www.pwc.nl Onderzoeksrapport Noordwest-Holland De kansen en uitdagingen zijn helder, maar wie pakt de regie? 22 maart 2012 PwC Alkmaar
Bij PwC in Nederland werken ruim 4.600 mensen met elkaar samen vanuit 12 vestigingen en drie verschillende invalshoeken: Assurance, Tax & HRS en Advisory. We leveren sectorspecifieke diensten en zoeken verrassende oplossingen, niet alleen voor nationale en internationale ondernemingen, maar ook voor overheden en maatschappelijke organisaties.
1. Voorwoord Per Kroon Vestigingsleider PwC Alkmaar Beste lezer, De regio Noordwest-Holland herbergt een groot aantal regionaal, landelijk en zelfs internationaal gezien toonaangevende bedrijven en instellingen met een duidelijke visie én veel affiniteit met de regio. En daar mogen we best trots op zijn! Dat besef kreeg ik weer eens tijdens het onderzoek naar de economische activiteiten in de regio Noordwest-Holland dat PwC Alkmaar in samenwerking met de Kamer van Koophandel heeft uitgevoerd. Naast data-onderzoek in relevante sectoren hebben we interviews gehouden met leidinggevenden van 32 toonaangevende bedrijven en instellingen. De uitkomsten hebben we in deze publicatie verwerkt. Het lezen van de interviews beveel ik u van harte aan. Ze geven een goede indruk van wat voor prachtige bedrijven en instellingen hier gevestigd zijn en wat er allemaal speelt in deze veelzijdige regio. In hoofdstuk 2 vindt u een samenvatting van het onderzoek en onze aanbevelingen. Aanleiding De aanleiding voor het onderzoek is in feite onze verhuizing naar de Robonsbosweg 7C. Sinds 17 februari 2012 is PwC Alkmaar gehuisvest in een goed bereikbaar, modern en duurzaam kantoor aan de ringweg van Alkmaar. De opening van ons nieuwe pand vieren wij met onze klanten en relaties tijdens een symposium op 22 maart 2012. Tijdens dit symposium worden de onderzoeksresultaten uit dit rapport gepresenteerd en discussiëren we met panelleden afkomstig uit de politiek, het onderwijs, publieke bedrijven en private ondernemingen. Interviews In de interviews kwamen onder andere de volgende vragen aan de orde: 1. Wat biedt de regio Noordwest-Holland voor uw onderneming of instelling? Te denken valt aan de aanbodzijde, zoals werknemers en leveranciers, maar ook aan klanten, kennisinstituten, etc. 2. Kunt u een voorbeeld geven van hoe de onderneming profiteert van de Hier waren we vooral geïnteresseerd in aansprekende voorbeelden van concrete situaties waar de regio echt voordelen biedt voor de onderneming of instelling. 3. Wat ziet u als uitdagingen voor de Uitdagingen kunnen er op een breed terrein zijn, maar we hebben de geïnterviewden vooral uitgedaagd op de terreinen arbeids- en onderwijsmarkt, wet- en regelgeving, infrastructuur en duurzaamheid. Hierbij hebben we geprobeerd scherp te krijgen wat de ondernemingen en instellingen precies verstaan onder deze containerbegrippen, hoe deze begrippen hen raken in hun bedrijfsvoering en hoe dit kan verbeteren met behulp van de regio. 4. Waar staat Noordwest-Holland over 10 jaar? Met deze vraag probeerden we inzicht te krijgen in de verwachtingen van de geïnterviewden omtrent de regio in het algemeen, maar zeker ook de verwachte ontwikkeling en groei van hun onderneming of instelling in deze regio en daarbuiten. Woord van dank Graag wil ik iedereen bedanken die haar of zijn bijdrage aan dit rapport en het symposium heeft geleverd. In het bijzonder de geïnterviewden, de panelleden, de Kamer van Koophandel, de PwC ers die hieraan meegewerkt hebben, en in het algemeen alle klanten van PwC. Veel leesplezier! Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 3
Inhoudsopgave 1. Voorwoord 3 2. Samenvatting en aanbevelingen 6 2.1. Samen de lat hoger leggen 6 2.2. De regio moet meer investeren in duurzaamheid 7 2.3. Behoud en groei van talent door focus op topsectoren 8 2.4. Kortom 8 3. De regio Noordwest-Holland 10 3.1. Enkele gegevens 10 3.2. De geïnterviewden 12 3.3. Kamer van Koophandel Noordwest-Holland de heer T. Pennink 13 4. Groothandel 14 4.1. Solar Nederland de heer F. Soulier 15 4.2. ERIKS de heer R. Groot 16 5. Detailhandel 17 5.1. Bart Smit de heer S. Hansen 18 5.2. Hermans de heren R. de Wit en N. Bakker 19 6. Zakelijke dienstverlening 20 6.1. AB Noord Holland de heer L. Fopma 21 6.3. Maandag de heer R. Entjes 22 7. Gezondheidszorg 23 7.1. Esperanz de heer A. van den Berge 24 7.2. Stichting Evean Thuiszorg mevrouw S. Timmerman 25 8. Industrie 26 8.1. Koninklijke Boon Edam de heer N. Huber 27 8.2. Koks Special Products de heer R. Koks 29 9. Bouw- en vastgoedsector en woningcorporaties 30 9.1. Bouwbedrijf M.J. de Nijs de heer W. de Nijs 31 9.2. Spaansen de heer S. Koning 32 9.3. Woningcorporatie Woonwaard de heer P. Sponselee 33 10. Locale overheden en instanties 34 10.1. Gemeente Alkmaar de heer J.C.M. Cox 35 10.2. Gemeente Purmerend mevrouw M.J. Smulders 36 10.3. Gemeente Texel de heer C. van Wijngaarden 37 11. Onderwijsinstellingen 38 11.1. ESPEQ Opleidingsbedrijven de heer H. Meijdam 39 11.2. ROC de heer A.J.M. de Wit 40 11.3. Clusius College de heer R. van Tilburg 41 4 PwC
