Stemming onder ondernemers in het MKB
ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Klaas Bangma Dick Snel Zoetermeer, oktober 2014 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Vertrouwen in de economische ontwikkeling 7 2.1 MKB-ondernemers hebben weer vertrouwen in de economische ontwikkeling 7 2.2 MKB-ondernemers zijn positiever over de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf 8 2.3 MKB-ondernemers hebben weer meer vertrouwen in het economische beleid 9 3 Verwachtingen voor de prestaties van het eigen bedrijf 11 3.1 Meer ondernemers voorzien een toename van de omzet 11 3.2 Ondernemers optimistisch over winstontwikkeling 12 3.3 Minder bedrijven met daling van de werkgelegenheid 13 4 Stemming in het kleinbedrijf 15 4.1 Kleinere bedrijven minder optimistisch 15 5 Stemming naar sector 19 5.1 De stemming onder MKB-ondernemers verschilt per sector 19 3
1 Inleiding Deze rapportage geeft een beeld van de stemming onder de ondernemers in het MKB ten aanzien van de Nederlandse economie en de eigen bedrijfsprestaties. Deze stemming is te beschouwen als een goede eerste indruk van de verwachte economische ontwikkeling van de MKB-bedrijven in de nabije toekomst. De gegevens over de stemming onder de ondernemers zijn ontleend aan het MKB-Beleidspanel. Dit is een enquête van Panteia/EIM onder 2.000 ondernemers in het MKB (bedrijven met minder dan 250 werkzame personen). De enquête wordt jaarlijks gehouden. Allereerst wordt ingegaan op het vertrouwen van de MKB-ondernemers in de economische ontwikkeling. Vervolgens wordt een beeld gegeven van de verwachtingen van de MKB-ondernemers voor de prestaties van het eigen bedrijf. Het laatste hoofdstuk geeft een beeld van de stemming van de MKB-ondernemers in de diverse sectoren. 5
2 Vertrouwen in de economische ontwikkeling De stemming onder de ondernemers in het MKB wat betreft de economische ontwikkeling wordt gemeten aan de hand van het vertrouwen in de economische ontwikkeling van Nederland, de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid. Het vertrouwen van de MKB-ondernemers in de economische ontwikkeling van Nederland is na twee negatieve jaren weer flink hersteld. De ondernemers zijn eveneens positiever over de ontwikkeling van het eigen bedrijf. De ondernemers hebben dit jaar ook aanzienlijk meer vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid. 2.1 MKB-ondernemers hebben weer vertrouwen in de economische ontwikkeling Na het crisisjaar 2009 herstelde in 2010 en 2011 het vertrouwen van de ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling van Nederland. In de afgelopen 2 jaar, 2012 en 2013, is het vertrouwen als gevolg van de eurocrises sterk teruggevallen. Met de eerste signalen dat de economie weer licht herstelt, is het vertrouwen onder ondernemers weer flink toegenomen (zie figuur 1). Nu heeft ruim driekwart van de ondernemers vertrouwen of enigszins vertrouwen in de economische ontwikkeling. Vorig jaar had meer dan de helft geen vertrouwen in de economische ontwikkeling. Vooral de groep ondernemers die vertrouwen heeft in de economische ontwikkeling is flink groter geworden. Daartegenover is de groep ondernemers die geen vertrouwen heeft in de economische ontwikkeling aanzienlijk afgenomen. Het beeld van het vertrouwen van de ondernemers in de economische ontwikkeling wordt steeds bepaald door de beide uiterste groepen, want de groep ondernemers die enigszins vertrouwen heeft in de economische ontwikkeling blijft door de jaren heen vrijwel even groot. 7
