Caleidoscoop De verzorgingsstaat, die sinds de tweede wereldoorlog zorgvuldig is opgebouwd, wordt langzaam omgebouwd naar een participatiesamenleving. De verantwoordelijkheid voor zorg en welzijn komt weer meer bij burgers zelf te liggen. De nadruk ligt steeds meer op wat mensen wél kunnen. Niet langer gaat het om het aandragen van oplossingen voor een cliënt, maar om het aanspreken van de cliënt op de eigen regie, de eigen kracht en het eigen netwerk. Er is nu behoefte aan interventies die handen en voeten aan deze omslag geven. De Geluksroute is zo n interventie, gericht op sociaal geïsoleerde inwoners en sterk gebaseerd op de positieve psychologie.
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 CM De Geluksroute Van klacht naar kracht Aad Francissen Het belang van geluk Wat is geluk eigenlijk? Wij gaan uit van duurzaam welbevinden: het regelmatig ervaren van positieve gevoelens en een algemene tevredenheid met het eigen leven. Er zijn veel wetenschappelijke theorieën over het ervaren van duurzaam welbevinden. Voor het geluksgerichte werken en de Geluksroute sluit de zelfdeterminatietheorie van Edward Deci en Richard Ryan (2002) goed aan. Deze theorie gaat ervan uit dat mensen streven naar groei en ontwikkeling, ook in moeilijke omstandigheden. Onderzoek op basis van de zelfdeterminatietheorie laat zien dat duurzaam geluk verkregen wordt als mensen zich richten op meer intrinsieke doelen, zoals goede relaties, persoonlijke groei en maatschappelijke betrokkenheid. Dit zijn bij uitstek de doelen die mensen zin en betekenis geven in het leven, doordat ze bijdragen aan iets groters. Eigenlijk kunnen ze nooit echt behaald worden, maar gaat het om het streven zelf. Deci en Ryan (2002) definiëren autonomie, competentie en verbondenheid als basisfactoren voor welbevinden: 1. Autonomie verwijst naar de mogelijkheid om activiteiten te kiezen, beslissingen te nemen en gedrag te reguleren in overeenstemming met de eigen waarden, wensen en doelen. 2. Bij competentie gaat het om de ervaring dat het eigen gedrag resulteert in de bedoelde uitkomsten en effecten. 3. Verbondenheid verwijst naar de basisbehoefte om intieme relaties met anderen te hebben. De maakbaarheid van geluk Geluk wordt vaak gezien als iets dat je ten deel valt. Wetenschappelijke theorieën zijn er daarentegen juist lange tijd van uitgegaan dat je geluk is voorbestemd door genetische aanleg en temperament. De waarheid ligt zoals zo vaak in het midden. Er komt steeds meer bewijs dat duurzaam geluk ook te beïnvloeden is. Dit wordt ook duidelijk vanuit de zelfdeterminatietheorie: aan de vervulling van de basisbehoeftes kan gesleuteld worden en dat draagt dan weer bij aan duurzaam welbevinden. Dit kan op verschillende niveaus gebeuren. Bijvoorbeeld op het niveau van het beleid: in de Wmo en de Jeugdwet sluit de aandacht voor zelfredzaamheid en inzet van het eigen netwerk goed aan op de drie basisbehoeftes. Bij zelfredzaamheid is het van belang om onderscheid te maken tussen autonomie en competentie. Bij autonomie gaat het vooral om de eigen regie. Het gaat hier om de omslag van aanbod- naar vraaggericht werken, ofwel: de vraag hoe kwetsbare mensen hun leven willen leiden. Deze vraag wordt veel belangrijker, nu volgens de nieuwe Wmo 2015 gemeenten worden 31 31
CM COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 geacht maatwerkoplossingen te leveren. Maatwerk suggereert dat een interventie op z n minst aansluit op het leven dat een kwetsbare inwoner wil leiden. De behoefte aan competentie vraagt om aandacht voor eigen kracht. Hierbij gaat het vooral om wat mensen zelf kunnen en waar zij goed (competent) in zijn. Ook als er problemen zijn en er zorg nodig is, hebben mensen de behoefte om dingen te doen waar ze goed in zijn. De behoefte aan verbondenheid sluit aan bij denken in termen van het eigen netwerk. Daarbij staat echter meer de wederzijdse verbondenheid in de aandacht dan het netwerk puur als hulpbron. Het gaat dus ook om de vraag hoe een cliënt van betekenis kan zijn voor andere mensen. Dan is er het niveau van interventies, die vanuit de positieve psychologie doorgaans gebaseerd zijn op het versterken van competenties die bijdragen aan welbevinden en optimaal functioneren. Er kan worden gedacht aan het bewust worden en versterken van positieve emoties, het onderzoeken van waarden, intrinsieke behoeften en talenten, positieve relaties, en het omgaan met en accepteren van tegenslag en lijden. Met het geluksgerichte werken maakt de professional tijdens het