Wethouder van Stadsontwikkeling, Wonen, Duurzaamheid en Cultuur Joris Wijsmuller Gemeente Den Haag Retouradres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag De voorzitter van Commissie Leefomgeving Uw brief van Uw kenmerk Ons kenmerk BSD/2015.797 RIS 286865 Doorkiesnummer 14070 E-mailadres Aantal bijlagen Onderwerp Warmterotonde Cluster West Datum 6 oktober 2015 Inleiding Publieke en private partijen uit de regio Rotterdam en Den Haag hebben elkaar gevonden in de ambitie om de energietransitie naar een volledig duurzame energiehuishouding te versnellen. In de beoogde energietransitie krijgen warmtelevering en -uitwisseling een steeds belangrijkere rol, naast zon- en windenergie. Het Energieakkoord, de Warmtevisie, de Green Deal Duurzame Warmte Zuid-Holland en de energievisies van de grote steden in de Zuidelijke Randstad zien in de levering en uitwisseling van warmte kansen voor verdere verduurzaming van de warmtevoorziening van woningen, utiliteitsbouw en glastuinbouw. De potentie van warmte is nergens zo duidelijk zichtbaar als in Zuid-Holland. In het initiatief voor de Warmterotonde hebben 25 partners (provincie, gemeenten, Havenbedrijf Rotterdam, energiebedrijven en tuinders) daarom de handen ineen geslagen om over vijf jaar 350.000 woningen en 1.000 hectare kassen van tuinders van warmte te voorzien. De Warmterotonde wordt een net van warmteleidingen dat industrie, kassen en huishoudens in Zuid- Holland met elkaar verbindt. Er moet wel een onderscheid gemaakt worden tussen een transportnet en een distributienet. Binnen Cluster West wordt een transportnet ontwikkeld. De ontwikkeling van distributienetten valt buiten het kader van het project. Deze ontwikkelingen zijn wel essentieel om het complete warmtesysteem te ontwikkelen en moet gelijktijdig plaats vinden. Op deze manier gaat restwarmte niet verloren, maar wordt deze nuttig gebruikt. Op termijn zullen ook duurzame en hernieuwbare bronnen zoals geothermie via de warmterotonde kunnen leveren. De Warmterotonde zal tevens een belangrijke rol spelen bij de tijdelijke opslag van duurzame warmte. De Warmterotonde zorgt voor minder afhankelijkheid van fossiele brandstoffen zoals gas uit Groningen en Rusland en vermindert de uitstoot van schadelijke stoffen. Zo wordt de CO 2 emissie besparing voor 2020 nu geraamd op 60% ten opzichte van de huidige situatie. Inlichtingen bij Ted Zwietering Postadres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag Tel.nr.: 14070 Bezoekadres: Spui 70, Den Haag Internetadres: www.denhaag.nl
BSD/2015.797 2 Een eerdere maatschappelijke kosten-batenanalyse uitgevoerd door het onderzoeksinstituut CE Delft wijst uit dat de investering in een volledig warmtesysteem (van bron t/m afnemer) in Zuid-Holland ongeveer 4,5 miljard euro over 30 jaar bedraagt. Gedurende de levensduur van het systeem levert dit ongeveer 7 miljard aan maatschappelijke baten in de provincie Zuid-Holland op. De aanleg van een warmtesysteem kan dan ook een effectieve investering zijn om de transitie te realiseren naar een duurzame energiehuishouding. Kansen voor de Warmterotonde Cluster West De vraag naar warmte binnen het gebied van Cluster West, dat binnen het gebied valt van de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag, is groot. Niet alleen in de steden, maar ook voor de glastuinbouw. De totale vraag naar warmte binnen de Zuidelijke Randstad (voor het stedelijk gebied én de glastuinbouw) bedraagt nu circa 112 PJ. Energiebesparing in de huidige bestaande bouw leidt volgens huidige inzichten tot daling van de warmtevraag, naar circa 80 PJ in 2050. Het gebied dat binnen Cluster West valt heeft een huidige warmtevraag van 68PJ. Voor een deel kan lokaal aan deze warmtevraag worden voldaan. Het benutten van het overschot aan warmte in de regio geeft ook veel kansen en is gezien het afnemen van de nationaal beschikbare hoeveelheid gas onafwendbaar. De jaarlijkse hoeveelheid warmte die alleen al in de Rotterdamse haven wordt weggekoeld is 157 PJ/jaar (op verschillende temperatuurniveaus) en komt overeen met 12% van de hoeveelheid gas die Nederland jaarlijks voor warmte gebruikt. Onderzoek naar de Warmterotonde Cluster West De bestuurders van