoudslasten; Politieke ontwikkelingen; Maatschappelijke ontwikkelingen. In 2014 zal nader onderzoek worden gedaan naar de risico s en onzekerheden die de Scholengroep bedreigen. Aan de hand van die inventarisatie zal ook een oordeel gegeven kunnen worden over de noodzakelijke hoogte van reserves. Uitkeringen na ontslag Er wordt voor gewaakt dat de uitkeringen na ontslag tot een minimum worden beperkt. In de cyclus van functioneren en beoordelen wordt op tijd rekening gehouden met eventuele ontslagprocedures. De dossiervorming dient zowel in geval van ziekte, als in geval van disfunctioneren dermate volledig te zijn dat procedures rond ontslag financieel neutraal worden afgerond. In geval van twijfel wordt externe ondersteuning ingehuurd bij bestuursorganisaties (juridische ondersteuning) of bij andere externe deskundigen. 35

Treasurymanagement De Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci Leiden beheert de beschikbare overheidsmiddelen op zodanige wijze dat zowel de liquiditeit als de solvabiliteit voldoende zijn gewaarborgd. In 2011 is de gang van zaken geëvalueerd en is een nieuw treasurystatuut opgesteld door de Scholengroep. Op 17 april 2012 heeft de Raad van Toezicht het treasurystatuut vastgesteld. Besluiten over wijzigingen in de strategie worden door het College van Bestuur met goedkeuring van de Raad van Toezicht genomen. De vermogenspositie van de scholengroep is, in zijn totaliteit, als goed te beschrijven. De scholengroep past een uiterst strikt en terughoudend beleid toe bij het beheer van de voorzieningen en reserves. Bij banken worden voor het beheer van deze gelden rekeningen aangehouden en indien dit qua renteopbrengsten profijtelijk is wordt in voorkomende gevallen een bedrag op deposito bij een bank geplaatst. Deze gedragslijn voldoet volledig aan het treasurystatuut. Samenwerkingsverbanden De beide scholen van de Stichting, het Da Vinci College en het Leonardo College maken, samen met alle andere VO scholen in de regio, deel uit van het Samenwerkingsverband Passend Onderwijs VO 2801. De Scholengroep is bestuurlijk vertegenwoordigd in het Samenwerkingsverband. Leerlingen, die niet in het totaal van het reguliere voortgezet onderwijs in de regio terecht kunnen, worden o.a. opgevangen op het OPDC De Delta. Deze leerlingen zijn formeel ingeschreven bij het Da Vinci College. De met deze leerlingen samenhangende subsidies van het Ministerie van OCW worden doorbetaald aan het Samenwerkingsverband. Tevens zijn de beide scholen aangesloten bij het Platform aansluiting. Via dit platform is o.a. geregeld dat leerlingen die zijn ingeschreven bij het Da Vinci College en het Leonardo College naar school gaan op het ROC. 36

10 Huisvesting Nieuwbouw Leonardo College Al lange tijd zijn er nieuwbouwplannen voor het Leonardo college. De scholengroep is financieel afhankelijk van de gemeente en voor de locatie afhankelijk van de scholen de Telder en de Sleutelbloem. Sinds eind 2103 hebben de nieuwbouwplannen van de Telder en de Sleutelbloem groen licht gekregen. In 2014 zijn we daarom weer in gesprek gegaan met de gemeente mbt de mogelijkheden van de nieuwbouwplannen voor het Leonardo College. Renovatie Het Leonardo college is zomer 13 deels gerenoveerd. Sanitaire ruimtes zijn opgeknapt, gangen zijn geschilderd en de gymzaalvloeren zijn gerenoveerd. Aan de buitenzijde van het gebouw zijn ook diverse schilder- en reinigingswerkzaamheden uitgevoerd. Uitbreiding Da Vinci College Kagerstraat is al geruime tijd bezig met het uitbreidingsproject. In eerste instantie is er in samenwerking met adviesbureau M3V een programma van eisen opgesteld. Architectenbureau Topos heeft in januari 2014 de opdracht gekregen om de uitbreiding te ontwerpen en de school hierbij te begeleiden. Het betreft hier een uitbreiding van ca. 1600m² aan de Zweilandlaanzijde en een verbouwing van de gymzaal tot Technasium. In samenwerking met de gemeente is er voor het project mbt de uitbreiding een nieuw bestemmingsplan aangevraagd. Het wachten is nu op groen licht zodat er met bouwen gestart kan worden. De verwachting is om eind 2014 te kunnen starten met de realisatie van de uitbreiding. Met het project Technasium hoeft geen bestemmingsplan wijziging te worden aangevraagd daar het hier gaat om een interne verbouwing. Met deze verbouwing zal in de zomer van 2014 worden gestart. Verbouwing/verhuizing Zomer 13 is er op het Bètaplein een aantal ruimtes verbouwd vanwege de verhuizing van de afdeling Anderstaligen (ISK) van de Sumatrastraat naar het Bètaplein. Tevens is er op het Bètaplein een nieuwe conciërgeloge gebouwd ter verbetering van het toezicht op het gebouw. Afstoting gebouwen Het juridisch eigendom van het gebouw aan de Sumatrastraat 201 is per 1 oktober 2013 overgedragen aan de Gemeente Leiden. Het huurcontract van de locatie aan het Kanaalpark, waar het Bestuursbureau was gevestigd, is beëindigd per 31 december 2013. Het Bestuursbureau is per die datum opgesplitst en verhuist naar het Leonardo college en Da Vinci College Kagerstraat. 37