figuur 1 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling van Nederland, 2009-2014 (in % van het aantal ondernemers) Bron: MKB-Beleidspanel 2.2 MKB-ondernemers zijn positiever over de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf Aan de ondernemers in het MKB is gevraagd om een rapportcijfer te geven voor de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf in 2014. 1 De overgrote meerderheid van de ondernemers is positief gestemd over de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf. Dit jaar geven de ondernemers een gemiddeld rapportcijfer van 6,5. Dat is 0,3 punt hoger dan in 2013. De meeste ondernemers geven een rapportcijfer rondom het gemiddelde, dus een 6 of een 7 (zie figuur 2). Vooral de groep ondernemers die een hoger rapportcijfer geeft (een 8 of hoger), is toegenomen van 9 tot 19%. 1 Voor het rapportcijfer geldt dat 1 zeer slecht is en 10 uitmuntend. 8
figuur 2 Rapportcijfer van ondernemers in het MKB voor de economische ontwikkeling van het eigen bedrijf in 2013 en 2014 (in % van het aantal ondernemers) 50% 40% 36% 38% 30% 31% 24% 24% meting 2013 20% 19% 19% meting 2014 10% 9% 0% tot en met 5 6 7 8 en hoger Bron: MKB-Beleidspanel 2.3 MKB-ondernemers hebben weer meer vertrouwen in het economische beleid De afname van het vertrouwen van de ondernemers in het MKB in de ontwikkeling van de Nederlandse economie is in de afgelopen jaren gepaard gegaan met een aanzienlijke afname van het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid. Net iets meer dan 40% van de ondernemers had in 2013 hierin vertrouwen of enigszins vertrouwen (zie figuur 3). Nu het economische herstel weer is ingezet, is het vertrouwen in de economische ontwikkeling weer toegenomen. Dit heeft ook zijn weerslag op het vertrouwen in het economische beleid. Nu heeft weer meer dan de helft van de MKB-ondernemers (54%) vertrouwen in het economische beleid. In de afgelopen vijf jaar was er alleen in 2011 meer vertrou wen in het gevoerde economische beleid. 9
figuur 3 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in het economische beleid, 2009-2014 (in % van het aantal ondernemers) 2014 21% 33% 46% 2013 13% 29% 58% 2012 23% 32% 45% 2011 38% 36% 26% 2010 16% 35% 49% 2009 18% 35% 47% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel 10
3 Verwachtingen voor de prestaties van het eigen bedrijf De stemming onder de ondernemers in het MKB wat betreft de prestaties van het eigen bedrijf wordt gemeten aan de hand van de verwachtingen voor de ontwikkeling van de omzet, de winst en de werkgelegenheid. Wat betreft de verwachtingen over de prestaties van het eigen bedrijf zijn de MKBondernemers nu positiever gestemd dan een jaar geleden. De omzet, de winst en de werkgelegenheid zullen dit jaar naar verwachting veel vaker toenemen en minder vaak afnemen. Hoofdstuk vier laat zien dat kleinere bedrijven (tot 10 werkenden) beduidend minder positief dan MKB bedrijven die iets groter zijn. 3.1 Meer ondernemers voorzien een toename van de omzet In het voorjaar van 2013 verwachtte 23% van de ondernemers in het MKB dat de omzet van het eigen bedrijf in 2013 zou toenemen. Toen waren de ondernemers behoorlijk pessimistisch. Uiteindelijk blijkt deze verwachting ook met de gerealiseerde omzet overeen te komen. Daarentegen is het aandeel bedrijven met een omzetdaling aanzienlijk forser uitgevallen dan vooraf werd voorzien. Nu blijkt dat bij 44% van de ondernemers de omzet is gedaald. Vooraf werd door 38% een omzetdaling voorzien (zie figuur 4). Hiermee is 2013 uiteindelijk een tegenvallend jaar geworden voor MKBondernemers. figuur 4 Verwachte omzetontwikkeling voor 2013 en 2014 en de gerealiseerde omzetontwikkeling in 2013 in het MKB (in % van het aantal ondernemers) verwachte omzetontwikkeling 2014 31% 45% 24% omzetontwikkeling 2013 (realisatie) 25% 31% 44% verwachte omzetontwikkeling 2013 ) 23% 39% 38% 0% 20% 40% 60% 80% 100% groei gelijk afname Bron: MKB-Beleidspanel 11