12. Transport, logistiek en offshore 42 12.1. Peter Appel Transport de heer P. Appel 43 12.2. AB Texel de heer D. Wetenkamp 44 12.3. Peterson SBS de heer E.A. Kooij 45 12.4. Koninklijke TESO de heer C. de Waal 46 13. Agribusiness 47 13.1. Bejo Zaden de heer J.P. Schipper 48 13.2. Dekker Chrysanten de heer C. Dekker 49 13.3. Floricultura de heer R. Schoone 50 14. Energie en afvalverwerking 51 14.1. HVC de heer W. van Lieshout 52 14.2. ECN de heer P. Korting 53 14.3. Kras Recycling de heer H. Kras 54 14.4. MetDeZon de heer W. Schouten 55 14.5. Enviem Holding / Gulf de heer R. Kruijff 56 Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 5
2. Samenvatting en aanbevelingen Veel (publieke en private) ondernemingen die in Noordwest-Holland zijn opgericht, maar hun vleugels inmiddels landelijk en vaak ook internationaal hebben uitgeslagen, blijven de waarde van de regio inzien. Dat doen ze niet alleen vanwege hun klanten die hier zitten, maar vooral vanwege de medewerkers. Dat blijkt uit het onderzoek naar de economische activiteiten in de regio Noordwest-Holland dat PwC Alkmaar in samenwerking met de Kamer van Koophandel heeft uitgevoerd. Voor dat onderzoek werden onder meer leidinggevenden van 32 toonaangevende bedrijven en instellingen geïnterviewd. Voor (not for profit-)instellingen geldt eigenlijk zonder uitzondering dat ze hun bestaansrecht ontlenen aan de regio. Dat is niet zo vreemd voor gemeenten, woningbouwcorporaties, onderwijsinstellingen en ook voor de gezondheidszorg. Voor publieke en private ondernemingen is dit veel minder vanzelfsprekend. Veel bedrijven zijn inmiddels groter (medewerkers, omzet) buiten de regio dan in Noordwest-Holland. Ook dan wordt de regio nog op waarde geschat. Toch wordt de plaats waar deze bedrijven groeien vooral bepaald door concurrerende factoren als beschikbaar gekwalificeerd personeel, beschikbare knowhow en afzetmogelijkheden. Waar kan tegen de beste integrale kostprijs geproduceerd worden en welke overheden scheppen de beste randvoorwaarden? Op basis van de gehouden interviews komen de volgende conclusies en aanbevelingen naar voren: 2.1. Samen de lat hoger leggen door meer samenwerking Het bedrijfsleven, het onderwijs en de politiek moeten meer samenwerken. Die wens wordt binnen de regio breed gedragen, maar het besef van urgentie is nog lang niet overal groot genoeg. Een van de belangrijkste uitdagingen voor de regio is een betere samenwerking op het gebied van water, energie, duurzaamheid en toerisme. Vooral het leggen van verbindingen tussen de sectoren is belangrijk. Noordwest-Holland moet nadrukkelijker de aansluiting zoeken met de Randstad en aantrekkelijk blijven voor hoogopgeleiden en talent in het algemeen. Ondanks dat op dit moment de economische omstandigheden en de vooruitzichten niet florissant zijn, zijn de geïnterviewde ondernemingen en instellingen wel positief over de toekomst. Bij de meeste bedrijven leeft het gevoel dat de regio onvoldoende op de kaart staat in Den Haag. Het standpunt is dat we onze bescheidenheid moeten laten varen en het principe be good and tell it moeten hanteren. De geïnterviewden zijn bezorgd over de dreiging dat de regio een leefgebied wordt en dat de werkgelegenheid in de Randstad moet worden gezocht. Hier is nadrukkelijk de politiek aan zet: Ten eerste op landelijk niveau. De regio mag geen witte vlek zijn of worden in Den Haag. Daarom moeten we ons constant laten horen. Het aanwijzen van de regio als zesde Greenport van Nederland en de cofinanciering door het Rijk en de Provincie van de nieuwe Hogefluxreactor zijn voorbeelden waar dit goed gelukt is. Maar tegelijkertijd heeft het Rijk geen duidelijke visie op deze regio en de ontwikkelingen op het gebied van vergrijzing en ontstedelijking. Internationaal gezien zit deze regio om de hoek van Amsterdam en heeft ze veel te bieden qua ruimte en arbeidspotentieel. We zullen het Rijk dus moeten helpen om deze visie aan te scherpen. Ten tweede op provinciaal niveau. Noordwest-Holland kent een sterke bouwsector die ook graag in de regio wil bouwen! Een mooi voorbeeld is hoe Venlo heeft besloten om 500 miljoen euro te investeren in haar regio als toonaangevende locatie voor glastuinbouw. Die investering betreft dan vooral energietechnische en infrastructurele voorzieningen waarmee bedrijvigheid aangetrokken en gefaciliteerd kan worden. De steun vanuit de provincie Noord- Holland aan dergelijke initiatieven is onder andere samengebracht in het Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland- Noord. Ook initiatieven als de Agriboard en de Energyboard worden mede vanuit de provincie gedragen. Helaas is het niet gelukt om de Floriade 2022 binnen te halen. Veel partijen onderstrepen het belang van het binnenhalen van dit soort grootschalige evenementen om de regio zowel landelijk