Certificaten voor leven lang leren

Certificaten voor leven lang leren Advies van SBB aan de minister van OCW over de inzet van de kwalificatiestructuur mbo voor certificaten ten behoeve van volwassenenonderwijs definitief, vastgesteld 13 mei 2016

Inhoudsopgave 1. Het belang van leven lang leren 3 1.1. Adviesvraag aan SBB... 3 1.2. Zorgvuldige aanpak... 4 2. Certificaten voor een leven lang leren: de belangrijkste kaders 6 2.1. Eén samenhangend, duurzaam stelsel... 6 2.2. Een certificaat is gericht op inzetbaarheid van werkenden en werkzoekenden... 6 2.3. Eenheden zijn uitvoerbaar voor onderwijsinstellingen en bedrijven... 7 2.4. Eenheden worden paritair, door onderwijs en bedrijfsleven samen, aangewezen... 8 3. Advies over een eerste reeks keuzedelen 9 3.1. Certificaten vergroten de arbeidsmarktwaarde... 9 3.2. Eerste reeks keuzedelen... 9 advies Certificaten, definitief 20160513 2

1. Het belang van leven lang leren 1.1. Adviesvraag aan SBB Meer dan ooit is behoefte aan voortdurende bij-, om- en opscholing. Dat is het standpunt van het kabinet, dat er naar streeft om mensen in staat te stellen hun hele werkzame leven actief en productief te blijven. Bij herhaling benadrukken de ministers van OCW en van EZ de urgentie om de onderwijsdeelname van volwassenen te verhogen 1. Om bij te dragen aan Nederland als lerende samenleving ontwikkelt het kabinet met de SER een nationale skills-strategie, ondersteund door het skills strategy framework van de OESO. De Onderwijsraad onderzoekt de aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt in het kader van een leven lang leren. Op advies van de commissie-rinnooy Kan bouwt het aan flexibiliteit in het hoger onderwijs, onder meer via experimenten met vraagfinanciering. Ook in het middelbaar beroepsonderwijs geeft de minister van OCW ruimte voor maatwerk. Onder haar verantwoordelijkheid wordt de herziene kwalificatiestructuur ingevoerd, die mogelijkheden biedt om snel in te spelen op ontwikkelingen op de (regionale) arbeidsmarkt. Met keuzedelen, en ook met cross-over experimenten, kan het opleidingsaanbod flexibel worden ingericht. De minister heeft de Kamer 2 laten weten dat de sectorkamers van SBB een rol kunnen spelen door in kaart te brengen welke gevolgen arbeidsmarktontwikkelingen hebben voor de vaardigheden die nodig zijn om duurzaam inzetbaar te blijven. Het beroepsonderwijs moet inderdaad snel kunnen inspelen op veranderingen op de arbeidsmarkt. Bovendien is het voor volwassenen wenselijk dat zij een (mbo-)opleiding in fasen kunnen volgen of gedurende hun loopbaan elementen aan hun diploma kunnen toevoegen. De meerwaarde van dergelijke eenheden wordt groter als er een door de overheid erkend certificaat aan is verbonden. De minister heeft SBB per brief op 19 november 2015 (bijlage) twee verzoeken gedaan: 1. Advies over een eerste reeks van keuzedelen waaraan een certificaat verbonden kan worden voor studiejaar 2016-2017. 2. Advies over het proces voor het verbinden van certificaten aan beroepsgerichte onderdelen van kwalificaties. Op basis van het eerste advies wil de minister vóór de start van het nieuwe schooljaar met een ministeriële regeling een eerste reeks keuzedelen vaststellen waarvoor onderwijsinstellingen vanaf 2016-2017 certificaten kunnen afgeven, zodat mbo-instellingen daarvan met de start van de invoering van de herziene kwalificatiestructuur gebruik kunnen maken. Een onderwijstraject gericht op het behalen van een of meer certificaten komt niet in aanmerking voor publieke bekostiging. In haar adviesvraag verzoekt ze een aantal keuzedelen buiten beschouwing te laten: Keuzedelen gericht op generieke onderdelen Nederlandse taal, rekenen, Engels en Loopbaan en Burgerschap, zoal beschreven in de bijlagen bij het Examen-en kwalificatiebesluit Beroepsopleidingen WEB; Remediërende keuzedelen en doorstroomkeuzedelen mbo-hbo; Keuzedelen die een grote overlap kennen met een beroepsgericht onderdeel van een (andere) kwalificatie. 1 Kamerbrief Leven lang leren (31 oktober 2014), Kamerbrief Voortgangsrapportage Leven lang leren 2015 (26 oktober 2015) 2 Kamerbrief 'Een responsief mbo voor hoogwaardig vakmanschap' (14 september 2015) advies Certificaten, definitief 20160513 3