Voor 2014 zijn de MKB-ondernemers aanmerkelijk optimistischer gestemd over de ontwikkeling van de omzet. Ruim 30% van de ondernemers verwacht dat de omzet zal toenemen. Dit is hoger dan het aandeel van de ondernemers waarbij in 2013 de omzet is toegenomen en hoger dan het aandeel dat in het voorjaar van 2013 een toename van de omzet verwachtte. Het aandeel van de ondernemers die een afname van de omzet verwachten, is aanzienlijk lager dan het aandeel van de ondernemers waarbij de omzet in 2013 is afgenomen en het aandeel dat in het voorjaar van 2013 een afname van de omzet verwachtte. 3.2 Ondernemers optimistisch over winstontwikkeling In het voorjaar van 2013 verwachtte ongeveer een kwart van de MKB-ondernemers dat de winst van het eigen bedrijf in 2013 zou toenemen. Uiteindelijk is het aandeel bedrijven met winstgroei iets hoger uitgevallen (zie figuur 5). Een derde van de ondernemers verwachtte in 2013 een daling van de winst. Dit komt overeen met het beeld van de gerealiseerde winst in 2013. figuur 5 Verwachte winstontwikkeling voor 2013 en 2014 en de gerealiseerde winstontwikkeling in 2013 in het MKB (in % van het aantal ondernemers) verwachte winstontwikkeling 2014 36% 45% 19% winstontwikkeling 2013 (realisatie) 28% 37% 35% verwachte winstontwikkeling 2013 23% 44% 33% 0% 20% 40% 60% 80% 100% groei gelijk afname Bron: MKB-Beleidspanel Voor 2014 is het aandeel van de MKB-ondernemers die een toename van de winst verwachten, hoger dan het aandeel van de ondernemers die in 2013 een toename van de winst hebben gerealiseerd. Het aandeel van de ondernemers die in 2014 een afname van de winst verwachten, is fors minder dan het aandeel van de ondernemers die voor 2013 een afname van de winst verwachtten en met een winstdaling zijn geconfronteerd. Vergeleken met het voorjaar van 2013 verwachten nu even veel ondernemers dat de winst gelijk zal blijven. 12
3.3 Minder bedrijven met daling van de werkgelegenheid De overgrote meerderheid van de ondernemers verwacht dat de werkgelegenheid in het eigen bedrijf in 2014 gelijk zal blijven. Dat was in 2013 niet anders, zowel wat betreft de verwachting als wat betreft de realisatie (zie figuur 6). Wat betreft het aantal ondernemers dat verwacht dat de werkgelegenheid in het eigen bedrijf zal veranderen, is er wel sprake van een iets optimistischer stemming. 8% van de MKB - ondernemers verwacht dat de werkgelegenheid in het eigen bedrijf in 2014 zal toenemen. In het voorjaar van 2013 lag het aandeel van de ondernemers die een toename van de werkgelegenheid verwachten, met 6% iets lager. Voor 2014 verwacht 7% van de MKB-ondernemers dat de werkgelegenheid zal dalen. Vergeleken met de verwachting in het voorjaar van 2013 en de realisatie in 2013 ligt dit aandeel lager. figuur 6 Verwachte werkgelegenheidsontwikkeling voor 2013 en 2014 en de gerealiseerde werkgelegenheidsontwikkeling in 2013 in het MKB (in % van het aantal ondernemers) verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2014 8% 85% 7% werkgelegenheidsontwikkeling 2013 (realisatie) 5% 83% 12% verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2013 6% 83% 11% 0% 20% 40% 60% 80% 100% groei gelijk afname Bron: MKB-Beleidspanel 13