de gemeenten Delft, Den Haag, Rotterdam, Westland en de provincie Zuid-Holland hebben eind 2014 de bestuurlijke opdracht gegeven om de haalbaarheid van het realiseren van het westelijke deel van de warmterotonde te verkennen, hierna te noemen Cluster West. Voor de uitwerking hiervan heeft de overheid samenwerking gezocht met partijen die in de Metropoolregio actief zijn op het gebied van warmteproductie en leverantie (assets hebben in het gebied) en beschikken over de hiervoor benodigde kennis, ervaring en technische middelen. Het gaat om Warmtebedrijf Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, ENECO, E.ON en Westland Infra. Op basis van de bestuurlijke opdracht heeft het bestuurlijke overleg (wethouders en gedeputeerde) in de periode van januari tot mei 2015 een stuurgroep (ambtelijke opdrachtgevers) en een projectteam aan het werk gezet. De bestuurlijke opdracht is vertaald naar de volgende projectdoelstelling: Komen tot een weloverwogen advies over varianten (inclusief businesscase) en organisatiefinanciering (exploitatie en infra) en uitvoeringsstrategie van een transportsysteem die meerdere aanbieders en vragers van warmte aan elkaar bindt (binnen Cluster West), waarbij de warmteprijs (voor iedereen) optimaal is en blijft. Het transportsysteem is toekomstbestendig en leidt tot de maatschappelijk meest optimale combinatie van energie-efficiëntie en verduurzaming. Het transportsysteem is de eerste stap in de realisatie van de warmterotonde, waarin korte-termijndoelen gerealiseerd kunnen worden, rekening houdend met het langetermijnperspectief. Deze projectdoelstelling is de omvang van het onderzoek, met een focus op het advies over de tracévarianten en de mogelijke fasering van de uitvoering. Op basis van een uniform businesscasemodel zijn de verschillende varianten met elkaar vergelijkbaar gemaakt. De uitkomsten van dit model geven een globaal inzicht maar vormen nadrukkelijk nog onvoldoende basis om te komen tot een investeringsbesluit. Hieronder worden de belangrijkste onderzoeksresultaten kort toegelicht. Dit betreft vraag en aanbod van warmte in de regio, de gewenste tracés, een mogelijke fasering van de uitvoering en de investering en maatschappelijke baten.
BSD/2015.797 3 Vraag en aanbod De uitdaging in Cluster West is om in de warmtevraag in de verschillende gebieden te voorzien door deze te koppelen met de verschillende beschikbare bronnen. De toekomstige warmtevraag is afhankelijk van het aantal aansluitingen van woningen, gebouwen en kassen. Voor de doorrekening van Cluster West wordt er vanuit gegaan dat in 2030 9,4 PJ per jaar geleverd kan worden via het westelijke gedeelte van de Warmterotonde. De vraag naar warmte is verspreid over stedelijk gebied (Den Haag 3PJ, Delft 0,6 PJ, Rijswijk en Schiedam/Vlaardingen 0,3 PJ), tuinbouw (Westland 4,6 PJ) en de Rotterdamse haven (Tankopslag Europoort 0,6 PJ) en is weergegeven in figuur 1. In de berekeningen is ook steeds rekening gehouden met de ontwikkeling van lokale bronnen, die al dan niet via het transportnet ook voorzien in de warmtevraag. De totale warmtevraag ligt dus hoger dan de hier boven genoemde getallen. De bronnen die het snelst beschikbaar zullen zijn voor Cluster West, zijn de bestaande afvalverbrandingsinstallatie en biomassacentrale van de AVR in de Botlek en de energie centrales op de Maasvlakte. Naar verwachting is op relatief korte termijn vanuit deze bronnen 12,1 PJ per jaar beschikbaar (9,5 PJ uit de energiecentrales op de Maasvlakte en 2,6 PJ vanuit AVR en Botlek). In een later stadium kunnen ook warmte uit geothermiebronnen (potentie 11,4PJ/jaar) en de proces industrie (ongeveer 5 PJ/jaar in een eerste fase) benut worden. Hier is echter nog niet mee gerekend. Figuur 1: Kaartbeeld van aangenomen warmtevraag en aanbod die in 2030 door warmtenet Cluster West aan elkaar verbonden kunnen worden Tracé keuze Het rapport en specifiek de analyses van de varianten geven voldoende input om te komen tot een voorkeursvariant. Figuur 2 geeft inzicht in het ruimtelijke eindbeeld van de voorkeursvariant van Cluster West (gestippeld rood en groen), gebaseerd op onderzoek naar diverse tracés die in onderlinge samenhang zijn vergeleken.