Het tweede advies wil de minister benutten bij het bepalen van vervolgstappen. Ze verzoekt SBB de ervaringen in de pilotprojecten ECVET te benutten om te komen tot een nadere uitwerking van criteria, en ze wenst ook advies over de inrichting van het proces. Ze vraagt om een onderzoek op basis van ten minste tien kwalificaties. Naast het criterium van zelfstandige betekenis op de arbeidsmarkt gaat het om criteria als omvang en aggregatieniveau. Ook moet de geselecteerde set van beroepsgerichte kwalificatieeisen herkenbaar zijn voor een breed scala aan werkgevers en werksituaties en uitvoerbaar voor de onderwijsinstellingen. Parallel aan deze adviesvragen heeft de minister aan onderzoeksbureau ResearchNed de opdracht gegeven voor een impact analyse (ex ante beleidsevaluatie) naar de introductie van certificaten. De bedoelde, maar ook de onbedoelde effecten van de mogelijkheid om mbo-certificaten uit te kunnen reiken moeten helder worden, en de minister wil weten of aanvullende maatregelen nodig zijn. 1.2. Zorgvuldige aanpak SBB heeft de adviesvraag van de minister positief ontvangen. Het wenkend perspectief is een toekomst waarin mensen niet in één levensfase en op één opleidingsniveau leren, maar waarin een leercultuur is ontstaan waarin mensen blijven investeren in zichzelf. Zo vormen ze een portfolio met leerervaringen op verschillende niveaus en verschillende momenten, passend bij veranderingen op de arbeidsmarkt en persoonlijke veranderingen. Die toekomst is zeker geen wensdroom, maar harde noodzaak als gevolg van de economische en maatschappelijke ontwikkelingen. Er zijn sectoren waarin het arbeidsmarktperspectief met name voor mbogediplomeerden verslechtert en er zijn ook sectoren waarin vakinhoudelijke of technologische ontwikkelingen vragen om andere kennis en vaardigheden van beroepsbeoefenaren en daarmee om efficiënte vormen van (bij-)scholing. De aard en inhoud van de kwalificatiestructuur is zodanig, dat deze zich in essentie goed leent voor een brede toepassing. SBB wil daarom graag over het traject van certificaten adviseren en ziet mogelijkheden om op korte termijn een eerste en tweede reeks keuzedelen aan te wijzen. Wel vindt SBB het essentieel dat aandacht is voor een goede fasering en kwaliteit. De vroegere mbo-situatie met deelkwalificaties had namelijk naast voordelen ook risico's in zich, en recente ervaringen in het Verenigd Koninkrijk hebben geleerd dat invoering van een puntensysteem voor post-initieel onderwijs tijd kost. Op uitvoerend niveau speelt in Nederland mee dat de invoering van de herziene kwalificatiestructuur, met keuzedelen als nieuw element in elke beroepsopleiding, al veel aandacht vergt van scholen en leerbedrijven. Wetende dat behaalde certificaten opgenomen zullen worden in het diplomaregister kan het advies van SBB niet losgezien worden van uitvoeringsvragen over onderwijs en examinering. Om de vragen van de minister te beantwoorden met adviezen die door onderwijs en bedrijfsleven gedragen worden, heeft SBB de volgende drietrapsraket gevolgd. 1. Gebaseerd op de uitgangspunten die onderwijs en bedrijfsleven beide van belang vinden start SBB met het onderhavige advies over een eerste set keuzedelen waar de minister een certificaat aan kan verbinden. 2. Het aantal beschikbare keuzedelen neemt in deze periode snel toe. In veel sectoren is het de verwachting dat ook bij de keuzedelen die per 1 juli voor vaststelling worden aangeboden aan de minister er een aantal keuzedelen geschikt zijn om een certificaat aan te verbinden. 3. Daarnaast doet SBB onderzoek naar de mogelijkheid om elementen van kwalificaties te onderscheiden die in aanmerking komen voor een certificaat. In overleg met onderwijs en advies Certificaten, definitief 20160513 4