als internationaal op de kaart te zetten. De uitdaging is om samen de lat hoger te leggen in de regio, dan komen deze successen vanzelf. Ten derde op gemeentelijk niveau. De schaalvergroting van de gemeenten (bijvoorbeeld in Hollands Kroon) kan eraan bijdragen dat zij meer armslag krijgen om ook als regisseur op te treden. De burgemeester van Alkmaar heeft de suggestie gedaan om binnen de uitgebreide HAL-regio (Heerhugowaard, Alkmaar en Langedijk) nog meer samen te werken en daarmee een cluster te vormen dat qua omvang te vergelijken is met de grote steden in Nederland. Daarmee komen we in Den Haag nadrukkelijker op de kaart en kunnen we onze blik richten op het streven naar het worden van een meer aantrekkelijke vestigingsplaats 6 PwC
voor andere Nederlandse of zelfs internationale bedrijven. In plaats van op regionaal niveau elkaar vliegen proberen af te vangen. De discussie over het vestigen van het ziekenhuis MCA in Alkmaar of Heerhugowaard is daarvan een schrijnend voorbeeld. De gemeenten in West-Friesland hebben afspraken gemaakt over de planning van bedrijventerreinen tot 2020. De afspraken zijn vastgelegd in een programma dat is aangeboden aan de provincie Noord-Holland. Om overaanbod te voorkomen houdt de regio stevig de vinger aan de pols en zet ze meer dan de helft van de plannen voor bedrijventerreinenontwikkelingen tijdelijk stil. De ontwikkelingen die in uitvoering zijn, vinden wel doorgang. Ook de HVC is een mooi voorbeeld van hoe gemeenten kunnen samenwerken. Als eigenaren van de HVC dragen de gemeenten er zorg voor dat het afval op een duurzame wijze wordt verwerkt en daarbij energie wordt opgewekt. Maar er is meer nodig. Zoals het scheppen van een klimaat waar hoogopgeleiden en andere talenten naartoe trekken. De regio heeft geen universiteit en moet daarom nadrukkelijk nadenken over de vraag hoe ze toch zoveel mogelijk opleiding hier houdt en verder uitbreidt. Een betaalbare huisvesting voor studenten is daarvoor een van de voorwaarden, maar Alkmaar heeft momenteel de twijfelachtige eer de hoogste prijzen voor kamerhuur in Nederland te kennen. Daarnaast is de studentenhuisvesting in andere steden in de regio ook beperkt. In grote steden zie je nu initiatieven om leegstaande kantoren te herontwikkelen naar studentenhuisvesting. Voor Alkmaar kan dit ook een oplossing zijn. Daarbij worden twee vliegen in één klap geslagen, want lokale bouwbedrijven kunnen daar ook van profiteren. Voorzieningen in het uitgaansleven en op het gebied van kunst en cultuur spelen tevens een grote rol voor het aantrekken (en vasthouden) van studenten en hoogopgeleiden. Op de korte termijn is het wellicht aantrekkelijk om hierop te bezuinigen, maar op de lange termijn kan het tot gevolg hebben dat talent de regio verlaat. Daarnaast is het belangrijk dat de periode tussen het bedenken van een eventuele samenwerking en de uiteindelijke uitvoering ervan wordt verkort. Natuurlijk hebben burgers, bedrijven en instellingen voordeel bij het Nederlandse poldermodel, waarbij zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met alle belangen en inspraak en het procesrecht goed is geregeld. Maar vooral ondernemers ergeren zich steeds meer aan het feit dat de uitvoering vaak veel te lang op zich laat wachten, terwijl alle betrokkenen het eens zijn over nut en noodzaak van een project. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de infrastructuur (de oost/west-verbindingen in de regio), maar ook in procedures voor bestemmingswijziging (bijvoorbeeld zonneenergie en windmolens) en in wet- en regelgeving die niet aansluit op de praktijk (bijvoorbeeld teruglevering van energie aan het net). Ondernemingen worden geconfronteerd met toenemende (internationale) concurrentie en kennen al voldoende uitdagingen. Toch hebben zij de plicht de gesignaleerde tekortkomingen beter te communiceren. Op haar beurt moet de politiek pro-actiever optreden om mogelijke verbeteringen te identificeren en op te pakken. Instanties als provincie en gemeenten, (onderzoeken onderwijs)instellingen en namens de bedrijven de Kamer van Koophandel, VNO-NCW, Agriboard, Energyboard, Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland-Noord vervullen hierin regionaal gezien een belangrijke rol. De cruciale vraag is wie de regie neemt om voorgenoemde kansen en uitdagingen daadwerkelijk aan te pakken. Recente successen als de status van zesde Greenport en de financiering van de Hogefluxcentrale in Petten laten zien dat een samenwerking tussen al deze partijen onontbeerlijk is en tot successen leidt. 