11 Communicatie Huisstijl Per 2013 hebben we een nieuwe huisstijl. Er is een nieuwe logo ontwikkeld wat meer bij de scholengroep past. Het logo is dynamischer en kleurrijker ten opzichte van het oude logo. Stap voor stap worden de zaken met oude logo s vervangen. Externe communicatie In 2013 is na een intensief ontwikkeltraject de nieuwe website www.ldvleiden.nl uitgerold. Op deze website hebben de scholen hun eigen schoolpage waarbij er veel vrijheid is hun identiteit te exposeren. In 2013-2014 is er hard gewerkt om vernieuwend foldermateriaal uit te brengen wat meer aansluit op de wensen van onze toekomstige leerlingen. Daarnaast hebben alle scholen open dagen en informatieavonden georganiseerd om leerlingen en ouders zo goed mogelijk voor te lichten. Bij de aanmeldingen voor 2014-2015 verwachten wij hier de vruchten van te plukken. Interne communicatie Na het lanceren van de nieuwe website gaan we in 2014 aan de slag met de interne communicatie. We gaan als scholengroep bekijken op welke manier we informatie met elkaar gaan delen. Met elkaar als collega s maar met ook met ouders en leerlingen. 38

12 ICT Het jaar 2013 stond voor ICT in het teken van het vervangen van de oude IT-omgeving, het treffen van voorbereidingen om het nieuwe werken en lesgeven Bring Your Own Device (BYOD) mogelijk te maken, het terugdringen van de complexiteit van onze IT-omgeving en het verhogen van de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de aangeboden diensten binnen de organisatie. Hierin is het afgelopen jaar een hoop vooruitgang geboekt. Upgrade backend infrastructuur Begin 13 is een project gestart voor het vervangen van de lokale server infrastructuur op de scholen voor een nieuwe infrastructuur die is gehuisvest in een centraal datacentrum. Ook is de apparatuur die al centraal gehuisvest was vervangen en is de software van de verschillende systemen die verantwoordelijk zijn voor de door de scholengroep aangeboden diensten vernieuwd. Hierdoor is betrouwbaarheid van de interne diensten verbeterd, de complexiteit van de omgeving teruggedrongen en de beheersbaarheid verbeterd. Single Sign On en Identiteit Federatie Single Sign On en Identiteit Federatie heeft in 2013 een belangrijke rol gespeeld voor de scholengroep. Single Sign On maakt het voor de klant mogelijk om op meerdere aan de school gekoppelde systemen in te loggen met één gebruikersnaam en wachtwoord. Werken wordt voor de medewerkers overzichtelijker. Migratie email naar office 365 Binnen het onderwijs zijn een hoop veranderingen gaande met betrekking tot het aanbieden van de lesstof aan de leerlingen. Het doel is om één apparaat per leerling te gebruiken waar al het lesmateriaal digitaal op staat en lessen digitaal kunnen worden gevolgd. De visie van de scholengroep is om deze apparaten te faciliteren als zogenaamde BYOD (bring your own device) apparaten. Dit vraagt een veilige en betrouwbare manier om toegang te geven tot documenten en software op het interne netwerk. Om deze reden is medio van 2013 het email platform (toen nog Live@edu) gemigreerd naar een nieuw platform Office 365. Office 365 is een platform dat niet alleen email mogelijk maakt maar ook de mogelijkheid biedt voor het opslaan van persoonlijke bestanden en het delen van bestanden d.m.v. skydrive en SharePoint. Tevens wordt Office 365 volledig aangeboden in the cloud waardoor de medewerker in de praktijk altijd en overal toegang heeft tot zijn bestanden vanaf een eigen apparaat. 39

Stichting Scholengroep Leonardo Da Vinci Leiden Jaarrekening 2013 Behorende bij jaarverslag 2013