bedrijfsleven onderzocht wordt hoe we kunnen komen tot een systeem voor het verbinden van certificaten aan beroepsgerichte eenheden binnen kwalificaties. De meeste aandacht vraagt de analyse van de gewenste of vereiste omvang van (kleine) eenheden binnen kwalificaties. Ervaringen die er in enkele sectoren al zijn vormen daarbij het startpunt. advies Certificaten, definitief 20160513 5

2. Certificaten voor een leven lang leren: de belangrijkste kaders Het advies van SBB op welke manier eenheden in de kwalificatiestructuur benut kunnen worden voor bijen nascholing is gebaseerd op een aantal uitgangspunten. In dit hoofdstuk zetten we deze op een rij. 2.1. Eén samenhangend, duurzaam stelsel Uit de actualiteit wordt duidelijk: de toekomst van een leven lang leren is 'nu'. De kracht van de kwalificatiestructuur is dat hij ingezet kan worden voor diverse doelgroepen, onafhankelijk van het opleidingstraject waarlangs zij zich kwalificeren. De herziene kwalificaties zijn echter vooral ontwikkeld voor diplomagerichte trajecten voor jongeren, als start op de arbeidsmarkt, voor een vervolgstudie en als burger in de maatschappij. Het belang voor volwassenen in het kader van leven lang leren en arbeidsmobiliteit is er óók, maar is in de kwalificatiestructuur niet de primaire invalshoek. Het is belangrijk dat we geen nieuw, afzonderlijk stelsel opzetten voor elke doelgroep die opgeleid wordt voor (eenheden van) mbo-diplomaniveaus. Daarvoor moeten we samen goed nadenken over de verschillende doelen die we met certificaten willen bereiken. We moeten voortbouwen op de structuur die er nu, na twee jaar herziening, staat en die voor de komende jaren stabiel blijft. Het belangrijkste is om samen een weg te zoeken waarmee informeel en formeel leren aan elkaar verbonden kunnen worden, zodat een samenhangend stelsel ontstaat. De verworvenheden van de herziening kunnen we daarvoor benutten. Het aantal kwalificatiedossiers is met een kwart afgenomen door goed te kijken naar samenhang in beroepshandelingen. Er ligt een flexibel stelsel, waarmee scholen en bedrijven snel kunnen inspelen op arbeidsmarktontwikkelingen en regionale behoeften. De bouwstenen van waaruit de kwalificatiestructuur mbo is opgebouwd, lenen zich om ook benut te worden voor maatwerk-eenheden. Ook nu al worden deze bouwstenen in het mbo gebruikt voor maatwerktrajecten. Onderwijsinstellingen en bedrijven doen er in toenemende mate positieve ervaringen mee op. De indeling van mbo kwalificaties is immers gebaseerd op de beroepsuitoefening, verwoord in zo'n 700 kerntaken: kenmerkende, waarneembare beroepshandelingen met begin, eind en resultaat, met daarbinnen werkprocessen. 2.2. Een certificaat is gericht op inzetbaarheid van werkenden en werkzoekenden De aanleiding voor de minister om SBB advies te vragen is dat zij het mogelijk wil maken dat volwassenen in het niet-bekostigd onderwijs delen van mbo-opleidingen kunnen volgen die afgesloten worden met een certificaat. Er zijn voor volwassenen extra redenen om modulaire vormen van onderwijs mogelijk te maken. Om te beginnen zijn ze meer dan jongeren gebonden aan een baan, een huis en een gezin. Modulaire opleidingen kunnen waardevol zijn wanneer werkenden zich willen doorgroeien in een vakgebied waardoor zij een stap kunnen zetten naar een volgend niveau. Dat kan ook sectoronafhankelijk zijn, zoals op het gebied van leidinggeven of ondernemerschap. Flexibele vormen van onderwijs kunnen ook benut worden bij nascholing, zodat je als werknemer bijblijft op de nieuwste ontwikkelingen in je beroep, of zodat je na een onderbreking van je carrière weer op de hoogte bent. Dat kunnen keuzedelen zijn die gericht zijn op de laatste ontwikkelingen in een vakgebied die nog niet in een kwalificatie zijn opgenomen, of gericht op metavaardigheden zoals creatief denken. advies Certificaten, definitief 20160513 6