2.2. De regio moet meer investeren in duurzaamheid Om ervoor te zorgen dat Noordwest- Holland een economie behoudt die klaar is voor de toekomst, moet de regio investeren in duurzame energie. Duurzame energie is in veel gevallen nu al een rendabele investering en dat is voor het bedrijfsleven vaak een kritische succesfactor. Overheidsinvesteringen en subsidies helpen om de toepassing van duurzame energie verder te versnellen. Noordwest-Holland heeft veel wind en een relatief hoog aantal zonuren, maar ook veel WKK-installaties in de glastuinbouw. Daarnaast herbergt deze regio een aantal toonaangevende bedrijven en instellingen die bepalend zijn in de wereld van duurzame energie. Dit biedt voldoende mogelijkheden om nog meer gebruik te maken van duurzame energie. Veel geïnterviewden verwachten dat decentrale opwekking van energie, die vaak ook zeer duurzaam is (wind, zon, WKK), de komende jaren belangrijker wordt. Het knelpunt hierbij is dat de teruglevering nog niet optimaal geregeld is. Verder moeten de lokale behoeften veel beter in kaart worden gebracht en op elkaar worden afgestemd, zodat zo min mogelijk elektriciteit wordt getransporteerd. Er bestaan al concrete plannen voor een expertisecentrum op het gebied van biomassa. Tevens kan worden gedacht aan het structureel opvangen van restwarmte van de industrie en het aanleggen van een publiek warmtenetwerk in de regio. Hierbij moeten de overheid, het bedrijfsleven en vooral ECN en HVC een vooraanstaande rol blijven spelen. Uiteindelijk resulteren de investeringen in duurzame energie zowel in concurrentievoordeel als gevolg van lagere energieprijzen, als in hooggekwalificeerde kennis die we kunnen exporteren. Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 7
2.3. Behoud en groei van talent door focus op topsectoren Als het gaat om werknemers geven de ondervraagde bedrijven en instellingen aan dat in Noordwest-Holland op alle niveaus (zowel mbo, hbo als wo) relatief veel kwaliteit is te vinden. Maar tegelijkertijd stroomt veel talent naar de Randstad. In de toekomst wordt het nog een uitdaging om goed gekwalificeerd personeel voor de regio te behouden. Een verdere focus op topsectoren is daarom gewenst. Vrijwel alle geïnterviewden zijn het er over eens dat de arbeidsmoraal in de regio onderscheidend is ten opzichte van andere gebieden. Termen als nuchter en hard werken vallen regelmatig. De nuchtere Noord-Hollandse arbeidsmentaliteit wordt als zeer prettig ervaren door de geïnterviewden. Organisaties die vestigingen buiten Noordwest-Holland hebben, merken dan ook verschillen in de arbeidsmentaliteit. In vergelijking met de rest van het land zijn werknemers in Noordwest-Holland vaak loyaler aan hun omgeving en werkgevers. Zo vertaalt zich dit onder andere in een structureel lager ziekteverzuim onder werknemers in onze regio. Mede door deze tevredenheid over de arbeidsmoraal zien alle bedrijven kansen om in de regio te groeien en hebben zij geen plannen om op korte termijn activiteiten (en daarmee werkgelegenheid) te verplaatsen naar andere regio s of het buitenland. Veel van de laag gekwalificeerde arbeid is al geoutsourced. De uitdaging voor de regio blijft wel om de kennisintensieve activiteiten te behouden en uit te breiden. Vrijwel alle geïnterviewden zijn er namelijk ook van overtuigd dat hun bedrijf harder groeit in andere delen van Nederland en - vooral - het buitenland. Deze ontwikkeling is onvermijdbaar gelet op de macro-economische ontwikkelingen, zoals economische groei in andere delen van de wereld en de vergrijzing in West- Europa. Om daar op tijd op in te spelen is een verdere investering in de topsectoren aan te raden. Het kabinet heeft een topsectorenbeleid ontwikkeld, waarin negen sectoren zijn aangewezen. Iedereen lijkt het er over eens dat de regio Noordwest-Holland sterk gepositioneerd is in de topsectoren Agrofood, Tuinbouw en uitgangsmaterialen en Energie. Met de recente toewijzing van de status als zesde Greenport van Nederland is een stap in de goede richting gezet, maar het is wel veelzeggend dat deze regio pas na lang lobbyen deze status heeft gekregen. Terwijl deze regio op basis van het belang van agri & food daar al vanaf het begin bij had moeten zitten. Daarnaast zijn door de ligging van de regio ook de sectoren Leisure (toerisme, vrijetijdsbesteding en horeca) en Maritiem/ offshore van groot belang. Ook hier is samenwerking en een gezamenlijke ambitie het devies om uiteindelijk de regio (inter) nationaal beter op de kaart te zetten. 2.4. Kortom De geïnterviewden zijn over het algemeen tevreden over de regio, de mensen die er wonen en werken, de leefomgeving en de bedrijven en instellingen. Een verdere groei en bloei van de bedrijven in de regio wordt ook zeker niet uitgesloten, maar dan moeten wel de juiste randvoorwaarden worden geschapen. Een scherpere focus van alle belanghebbenden op topsectoren, investeren in duurzaamheid en vooral samen de lat hoger leggen zijn daarvoor nodig. In onze optiek is het daarbij cruciaal dat een organisatie gaat opstaan die de regie gaat pakken zodat de juiste randvoorwaarden ook daadwerkelijk worden geschapen voor onze regio en de ambities waar gemaakt kunnen worden. PwC hoopt met dit rapport een bijdrage te leveren aan het inzichtelijk maken van deze randvoorwaarden en de wensen en meningen van topbedrijven en belangrijke instellingen in de regio Noordwest-Holland. 8 PwC
Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 9
3. De regio Noordwest-Holland 3.1. Enkele gegevens Noordwest-Holland is een dynamische regio die de afgelopen tien jaar haar werkgelegenheid zag groeien en gekenmerkt wordt door een verscheidenheid aan economische sectoren. De regio Noordwest- Holland wordt door verschillende instanties anders gedefinieerd, maar de omvang van de regio binnen de provincie Noord-Holland is in tabel 1 weergegeven. De werkgelegenheid nam in de regio tussen 2000 en 2010 toe met 10,3% tot ruim 856.000 banen. In dezelfde periode nam het aantal bedrijfsvestigingen toe met 30,2% tot ruim 148.000 vestigingen. Vooral de laatste jaren is het aantal MKB bedrijven sterk toegenomen, met name zzp-ers. Haarlemmermeer is verruit de grootste gemeente in de regio, gevolgd door Haarlem, Zaanstad en Alkmaar. Van deze steden groeide alleen Alkmaar meer dan het regionaal gemiddelde in werkgelegenheid, namelijk met 16,4%. De groei in werkgelegenheid is relatief het grootst in kleinere gemeenten, zoals Wervershoof, Wormerland en Oostzaan en is veroorzaakt door een flinke groei van bedrijventerreinen. Tabel 1. Inwoners aantal Aantal banen x 1.000 x 1.000 Noordwest-Holland (Noord-Holland excl. Amsterdam, Haarlem, Haarlemmermeer en t Gooi) 1.414 574 Noordwest-Holland (Noord-Holland excl. Amsterdam) 1.902 856 Noord-Holland (incl. Amsterdam) 2.669 1.388 Figuur 1. Top-10 gemeenten in Noordwest-Holland naar werkgelegenheid en werkgelegenheidsgroei (2000-2010) Haarlemmermeer 122.669 Haarlem Zaanstad Alkmaar Amstelveen Velsen Hoorn Den Helder Purmerend Heerhugowaard 66.568 61.970 51.373 43.655 33.968 31.673 28.462 25.961 22.320 0 50.000 100.000 150.000 Wervershoof 81% Wormerland 52% Oostzaan Beemster Koggenland Zeevang Heemskerk Purmerend Graft-De Rijp Heerhugowaard 49% 37% 35% 32% 32% 31% 29% 29% 0% 50% 100% Werkgelegenheid (aantal banen in 2010) Werkgelegenheidsgroei (2000-2010) Bron: KvK/LISA, 2011 10 PwC
Figuur 2. Sectorverdeling Noordwest-Holland (exclusief Haarlemmermeer, Haarlem en t Gooi) Sectoren Groot- en detailhandel Zakelijke en financiële diensten Gezondheidszorg Industrie Bouw- en vastgoed Overheid Onderwijs Horeca Transport en logistiek Overige dienstverlening, cultuur en recreatie Landbouw ICT Energie, water en afvalbeheer 0 Bron: CBS, 2011. (totaal aantal banen 574.000) Als uitvloeisel van de eurocrisis, wordt het vierde kwartaal 2011 getekend door een dalend optimisme in het bedrijfsleven in Noordwest-Holland (KvK, 2011). Het ondernemersvertrouwen in de regio is daarmee bijna terug op het niveau van de crisis in 2009. Dit geldt overigens niet alleen voor Noordwest-Holland, maar voor heel Nederland. De productie in de regio komt in het nauw door een tekort aan opdrachten voor 20% van de bedrijven. Ook is de winstgevendheid van bedrijven verslechterd. Door deze ontwikkelingen neemt het aantal banen af. Opvallend is dat de sector bouwnijverheid de hardste klappen te verduren krijgt, en de Kop van Noord-Holland het sterkst achterblijft op 35.550 35.050 34.520 23.210 21.030 17.560 13.260 11.390 7.460 60.250 89.170 113.970 111.580 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 Werkgelegenheid in Noordwest-Holland (aantal banen) de andere regio s in Noordwest-Holland. In de sectorindeling van het CBS zijn veel bedrijven die actief zijn in Agri & Food en Energie & Afval ingedeeld in andere sectoren zoals industrie en groothandel. Dit vertekent het beeld van het belang van deze sectoren voor de werkgelegenheid in de regio. In reactie op de veranderende marktomstandigheden en verwachtingen rondom economische groei, heeft de provincie Noord-Holland plannen om de leegstand voor kantoren en bedrijventerreinen tegen te gaan. Zij schrapt een aantal bedrijventerreinen en kantoorlocaties voor de regio Noord- Holland Zuid uit de planningsopgave van de Structuurvisie 2040. Dit besluit is een gevolg van de afspraken die bestuurders van gemeente, stadsregio en provincie hebben gemaakt over de Metropoolregio Amsterdam MRA. In de periode tot 2040 wordt 40% van het planaanbod nieuwe kantoren en 23% van het planaanbod nieuwe bedrijventerreinen geschrapt. Vergrijzing is in de regio hoger dan in Noord-Holland Een ander element waar de regio Noordwest-Holland mee te maken heeft is de aanzienlijke vergrijzing, zeker wanneer grootstedelijke (met studenten en yuppen) regio s zoals Amsterdam en Haarlem niet worden meegenomen. Dit levert problemen op voor de regio wanneer de economie weer aantrekt en de war for talent in alle hevigheid losbarst. Op nationaal niveau is duidelijk te zien dat sommige sectoren meer last van vergrijzing hebben dan andere. Uitblinkers in vergrijzing zijn onderwijs, gezondheidszorg en de overheid. Daarna volgen transport & logistiek, industrie en de bouwsector. Dit is zorgwekkend voor de regio, omdat deze sectoren een belangrijke bijdrage leveren aan werkgelegenheid. Landbouw scoort gemiddeld. De minste vergrijzing is in de sectoren handel, horeca en zakelijke dienstverlening. Tabel 2. Aandeel bevolking van 55 jaar en ouder (in % totaal bevolking, 2011) Groei aandeel bevolking van 55 jaar en ouder (in %-punt, 2001-2011) Noordwest-Holland (Noord-Holland excl. Amsterdam, Haarlem, Haarlemmermeer en t Gooi) 30,3% + 6,0% Noordwest-Holland (Noord-Holland excl. Amsterdam) 29,9% + 5,4% Noord-Holland (incl. Amsterdam) 27,6% + 4,3% Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 11