cliëntcontact gebruik van verschillende interventies uit de trukendoos van de positieve psychologie. De Geluksroute De interventie Geluksroute is gericht op mensen die sociaal geïsoleerd zijn geraakt als gevolg van gezondheidsproblemen. Het project, dat veelal uitgevoerd wordt binnen de grenzen van een gemeente, spoort deze kwetsbare inwoners op via verwijzers, zoals de huishoudelijke hulp, maatschappelijk werker, een woonconsulent of kerkelijk werker. De projectleider van een plaatselijke Geluksroute informeert de verwijzers over het project en stimuleert hen om sociaal geïsoleerde inwoners te verwijzen naar het project. Deze actieve, outreachende aanpak heeft bewezen goed te werken in de praktijk. Deelnemers krijgen twee tot vijf huisbezoeken van een consulent. De route bestaat uit een aantal fasen, beginnend met de fase van de situatieschets (intake). Tijdens de intake wordt de focus van het gesprek al snel verlegd naar zaken die werkelijk belangrijk zijn in het leven van de deelnemer: waarden, sterke kanten en betekenisvolle relaties. In de tweede fase van doeloriëntatie verkennen de consulent en de deelnemer samen passies, interesses of hobby s van de deelnemer. De deelnemer wordt aangemoedigd om een activiteit te vinden in overeenstemming met zijn passie en deze te plannen. Deelnemers kunnen tot maximaal (en eenmalig) E 500.- aanvragen voor deze activiteit. Het budget fungeert als een duwtje in de richting van een gelukkiger, meer betrokken en zinvol leven. Voor één keer is geld geen belemmering om te doen wat de deelnemer graag wil. Maar het geld is niet altijd nodig; sommige deelnemers kiezen bijvoorbeeld voor vrijwilligerswerk. Tot slot zal een evaluatie en vroege feedbacksessie worden gehouden. Casus: Henk De dagen zagen er allemaal hetzelfde uit... zelfs het eten was iets dat ik begon te vergeten. Ik voelde me eigenlijk te beroerd om het op te warmen in de magnetron. Henk (66 32
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 CM Interventies in de positieve psychologie Martin Seligman is de grondlegger van de positieve psychologie. Met collega s ontwikkelde hij verschillende kortdurende en eenvoudige interventies die onder begeleiding van een psycholoog, maar ook als zelfhulp kunnen worden ingezet: Je sterke kanten inzetten. Al dan niet met behulp van vragenlijsten worden talenten en kwaliteiten in kaart gebracht. De opdracht is om manieren te verzinnen om deze talenten en kwaliteiten meer in het dagelijks leven te gebruiken en te benutten. Drie positieve dingen. De opdracht om elke avond stil te staan bij drie positieve gebeurtenissen van die dag. De deelnemer beantwoordt ook de vraag waarom hij denkt dat deze gebeurtenissen plaatsvonden. Dankbaarheid uiten. Bij deze interventie denken deelnemers aan een persoon die ze erg dankbaar zijn, maar nooit op een goede manier hun dankbaarheid hebben getoond. De opdracht is om een brief te schrijven aan deze persoon en deze brief hardop voor te lezen. Actief reageren. De deelnemers krijgen de opdracht om iedere dag minstens een keer enthousiast en actief te reageren op een positief bericht van een ander. Genieten. De deelnemers krijgen de oefening om iedere dag te genieten van een activiteit die ze normaal gesproken gehaast uitvoeren. Het kan gaan om een maaltijd, een wandeling naar werk of school, een douche. Na afloop beschrijven ze wat er anders was en hoe ze zich daarbij voelden. Meer informatie: Positive Psychology Center, Martin Seligman. www.ppc.sas.upenn.edu jaar) beschrijft zijn situatie voorafgaand aan het volgen van de Geluksroute in een interview. Hij had zijn vrouw na twee jaar ziekte verloren, rond dezelfde tijd dat hij met pensioen ging. Hij lijdt aan astma en chronische hartproblemen, waarvoor hij veel zorg kreeg. Zijn huisarts kwam eens per maand thuis en hij bezocht de cardioloog vier keer per jaar. Daarnaast ontving hij thuiszorg en magnetronmaaltijden aan huis, hij had een scootmobiel en nam veel medicatie. Ondanks alle zorg voelde hij zich ellendig. Het enige wat ik deed tijdens een week was naar de winkel gaan en een keer naar de bibliotheek. Hij gleed langzaam in een sociaal isolement. De hulp bij het huishouden meldde hem aan voor de Geluksroute. Een geluksconsulent van Welzijn Ouderen bezocht Henk drie keer. Het eerste bezoek diende als een intake om Henk, zijn situatie en de dingen die voor hem belangrijk zijn, te leren kennen. Tijdens het gesprek is de consulent actief gestopt met het bespreken van Henks problemen en begonnen met het toepassen van methoden uit de positieve psychologie. Dit is waar de tweede fase van De Geluksroute start: doelverkenning. Het gaat erom Henks passies en talenten in kaart te brengen. Hiervoor heeft de consulent methoden zoals life review, de waardenoefening en de beschrijving van de 33