BSD/2015.797 4 De voorkeursvariant bedient alle (vraag) gebieden en organiseert zogenaamde redundantie. Met redundantie wordt bedoeld dat er altijd voldoende aanbod van warmte op een net is. Bijvoorbeeld in het geval dat een bron uitvalt, er altijd voldoende warmte kan worden afgenomen vanuit een andere bron. Dit verlaagt de afhankelijkheid van afnemers voor bronnen (lock-in) en vergroot de leveringszekerheid, zonder dat hierbij de warmtebron leveringsverplichting heeft (must-run). Om redundantie te verkrijgen is het belangrijk te streven naar een open net, waarop door middel van third party access meerdere bronnen op het warmtesysteem kunnen invoeren. Dit zijn belangrijke politieke wensen bij het realiseren van Cluster West, waarbij ook de uitrol van de gehele Warmterotonde mogelijk blijft. Figuur 2. Schematische weergave van de gewenste fasering van Cluster West. Fasering De hoogte van de investering, de gevolgen van de aanleg van het warmtetransportsysteem in de regio en de verwachte ontwikkeling van de vraag naar warmte vragen om een fasering van de realisatie. Hiervoor schetst het rapport twee scenario s. In gezamenlijk overleg met de betrokken publieke partijen gaat de voorkeur uit naar een fasering waarin vraag en aanbod kwalitatief en kwantitatief gelijk oplopen (in evenwicht zijn) en waar lock-in en must-run op de lange termijn worden voorkomen. Voor bronnen met hogere emissies (CO 2, NO x, SO x ) wordt gewerkt aan een fade out (een exit strategie). Hierbij dient opgemerkt te worden dat warmtesystemen met deze bronnen nog steeds een lagere emissie kennen dan de huidige verwarming op basis van individuele gasketels in de woningen. De intentie is daarom dat wordt begonnen met de aanleg van de groene stukken in figuur 2: de Leiding door het Midden en het eerste deel van de Leiding over West tot en met de glastuinbouw in het Westland. Met de aanleg van deze twee tracés wordt zo snel mogelijk, zo veel mogelijk warmte afgezet en komt de energietransitie snel op gang. Westland wordt op deze manier beleverd vanuit de Maasvlakte, de stedelijke gebieden vanuit het Warmtecluster AVR. Vervolgens kan in een tweede fase (de rode stukken) de Leiding over West doorgetrokken tot Den Haag en ook de Leiding door de Haven aangelegd. Deze 2 e fase zorgt voor redundantie voor de verschillende partijen. Het is belangrijk om bij de fasering rekening te houden met het beschikbaar komen van nieuwe bronnen zoals geothermie en de proces industrie, en deze met de ontwikkelingen te synchroniseren.