3.2. De geïnterviewden Texel Gemeente Texel AB Texel Koninklijke TESO Den Helder Peterson SBS Enviem Holding B.V./Gulf ROC Kop van Noord-Holland Petten ECN Warmenhuizen Bejo Zaden M.J. de Nijs Heerhugowaard Espeq Opleidingsbedrijven Middenmeer AB Noord Holland Peter Appel Transport Winkel Spaansen Hensbroek Dekker Chrysanten Hoorn Hermans Alkmaar KvK Noordwest-Holland Solar Nederland Eriks Woningcorporatie Woonwaard Gemeente Alkmaar Clusius College Evean HVC Koks Special Products De Rijp MetDeZon Edam Boon Edam Volendam Bart Smit Kras Recycling Purmerend Maandag Gemeente Purmerend Esperanz Assendelft Floricultura 12 PwC
3.3. Kamer van Koophandel Noordwest-Holland de heer T. Pennink De Kamer van Koophandel wil ondernemers verder laten komen met ondernemen. Niet alleen met een up-todate Handels register waarin u informatie over alle ondernemingen in Nederland vindt. Maar ook door het aanbieden van seminars, online informatie en adviesgesprekken. Er zijn in Nederland 12 Regionale Kamers van Koophandel, waarvan de Kamer van Koophandel Noordwest-Holland er een is. Het Bestuur staat aan het hoofd van de Kamer van Koophandel Noordwest- Holland. De leden komen uit het MKB, uit de groep overige ondernemingen en uit de kring van de werknemers. Het beleid wordt, als het gaat om de specifieke regionale taken, bepaald door het bestuur van de Kamer. Daarbij wordt sterk gesteund op de opvattingen van regionale ondernemersorganisaties, brancheorganisaties en landelijke koepels als VNO, MKB en LTO. De Kamer van Koophandel Noordwest-Holland heeft vestigingen in Alkmaar en Hoorn, en er werken circa 78 werknemers. Wat biedt de regio Noordwest- Holland voor de Kamer van Koophandel? De regio Noordwest-Holland is feitelijk de biotoop van deze organisatie. De Kamer is uit de aard der zaak regionaal verankerd, de regio is het DNA van de Kamer van Koophandel. In de Gebiedsvisie worden 5 clusters onderscheiden waar de regio Noordwest-Holland zich specifiek op moet richten: agribusiness, leisure, energie, gezondheid en maritiem. Kun je een voorbeeld geven van hoe de Kamer van Koophandel profiteert van de Profiteren is misschien niet helemaal het juiste woord, maar de agenda van Kamer wordt bepaald door de regio Noordwest- Holland en de ondernemers die in deze regio ondernemen. De uitdagingen van de regio Noordwest-Holland vormen in feite de agenda van de Kamer van Koophandel. De regio Noordwest-Holland, in het bijzonder de ondernemers daarbinnen, is derhalve mijn opdrachtgever. Wat zie je als uitdagingen voor de Een belangrijke uitdaging is het beter verkopen van de regio, de regio staat nog niet voldoende op de kaart. Een voorbeeld is de aanwijzing van Noord Holland Noord tot 6e Greenport. Onze regio is op bepaalde onderdelen veel belangrijker dan een aantal andere regio s, die desondanks al wel eerder de Greenport status bezaten. Gelukkig is dit de afgelopen tijd goed opgepakt, met als resultaat de recente aanwijzing van Noord Holland Noord als 6e Greenport van Nederland. De arbeidsmarkt is krimpend in de regio Noordwest-Holland, in de toekomst gaat een tekort ontstaan. Hier ligt zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve uitdaging. Talenten en hoogopgeleiden gaan nu nog teveel buiten de regio aan de slag, bijvoorbeeld in Amsterdam. Wij moeten als regio de carrièrekansen voor deze groepen beter zichtbaar maken. In sectoren als de zadenveredeling en de metaal/techniek liggen hele mooie carrièremogelijkheden. Een dominant thema in dit verband is ook de noodzaak om een deel van de woningbouw van de metropool Amsterdam naar de regio Noordwest-Holland te halen. In de regio liggen verder grote kansen om het thema duurzaamheid verder te ontwikkelen en hier nieuwe business mee te genereren: te denken valt aan off shore, windenergie, biomassa en duurzaam bouwen. Waar staat Noordwest-Holland over De regio Noordwest-Holland moet over 10 jaar nationaal en internationaal een toonaangevende/bepalende speler zijn op tenminste de gebieden agribusiness en energy. Noordwest-Holland moet een zeer gastvrije regio zijn voor toeristen en bewoners. En tot slot: talent moet toekomst zien in de regio Noordwest-Holland. Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 13