Voor kwetsbare groepen aan de onderkant van de arbeidsmarkt kunnen certificaten een grote steun in de rug zijn, zeker wanneer het eerder niet gelukt is om een diploma te halen. Dat kunnen ouderen, maar ook jongeren zijn, voor wie het halen van een startkwalificatie een onoverkomelijke drempel oplevert. Maar versneld opleiden kan ook aan de orde zijn als omscholing noodzakelijk is, omdat het perspectief op een baan verslechtert. In zo'n geval is de validering belangrijk van wat je als werkende al beheerst, aangevuld met een flexibel opleidingstraject richting kansrijke beroepen in een aanpalende óf een heel andere sector. Belangrijk uitgangspunt bij de benutting van de kwalificatiestructuur voor volwassenen vindt SBB daarom dat een certificaat volwassenen beter toerust op veranderende beroepsvereisten of hen breder inzetbaar maakt. Dit is de operationalisering van de vereiste dat elk certificaat een zelfstandige betekenis op de arbeidsmarkt moet hebben. Volwassen werkenden en werkzoekenden moeten daadwerkelijk ervaren dat zich ontplooien, ook op latere leeftijd en (lang) nadat een diploma is behaald, loont. Certificaten zijn (nog) niet bedoeld voor het initiële beroepsonderwijs, al sluit SBB allerminst uit dat er een groep kwetsbare jongeren is voor wie modulair onderwijs buitengewoon waardevol kan zijn. Een certificaat moet niet alleen in individuele situaties toegevoegde waarde hebben, maar de inzetbaarheid van groepen werkzoekenden ondersteunen. Denk aan de recente ontwikkelingen in de retail, waarbij grote groepen werknemers van winkelketens van werk naar werk geholpen moeten worden. Op dit moment zijn in de kwalificatiestructuur al enkele certificaten opgenomen op grond van de Regeling certificaten groen beroepsonderwijs. Deze certificaten gelden als bewijs dat voldaan is aan beroepsvereisten in de groene sector. 2.3. Eenheden zijn uitvoerbaar voor onderwijsinstellingen en bedrijven De vroegere, op eindtermen gebaseerde deelkwalificaties boden goede mogelijkheden voor certificering. Aan dat stelsel bleken echter ook risico's te kleven, onder meer op het gebied van de onderwijsuitvoering en examinering. De eenheden werden als té sturend ervaren voor inrichting van het onderwijs. Die risico's moeten in het nieuwe stelsel voorkomen worden. Bij het aanwijzen van eenheden voor certificering is daarom de uitvoerbaarheid voor onderwijsinstellingen en voor de betrokken bedrijven een ander belangrijk criterium. Uitvoerbaarheid heeft betrekking op de organisatie van het onderwijs, maar ook op examinering. Er moet gegarandeerd kunnen worden dat een certificaat op grond van dezelfde inhoudelijke en proces-vereisten wordt afgegeven als een diploma voor de gehele kwalificatie of een keuzedeel, maar regelgeving is er nog niet. De betrokkenheid van het bedrijfsleven is in dit verband extra van belang, omdat certificering veelal de inzetbaarheid van ervaren beroepskrachten zal bepalen. De uitvoerbaarheid heeft voorts betrekking op het voorkomen van ongewenste effecten, wat bij invoering van de certificaten veel aandacht vraagt. Het bekostigde onderwijs blijft gericht op volledige diplomering. Het is (nog) niet de bedoeling dat een kwalificatie wordt opgedeeld, waarmee deelnemers aan het initiële onderwijs certificaten verzamelen en deze aan het eind kunnen inruilen voor een volledig diploma. Het zou een verschraling zijn als jongeren voortijdig het beroepsonderwijs verlaten omdat ze certificaten op zak hebben. Dit zijn vraagstukken die in de impact analyse onderzocht worden, en die buiten de scope vallen van de adviesvraag aan SBB. advies Certificaten, definitief 20160513 7