BSD/2015.797 5 De voorgestelde fasering zal in een vervolgstudie nader uitgewerkt worden. Hierbij zal ook bekeken moeten worden of er andere dan de reeds eerder genoemde bronnen aangesloten kunnen worden (uitkoppeling procesindustrie, geothermie). Mogelijk leidt dit ook tot verdere subfasering, waar dat rendabeler is, bijvoorbeeld bij de Leiding door de Haven of Leiding over West. Realisatie in verschillende fases geeft ook de mogelijkheid om te evalueren na de aanleg van het eerste stuk(ken). Investering en maatschappelijke baten De volledige aanleg van Cluster West vergt een investering van circa 450 miljoen. De voorlopige business case heeft op dit moment een negatieve netto contante waarde (en is daarmee onrendabel), vooral omdat daarbij gewenste in- en verkoopprijzen als uitgangspunt zijn gekozen. Belangrijk is te beseffen dat de business case is bedoeld om varianten onderling te vergelijken en niet primair bedoeld is om te komen tot een financieringsbesluit. Dit leidt er toe dat er in deze voorlopige business case veel variabelen zijn die nog onderzocht moeten worden in een volgende fase. Het onderzoeksrapport Warmterotonde Cluster West geeft ook een generieke indicatie van de duurzaamheid van verschillende warmtebronnen in de vorm van emissies en de nodige maatregelen die getroffen moeten worden om de CO 2 emissies zoveel mogelijk te beperken. Dit geeft inzicht in de te verwachte maatschappelijke baten indien de emissies van warmtelevering via de Warmterotonde worden afgezet tegen de huidige situatie. In het onderzoeksrapport leidt het meest ongunstige scenario tot een besparing van zo n 20% ten opzichte van de huidige situatie. Een realistisch geacht scenario komt echter tot een vermindering van CO 2 emissie van 60%. Dit staat gelijk aan een besparing van 275 kton CO 2 per jaar (van de 460 kton emissie in de huidige situatie). De belangrijkste verschillen tussen de twee genoemde scenarios zijn het gebruik maken van hoge of lage temperatuur warmte en het wel of niet optimaliseren van elektriciteitscentrales voor warmte uitkoppeling. De emissie reductie kan overigens nog meer toenemen door in te zetten op additionele duurzame bronnen, zoals geothermie en restwarmte procesindustrie. Om een vergelijking te maken met andere investeringen in duurzame energie is de Warmterotonde Cluster West ook doorgerekend op basis van de systematiek zoals gebruikt binnen de SDE+-regeling. Hieruit komt naar voren dat een investering in de Warmterotonde Cluster West in relatie tot andere duurzame energie projecten positief tot zeer positief scoort. Zo is de investering voor de Leiding over West geraamd op 13 euro per GJ, waar bijvoorbeeld wind op zee 40 tot 45 euro per GJ kost. Dit is te zien in de onderstaande tabel. Wijze van energievoorziening Cluster West (Leiding over West) 13,- Hernieuwbare warmte productie Geothermie * 15,- Zonthermie 38,- Warmte, houtpellets * 15,- Hernieuwbare elektriciteitsproductie - Wind op land - Wind op zee - Zon PV Gemiddelde kosten voor warmte- en/of elektriciteitsproductie ( /GJ) 20,- - 25,- 40,- - 45,- 39,- *: exclusief distributie naar eindgebruikers Tabel 5.1 Resultaten ECN modelberekening, zoals gebruikt binnen de SDE+ regeling, van gemiddelde kosten warmteproductie voor Leiding over West en andere opties voor warmte en elektriciteitsproductie Voorlopig kan de tussenconclusie zijn dat het aanleggen van een Warmterotonde Cluster West in hoge mate kan bijdragen aan het op kosteneffectieve wijze bereiken van de Europese, nationale, regionale en lokale klimaat- en emissiedoelen.
BSD/2015.797 6 Warmtevisie van het kabinet In april 2015 heeft minister Kamp van Economische Zaken de Warmtevisie naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarin stelt de minister dat het verduurzamen en verminderen van het energieverbruik voor verwarming van gebouwen cruciaal is om een duurzame energiehuishouding in 2050 te realiseren. De minister signaleert ook dat dit des te urgenter is gelet op de vermindering van de gaswinning en het afnemen van de gasvoorraden in Nederland, waarbij het kabinet zoveel mogelijk wil voorkomen dat de importafhankelijkheid vanuit politiek-instabiele regio s toeneemt om aan de toekomstige aardgasvraag te kunnen voldoen. De Warmterotonde Cluster West wordt in de Warmtevisie expliciet genoemd als kansrijk voorbeeld voor een regionaal warmtenet dat restwarmte kan benutten. Als ambitie wordt geformuleerd: We moeten toe naar een gelijkwaardige positie van warmte naast aardgas en elektriciteit in ons energiesysteem. Daar zal ik met mijn beleid op sturen. De