4. Groothandel De groothandel in Noordwest-Holland telt ongeveer 42.000 banen, en is hard geraakt door de economische crisis in 2008-2009. In 2010 was er weer sprake van omzetgroei in de Nederlandse groothandel van zo n 9%, gestuwd door internationale handel. De branche haalt zo n 40% van haar nettoomzet uit export (NVG, 2011). Opvallend is dat 99% van het aantal groothandels behoort tot het MKB, met minder dan 100 werknemers (PwC, 2011). De sector kent veel sterke en grote bedrijven met een hoge arbeidsproduktiviteit en geldt ook als een belangrijke financier in de waardeketen(s). De sector moet steeds innoveren en efficiënter worden om het risico te vermijden dat het in de waardeketen eruit wordt gesneden. Verslechterende situatie detailhandel in Nederland drukt groeiverwachtingen groothandel De groothandel heeft te lijden onder de economische crisis, maar heeft ook als een van de eerste geprofiteerd van stijgende export in 2010. In de tweede helft van 2011 blijkt dat het herstel broos is en met name op de Nederlandse markt georiënteerde groothandels krijgen te maken met een afwachtende consument en koopkrachtdaling. Door continue verbeteringen na te streven en additionele dienstverlening aan te bieden, kunnen ondernemingen zich onderscheiden ten opzichte van hun concurrenten. E-commerce biedt groothandel groeikansen E-commerce is in opkomst: in 2011 stijgt de omzet van verkoop via het internet naar 8,2 miljard (Thuiswinkel.org en Blauw, 2011). De groothandel kan garen spinnen bij de groei in e-commerce door het aanbieden van logistieke oplossingen achter het webwinkelen, door voorraden te beheren of processen over te nemen. 14 PwC
4.1. Solar Nederland de heer F. Soulier Solar Nederland is een vooraanstaande technische groothandel met een uitgebreid en veelzijdig assortiment elektra-, sanitair en verwarmingsproducten. Met de integratie van groothandel Vegro in 2008 is Solar Nederland één van de grootste, landelijk opererende groothandels in ons land geworden met een compleet productassortiment. Solar Nederland, onderdeel van de Deense beursgenoteerde Solar groep, heeft 19 vestigingen in Nederland en levert ruim 50.000 artikelen direct uit voorraad. Solar Nederland heeft haar hoofdkantoor, evenals één van haar twee distributiecentra, in Alkmaar. Bij Solar Nederland werken circa 700 werknemers. Wat biedt de regio Noordwest- Holland voor Solar Nederland? Om te beginnen heeft Solar ongeveer 250 medewerkers aan het werk in de regio Noordwest-Holland. Solar heeft er in het kader van de integratie met groothandel Vegro voor gekozen om haar hoofdkantoor in Alkmaar te vestigen. Hier was de nodige ruimte en infrastructuur beschikbaar, en de regio heeft tevens een gunstige ligging ten opzichte van Schiphol. Kun je een voorbeeld geven van hoe Solar Nederland profiteert van de Een voorbeeld is de Noord-Hollandse mentaliteit: doeners, no nonsens, doelgericht, afspraken nakomen, betrouwbaar. De regio is met circa 500 afnemers verder een belangrijke afzetmarkt voor Solar Nederland. Vanwege de historie van groothandel Vegro in Alkmaar hebben wij een relatief groot marktaandeel in Noordwest-Holland. Wat zie je als uitdagingen voor de Uitdagingen zijn er onder andere op het gebied van de arbeidsmarkt: de zorg voor voldoende kwantitatief en kwalitatief arbeidspotentieel. Een meer algemene uitdaging is het voorkomen van overregulering. Voorbeelden hiervan zijn de verpakkingenbelasting en de verwijderingsbijdrage. Deze regels leveren veel (administratieve) lasten op voor ondernemingen. Ook op infrastructureel gebied liggen uitdagingen voor de regio. De verbindingen vanuit de Randstad zijn goed tot ongeveer het HAL-gebied, de verdere verbindingen richting Noordkop, Afsluitdijk en Oosten hebben verbetering nodig. De duurzaamheidsmarkt biedt groeikansen voor de regio. Het is jammer dat de overheid aarzelt om hier goed in te springen, bijvoorbeeld met iets tastbaars en dichtbij als straatverlichting. Waar staat Noordwest-Holland over Er moet rekening gehouden worden met de landelijke trend van ontvolking van het platteland. Van belang is dus om de regio aantrekkelijk te houden om te wonen. Hier moet actief mee om worden gegaan. Laat de regio niet verschralen! Dit is ook belangrijk voor het behoud van talenten in de regio Noordwest-Holland. Eerlijk gezegd zie ik te weinig extra/onderscheidende initiatieven op dit gebied om ervoor te zorgen dat de regio Noordwest-Holland over 10 jaar aantrekkelijk blijft als woonregio. Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 15