4 Stemming in het kleinbedrijf 4.1 Kleinere bedrijven minder optimistisch Kleinere bedrijven blijken minder vertrouwen te hebben in de economische ontwikkeling van Nederland en in het gevoerde economische beleid. Bedrijven met meer dan 10 werknemers zijn beduidend positiever dan de kleinere bedrijven. Het blijkt dat kleinere bedrijven eveneens minder optimistisch zijn ten aanzien van hun omzet- en winstverwachting dan grotere bedrijven. Vooral bij zelfstandigen en ondernemers zonder personeel zijn er naar verhouding weinig optimisten te vinden. Van deze ondernemers verwacht 26% een stijging van de omzet en 31% een stijging van de winst. Bij bedrijven met meer dan 10 werknemers in dienst liggen deze cijfers beduidend gunstiger. Van deze bedrijven verwacht bijna de helft een stijging van de omzet en van de winst. Oorzaken van het gebrek aan optimisme onder de kleinere ondernemers is onder meer de sterke focus op de binnenlandse markt, de concurrentie van nieuwe toetreders en een grotere druk op de tarieven. Grotere bedrijven profiteren al langer van de gunstiger ontwikkeling op de buitenlandse markt en zijn daardoor ook positiever over hun verwachte ontwikkelingen. figuur 7 Vertrouwen van ondernemers in de economische ontwikkeling in het kleinbedrijf (in % van het aantal ondernemers) 1 werkzame persoon 45% 34% 21% 2-10 werkzame personen 43% 33% 24% 11-50 werkzame personen 52% 30% 18% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel 15
figuur 8 Vertrouwen van ondernemers in het economische beleid in het kleinbedrijf (in % van het aantal ondernemers) 1 werkzame persoon 21% 32% 47% 2-10 werkzame personen 19% 35% 46% 11-50 werkzame personen 27% 36% 37% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel figuur 9 Verwachte omzetontwikkeling in 2014 in het kleinbedrijf (in % van het aantal ondernemers) 1 werkzame persoon 26% 48% 26% 2-10 werkzame personen 35% 43% 22% 11-50 werkzame personen 46% 34% 20% 0% 20% 40% 60% 80% 100% groei gelijk afname Bron: MKB-Beleidspanel 16
figuur 10 Verwachte winstontwikkeling voor 2014 in het kleinbedrijf (in % van het aantal ondernemers) 1 werkzame persoon 31% 48% 21% 2-10 werkzame personen 42% 43% 15% 11-50 werkzame personen 50% 36% 14% 0% 20% 40% 60% 80% 100% groei gelijk afname Bron: MKB-Beleidspanel 17
5 Stemming naar sector 5.1 De stemming onder MKB-ondernemers verschilt per sector De vorige paragrafen hebben laten zien dat de stemming onder de ondernemers in het MKB in het algemeen is verbeterd. Er zijn tussen de sectoren wel aanzienlijke verschillen wat betreft de stemming (zie tabel 4.1). De MKB-ondernemers die gericht zijn op het buitenland, zijn nog het meest optimistisch. Het gaat dan vooral om ondernemers in de industrie, de transportsector en de groothandel. Ook ondernemers in de informatie- en communicatiesector zijn bovengemiddeld optimistisch. MKBondernemers die sterk afhankelijk zijn van consumentenbestedingen, zijn het meest pessimistisch. Het betreft de ondernemers in de detailhandel, de autosector en de persoonlijke diensten. Daarnaast is de stemming onder de MKB-ondernemers in de bouw en de financiële en zakelijke diensten beneden het gemiddelde vertrouwen. tabel 4.1 Stemming* onder ondernemers in het MKB naar sector, 2014 sector stemming onder ondernemers** industrie + bouw - groothandel + detailhandel -- autosector -- horeca = transport ++ informatie en communicatie ++ financiële en zakelijke diensten - persoonlijke diensten -- * De stemming onder MKB-ondernemers is gemeten aan de hand van vijf indicatoren: vertrouwen in de economie, vertrouwen in het economische beleid, omzetverwachting, winstverwachting en werkgelegenheidsverwachting. ** Plus- en mintekens duiden erop of ondernemers in de betreffende sector een meer of minder dan gemiddeld vertrouwen hebben ten opzichte van ondernemers in het gehele MKB. ++ ruim bovengemiddeld vertrouwen + bovengemiddeld vertrouwen = gemiddeld vertrouwen benedengemiddeld vertrouwen ruim benedengemiddeld vertrouwen Bron: MKB-Beleidspanel 2014 19