2.4. Eenheden worden paritair, door onderwijs en bedrijfsleven samen, aangewezen De twee vorige uitgangspunten als startpunt nemend is het relevant dat eenheden nooit eenzijdig door het bedrijfsleven of door het onderwijs worden aangewezen. Eenheden worden voorgesteld door of gevalideerd door sectorkamers van SBB, waarin zowel onderwijs (bekostigd als particulier) als bedrijfsleven (werkgevers en werknemers) zijn vertegenwoordigd. De minister wil het mogelijk maken dat onderwijsinstellingen vanaf het schooljaar 2016-2017 certificaten kunnen uitreiken voor keuzedelen. Het moet scholen uiteraard vrij staan of zij ervoor kiezen om hun opleidingsaanbod naar deze eenheden in te richten. Advisering van SBB over het aanwijzen van eenheden voor certificaten hoeft niet te leiden tot brede invoering. Zowel in de uitvoering van onderwijs en examinering als aan systeemkant van de overheid (DUO) en van de onderwijsinstellingen moet alles gereed zijn. Voor de uitvoering is het belangrijk om aan te sluiten bij goede ervaringen die scholen en het bedrijfsleven hebben. Alles start bij een concrete scholingsbehoefte bij branches. Goede ervaringen zullen de ambities voor nieuwe certificaten aanwakkeren. advies Certificaten, definitief 20160513 8

3. Advies over een eerste reeks keuzedelen Voor een eerste reeks keuzedelen waar een certificaat aan verbonden kan worden heeft SBB onderwijs en bedrijfsleven in de sectorkamers geraadpleegd. Zij hebben afgewogen wat de meerwaarde op de arbeidsmarkt kan zijn als aan een keuzedeel een certificaat verbonden kan worden. 3.1. Certificaten vergroten de arbeidsmarktwaarde Keuzedelen zijn als eenheid binnen de kwalificatiestructuur nieuw. Dat betekent dat in deze fase zijn nog niet alle keuzedelen gereed zijn en hun waarde kunnen bewijzen. Dat is wel het geval bij de keuzedelen die SBB in deze eerste reeks aanbiedt. Onderwijs en bedrijfsleven in sectorkamers zien dat zij een toegevoegde waarde hebben op de arbeidsmarkt. In hun beraadslagingen stond voorop dat het certificaat wordt verbonden aan een set concrete, samenhangende beroepshandelingen en kennis en vaardigheden, die door het bedrijfsleven in een sector zijn erkend als zinvolle, logische eenheid. Een groot aantal van de keuzedelen in dit advies hebben een innovatief karakter en zijn gericht op actuele ontwikkelingen in de beroepsuitoefening. Een ander deel van de keuzedelen is verwant aan vroegere kwalificaties of aan certificeerbare eenheden zoals in het verleden binnen kwalificatiedossiers waren benoemd. Ten derde bevat het advies keuzedelen voor sectoronafhankelijke kennis en vaardigheden, waarmee werkenden of werkzoekenden hun positie op de arbeidsmarkt kunnen versterken, zowel voor kaderfuncties als voor middenberoepen. Met name voor de onderkant van de arbeidsmarkt kan een keuzedeel helpen om een stap te zetten naar een hoger kwalificatieniveau. Ten vierde bevat het advies keuzedelen die gericht zijn op het behalen van een certificaat als bewijs dat is voldaan aan specifieke beroepsvereisten in de groene sector. 3.2. Eerste reeks keuzedelen Op grond hiervan adviseert SBB de minister om aan de volgende 30 keuzedelen een certificaat te verbinden: 1. Ondernemerschap mbo (K0165) Ondernemerschap mbo draagt bij aan de inzetbaarheid van werkenden en werkzoekenden. Dit keuzedeel is gebaseerd op de eerdere CE Ondernemerschap, daarna Certificaat Ondernemerschap mbo, die is ontwikkeld op basis van ondernemerschapselementen uit alle ondernemerskwalificaties van alle sectoren en in afstemming met alle kenniscentra. Als keuzedeel wordt het aangeboden naast de reguliere kwalificatie, en ook in het schooljaar 2016-2017 heeft een ruim aantal scholen hebben deze al geprogrammeerd. 2. Leidinggeven (K0298) Het keuzedeel Leidinggeven beschrijft de aspecten van het direct leidinggeven aan medewerkers, zoals het plannen en verdelen van werkzaamheden, het aansturen van medewerkers in projecten, het begeleiden van medewerkers bij werkzaamheden en het communiceren met medewerkers. Als keuzedeel wordt het aangeboden naast de reguliere kwalificatie, en is bij uitstek geschikt voor bbl'ers. Daarmee lijkt het ook voor onderwijs en bedrijfsleven uitvoerbaar voor werkenden. 3. Supermarkt (geschikt voor niveau 2) (K0243) advies Certificaten, definitief 20160513 9