minister kiest voor het toekomstige marktmodel de volgende insteek: - Open netten als uitgangspunt voor nieuwe warmtenetten kunnen er voor zorgen dat meerdere warmtebronnen worden aangesloten op een net. De minister adviseert overheden dit nu al te overwegen. - Onderzoeken of third party access verplicht kan worden opgelegd aan eigenaren van warmtenetten. Duidelijk is dat de spelregels in de warmtemarkt eind 2016 zullen wijzigen. Voor Cluster West is de Warmtevisie van de minister van grote betekenis en het is belangrijk deze goed op de hoogte te houden van de ontwikkelingen en drempels voor de uitvoering van Cluster West aan te kaarten. Op 15 juli j.l. heeft de stuurgroep van Cluster West een presentatie gehouden om het onderzoek en de betekenis van dit plan voor EZ toe te lichten. Voor EZ is het belangrijk om verder inzicht in de maatschappelijke baten te krijgen. EZ gaf ook aan dat het Cluster West zal betrekken bij de nadere uitwerking van het marktmodellen onderzoek. Informatie deling zal dus van twee kanten komen en de relatie met EZ zal in de volgende, voorbereidende fase verder versterkt dienen te worden. Bovendien is de relatie met het ministerie van Economische Zaken belangrijk voor de financiering van Cluster West. De hoogte van de investeringskosten en de negatieve netto contante waarde zullen nader onderzocht moeten worden. Zowel de beprijzing van de maatschappelijke effecten als ook fiscalisering van energiebeleid zijn van grote invloed op het mogelijk accepteren en eventueel op termijn kunnen inverdienen van dit tekort. Vervolg ontwikkeling Warmterotonde Cluster West De eerste, verkennende fase naar de realisering van de Warmterotonde Cluster West beschouwen we als afgerond. De voorlopige conclusie is dat de realisering kansrijk is. Nadere uitwerking is wel noodzakelijk. De volgende, voorbereidende fase die ongeveer twee jaar zal duren, is gericht op nadere uitwerking van het onderwerp en de voorbereiding van de Warmterotonde Cluster West. In dit kader zullen de volgende onderwerpen worden aangepakt: functioneel en technisch ontwerp, het marktmodel, business case, financieringsmodel en maatschappelijke baten, uitvoeringsvoorstel en organisatie met juridische aspecten. Door de negatieve netto contante waarde is de verwachting dat de grootste uitdaging zal liggen op het financiële vlak. De publieke partijen hebben het voortouw genomen in het eerste verkennende onderzoek voor Warmterotonde Cluster West. De verkennende fase kenmerkte zich door een unieke samenwerking van publieke en private partijen. In deze fase hebben alle partijen financieel bijgedragen en hun reeds aanwezige kennis en inzichten ter beschikking gesteld aan het verkennende onderzoek. Nu willen de publieke partijen wederom samen het initiatief nemen in het vervolgtraject; zij zullen de rol van opdrachtgever op zich nemen. In dit traject zullen niet alleen de grote gemeentes, maar ook alle tussenliggende gemeentes uitgenodigd worden zich bij de realisatie aan te sluiten. Bovendien is het mogelijk dat de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag optreedt als overkoepelende opdrachtgever.
BSD/2015.797 7 Ook in de volgende, voorbereidende fase is het mogelijk dat private partijen zich aansluiten bij de overheden in de rol van opdrachtgever. De positie van private partijen wordt mede bepaald door juridische randvoorwaarden (Europese aanbesteding, staatssteun, e.d.). In het vervolgtraject (voorbereidende fase) van de Warmterotonde Cluster West zullen we aanvangen met het sluiten van een intentieovereenkomst waarin de verschillende deelnemende partijen de intentie tot realisatie uitspreken. In de intentieovereenkomst zullen ook de rollen en verantwoordelijkheden van de verschillen partijen worden benoemd en vastgesteld. De intentieovereenkomst zal, na een besluit daartoe door het college door publieke en een aantal private partijen worden getekend. Na het tekenen van de intentieovereenkomst zal een projectorganisatie ingesteld worden om een definitief investeringsvoorstel voor de Warmterotonde Cluster West voor te bereiden. Dit zal zo voorbereid worden dat ook een aanvraag in het kader van het Juncker fonds mogelijk is. In het vervolgtraject worden ook relevante belanghebbenden betrokken om bijvoorbeeld gezamenlijk de warmtevraag en aanbod ontwikkeling te stimuleren. Zodra de vervolgfase is afgerond zal bezien worden of een volgende stap in de uitvoering van de warmterotonde Cluster West kan worden gezet. Met vriendelijk groet, De wethouder van Stadsontwikkeling, Wonen, Duurzaamheid en Cultuur, Joris Wijsmuller