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201422 15-09-2014 Bedrijfsfinanciering, zo kan het ook - Update 2014 A201421 12-08-2014 MKB: Een belangrijke speler in internationale waardeketens A201420 27-05-2014 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 A201419 21-05-2014 De financiële positie van het MKB in 2014 en 2015 A201418 29-07-2014 Beelden van bedrijfscriminaliteit. Empirisch onderzoek op basis van 37 cases A201417 25-04-2014 Entrepreneurship in the Netherlands, The top sectors A201416 01-05-2013 Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren A201415 16-04-2014 Monitor Inkomens Ondernemers Editie 2013 A201414 01-04-2014 Financieringsproblemen in de binnenvaart A201413 03-04-2014 Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen van zzp'ers, Resultaten zzp-panel meting II 2013 A201412 07-04-2014 Innovatie in de agrarische sector. De verschillende innovatievormen in beeld A201411 13-03-2014 Bedrijfsoverdrachten in een periode van recessie en vergrijzing A201410 06-03-2014 Ondernemendheid in de culturele sector A201409 27-02-2014 Topsectoren in beeld Beleving van het ondernemingsklimaat - meting voorjaar 2013 - A201408 18-02-2014 Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2013 A201407 25-02-2014 Inkomens Zelfstandigen 2013 A201406 11-03-2014 Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren A201405 13-02-2014 Lokale lasten voor bedrijven A201404 08-02-2014 De effecten van de topsectoren op de bredere economie A201403 04-02-2014 Wat drijft MKB ondernemers A201402 20-02-2014 Gebruikersinnovatie in het MKB A201401 27-02-2014 Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 A201374 14-01-2014 MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A201373 07-01-2014 Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A201372 10-04-2014 Aankomende en opkomende challengers in de topsectoren A201371 17-3-2014 Samenwerkingskenmerken van challengers in de topsectoren A201370 19-12-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201369 23-12-2013 Ondernemen in de horecasector 2013 A201368 23-12-2013 Ondernemen in de groothandelsector 2013 A201367 23-12-2013 Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A201366 23-12-2013 Ondernemen in de bouwsector 2013 A201365 23-12-2013 Ondernemen in de transportsector 2013 A201364 23-12-2013 Ondernemen in de autosector 2013 21
A201363 19-12-2013 Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A201362 23-12-2013 Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A201361 23-12-2013 Ondernemen in de metaalelektro 2013 A201360 23-12-2013 Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A201359 23-12-2013 Ondernemen in de detailhandel 2013 A201358 17-12-2013 De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A201357 11-02-2014 Nulmeting studentbedrijven A201356 18-03-2014 Toekomst van de maakindustrie. Knowledge based capital! A201355 10-12-2013 Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A201354 26-11-2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek A201353 19-11-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A201352 28-01-2014 Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt A201351 21-11-2013 Innovatie en internationalisering in het MKB A201350 12-11-2013 Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A201349 31-10-2013 Fulfilment van online verkoop A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201347 26-09-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201344 14-11-2013 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A201342 12-09-2013 Verschillen tussen uitzendondernemingen A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 03-09-2013 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 A201336 27-11-2013 Inkomens Zelfstandigen 2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren 22