4. Supermarkt (geschikt voor niveau 3 en 4) (K0244) De keuzedelen Supermarkt (geschikt voor niveau 2) en Supermarkt (geschikt voor niveau 3 en 4) omvatten de werkzaamheden van de beroepsbeoefenaar in de supermarkt. Hiervoor gelden veelal standaardwerkwijzen. Om in te spelen op de vragen en behoeften van klanten voert hij werkzaamheden naar eigen inzicht uit. Voor de werkzaamheden heeft de beroepsbeoefenaar basiskennis en vaardigheden van de artikelen uit het levensmiddelenassortiment nodig. Ook heeft hij basiskennis nodig van (supermarkt)procedures en wettelijke regels op het gebied van levensmiddelen, (persoonlijke) hygiëne, HACCP, Arbo, veiligheid en milieu. Vanuit de arbeidsmarkt wordt een duidelijke meerwaarde gezien voor het verbinden van certificaten een deze keuzedelen. Een derde van de werkgelegenheid in de retail is in de supermarkten. Deze keuzedelen staan daarom vaak geprogrammeerd voor 2016-2017 en vormen het vervolg op eerdere convenanten als gevolg van hechte samenwerking bedrijfsleven - beroepsonderwijs binnen deze sector. 5. Art&Design (K0354) 6. Car- en interiorwrapping (K0266) 7. Digitaal produceren 3D object (K0355) 8. Digitale vaardigheden basis (K0022) 9. Digitale vaardigheden gevorderd (K0023) 10. DJ-ing (K0302) 11. Inleiding geo-informatie (K0356) 12. Interieurvormgeving (K0054) 13. Kleuradvies (K0218) 14. Lichtplan voor woon/werkruimte (K0357) 15. Live beeld (K038) 16. Livetechniek (K0359) 17. Oriëntatie op digitaal forensisch onderzoek (K0360) 18. Oriëntatie op interieurbouw (K0079) 19. Productvormgeving (K0296) 20. Security in systemen en netwerken 1 (K0400) 21. Security in systemen en netwerken 2 (K0444) 22. Specialisatie media- en entertainmentsector (K0402) 23. Verdieping colormanagement (K0113) 24. Verdieping Mediaproductie (K0361) 25. Verdieping Visual Merchandising (K0117) In de ICT en creatieve industrie spelen innovaties en technologische ontwikkelingen een grote rol. De noodzaak om voortdurend nieuwe kennis en vaardigheden op te doen geldt zeer sterk voor deze sector. Bovenstaande keuzedelen spelen in op deze trends en ontwikkelingen en bieden de mogelijke actuele kennis en vaardigheden te verwerven. Hiermee ervaring opdoen versterkt de positie van zowel aankomende als ervaren beroepsbeoefenaren en werkzoekenden op de arbeidsmarkt. De keuzedelen omvatten een samenhangende, afgebakende set handelingen, vakkennis & vaardigheden en kunnen daarmee als een afzonderlijke module worden aangeboden. advies Certificaten, definitief 20160513 10

26. Houder van herpeten (K0479) 27. Houder van honden en katten (K0470) 28. Houder van overige zoogdieren (K0471) 29. Houder van vissen (K0472) 30. Houder van vogels (K0473) De genoemde keuzedelen komen voort uit het besluit Houders van dieren, uit wetgeving onder verantwoording van het ministerie van Economische Zaken. De daarin opgenomen beroepsvereisten vormen een onderdeel van het kwalificatiedossier Dierverzorging. Deze zijn integraal opgenomen in de niveau-4 kwalificatie Bedrijfsleider dierverzorging. Voor de Vakbekwaam medewerker Dierverzorging-3 (25450) zijn de wettelijke beroepsvereisten geborgd via deze keuzedelen. advies Certificaten, definitief 20160513 11

advies Certificaten, definitief 20160513 12