CM COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 85 e verjaardag ter beschikking. Tijdens het tweede huisbezoek vroeg de consulent aan Henk wat hij altijd al wilde doen in het leven. Henk dacht niet lang na over deze vraag en antwoordde: Schrijven. Ik wilde altijd al graag schrijven, maar dat is er nooit van gekomen. Toch verkende de consulent ook andere talenten en wensen, maar schrijven bleek duidelijk Henks passie, iets waar hij intrinsiek voor gemotiveerd is. Dit maakte de derde fase, de keuze van de activiteit in overeenstemming met de passie van de deelnemer, vrij eenvoudig. Henk koos voor een schriftelijke cursus bij de Volksuniversiteit in Enschede. De consulent vroeg Henk meer over de cursus uit te zoeken, zoals cursustijd, plaats, kosten en hoe hij daar zou kunnen komen. Fase vier, de planning en het doen van de activiteit, werd volledig uitgevoerd door Henk zelf. Het enige dat de consulent moest doen was het invullen van het aanvraagformulier voor het geluksbudget. Henk kreeg het geld op zijn bankrekening voor de schrijfcursus plus treinkaartjes voor het vervoer. Tijdens het volgen van de cursus deed hij schrijfopdrachten met andere studenten en reisde hij elke week naar de cursuslocatie. Hij merkte een positieve verandering in zijn leven: Ik leefde teruggetrokken, maar nu... tijdens de cursus moest ik met mijn medestudenten praten en dat gaf me vertrouwen. Ik vond het gewoon makkelijker om iemand in de winkel of op straat aan te spreken. Geen ingewikkelde gesprekken, maar gewoon simpele zaken. Dat deed ik daarvoor niet. Toen Henk aan de schrijfcursus begon, bezocht de consulent hem voor derde keer en begon de laatste fase. Dat is de fase van de zogenaamde boostersessie, een vroege evaluatie en feedback bedoeld om uit te zoeken of de schrijfcursus een geslaagde keuze was. Dankzij de Geluksroute volgde Henk een volledig seizoen van schrijfcursussen. Het seizoen daarna betaalde hij zelf, zoveel plezier had hij erin. Nadat hij de Geluksroute had gevolgd, legde Henk uit 34
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 CM Drs. Aad Francissen is werkzaam bij stichting Arcon. Hij houdt zich bezig met wetenschappelijk onderzoek naar de geluksgerichte benadering, met de ontwikkeling van de Menselijke Maat en hij adviseert gemeenten en zorgaanbieders. Deze activiteiten zijn bij Arcon gebundeld onder de noemer Geluksacademie. http://www.arcon.nl/wie-we-zijn/onze-mensen/aad-francissen. html dat zijn hartkwaal en de ernstige astma niet verminderd waren. De hoeveelheid medicatie en thuiszorg bleven ook ongewijzigd. Toch bleek dat hij, ondanks zijn gezondheidsproblemen, de huisarts nog maar vier keer per jaar zelf te bezoeken en zag hij de cardioloog nog maar twee maal per jaar. Hij gaf aan veel gelukkiger in het leven te staan en zich meer verbonden te voelen tot andere mensen. Ten slotte verklaarde hij dat hij nog steeds magnetronmaaltijden krijgt, maar nu ik eet ze warm. Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Laura Weiss (PhD.) en Prof. Dr. Gerben Westerhof, universitair hoofddocent psychologie en directeur van het Levensverhalenlab aan de Universiteit van Twente. De Universiteit Twente verricht, in opdracht van stichting Arcon, wetenschappelijk onderzoek naar de werking van de Geluksroute onder de noemer Evaluatiestudie Geluksroute. Meer informatie www.geluksacademie.org www.selfdeterminationtheory.org Referenties Bohlmeijer, E., Bolier, L., Westerhof, G., & Walburg, J. (2013). Handboek positieve psychologie: Theorie, onderzoek, toepassingen. Amsterdam: Boom. Bolier, L., Haverman, M., & Walburg, J. (2010). Mental Fitness. Amsterdam: Boom. Deci, E., & Ryan, R. (2002). Handbook of self-determination research. Rochester: University of Rochester Press. Francissen A., Wezenberg E., & Westerhof, G. (2010). De gevolgen van geluk. Borne: Arcon. Westerhof, G., & Bohlmeijer, E. (2010). Psychologie van de levenskunst. Amsterdam: Boom. Weiss, L.A., Kedzia, S., Francissen, A.A., & Westerhof, G.J. (in press). Improving the health-care sector with a happiness-based approach: The case of the happiness route. In J. H. Søraker, J. -W. van der Rijt, J. Boer, P. -H. Wong, & P. Brey (Eds.), Well-being in contemporary society. New York: Springer. 35