4.2. ERIKS de heer R. Groot ERIKS is een industrieel dienstverlener met een uitgebreid assortiment werktuigbouwkundige componenten en up-to-date materiaal- en toepassingskennis. ERIKS streeft samen met haar klanten naar het verminderen van downtime en adviseert klanten bij het reduceren van de inkoopkosten en biedt milieu- en energiezuinige oplossingen. ERIKS is één van de grootste ondernemingen in de regio Noordwest-Holland en heeft naast de vestiging in Alkmaar een landelijk netwerk aan bedrijven en service centra. Wat biedt de regio Noordwest- Holland voor ERIKS? De regio biedt ons vooral een arbeidsmarkt met actieve en potentiële werknemers voor ERIKS in Alkmaar. Door de goede reputatie van ERIKS en de omvang van onze onderneming ten opzichte van andere regio-ondernemingen zijn wij goed in staat werknemers uit de regio aan te trekken. Verder hebben wij, voor onze vestiging in Alkmaar, een grote hoeveelheid zakelijke klanten in de regio. Bedrijven die bij elkaar in de regio zitten en elkaars taal spreken hebben de neiging graag met elkaar zaken te doen. Hierdoor zijn er veel MKB-ondernemingen die hun technische goederen bij ons bestellen. Kun je een voorbeeld geven van hoe ERIKS profiteert van de Zoals aangegeven is een groot deel van onze medewerkers afkomstig uit de regio. De nuchtere, zeg maar Westfriese, handelsmentaliteit vinden wij zeer prettig binnen onze onderneming. Wij hebben ook veelvuldig contact met de scholen in de regio en nemen op diverse afdelingen stagiaires aan. Hiermee trachten wij de talenten uit de regio aan ons, en dus aan de regio, te binden. Wat zie je als uitdagingen voor de We moeten er voor waken dat we niet een regio worden met een te smalle economische basis. We zijn nu goed op het gebied van land- en tuinbouw, toerisme, kantoren en detailhandel. Op het terrein van de technologische industrie is Noordwest-Holland echter te beperkt. Dit zou uitgebreid moeten worden om een betere mix en hierdoor een betere balans te krijgen. Dit zou de regio versterken. Om dit te bereiken is het wel van belang dat de opleidingsinstellingen, en dan voornamelijk InHolland, zich positief profileren. Vooral de technische opleidingen, op alle niveaus, moeten goed zijn, zodat studenten hier graag hun opleiding genieten en dan eerder de neiging hebben ook in de regio werk te zoeken, in plaats van in bijvoorbeeld de Randstad. Inzake duurzaamheid liggen er voor de regio kansen op het gebied van de energievoorzieningen. We hebben een regio met veel wind en een hoog aantal zonuren. Dit biedt mogelijkheden, al verwacht ik niet dat wij ons hierin echt onderscheidend kunnen ontwikkelen ten opzichte van andere regio s in Nederland. Waar staat Noordwest-Holland over Ik hoop, en verwacht ook, dat we er over 10 jaar florissant voor staan. Dat Noordwest- Holland een plezierige woonomgeving is. Dat er interessante ondernemingen zijn waar Noord-Hollanders kunnen werken, maar dat er voor de forenzen ook goede voorzieningen zijn, zodat ze niet veel tijd in de file doorbrengen. We hebben dan een regio waar veel innovatie en technologie met een industriële basis plaatsvindt. Daarnaast is het behoud van de natuur voor de leefomgeving, maar ook het toerisme, van groot belang. We moeten doorontwikkelen waar we goed in zijn. 16 PwC
5. Detailhandel De detailhandel in Noordwest-Holland telt ongeveer 72.000 banen 1, en is sinds 2008 aan het krimpen na een topjaar in 2007. Dalend consumentenvertrouwen en teruglopende koopkracht spelen detailhandel parten In 2011 en 2012 wordt verwacht dat de markt voor detailhandel sterk onder druk komt van dalend consumentenvertrouwen samen met dalende koopkracht, onder andere als gevolg van de crisis en overheidsbezuinigingen. Detailhandelaren krijgen te maken met bijkomende stijgende grondstofprijzen, met name voor voedingsmiddelen. Omdat deze stijgende kosten nauwelijks kunnen worden doorberekend, komt de marge onder druk. De prijzen van grondstoffen en voedingsmiddelen laten een dalende trend in de laatste maanden van 2011 zien, maar het koopkrachtprobleem wordt door overheidsmaatregelen in stand gehouden. Multichannel retail als kans in tijdperk e-commerce E-commerce is in opkomst. Steeds meer consumenten winkelen thuis op het internet in plaats van in de winkelstraat. Singlechannel detailhandelaren maken steeds vaker de keuze om naast fysieke winkels ook een webshop te openen. Echter, multichannel retail is een vak apart, en zorgt voor nieuwe uitdagingen om synergie te halen uit het gebruik van twee verkoopkanalen. 1 Tot de sector wordt naast de detailhandel ook de reparatie van consumentenartikelen gerekend, volgens de CBS sectorindeling SBI2008. Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 17
5.1. Bart Smit de heer S. Hansen Bart Smit is de bekendste speelgoed retailketen van Nederland. Inmiddels heeft zij 300 winkels in Nederland (waarvan 30 in Noord-Holland) en zo n 50 winkels in België, daarnaast is de website ook een belangrijk verkoopkanaal geworden. Het hoofd kantoor staat nog altijd in het dorp van de oprichter, Volendam. De onderneming is in 1967 opgericht toen Bart Smit begon met het verkopen van speelgoed aan de deur in Volendam. In de jaren 90 kocht Blokker Holding een meerderheidsbelang in Bart Smit en sindsdien valt zij onder de Blokker groep. Simon Hansen vormt samen met Jaap Tiemens de directie van Bart Smit, nadat de zoon van Bart, Thomas Smit, onlangs de overstap maakte naar de directie van Blokker Holding. Wat biedt de regio Noordwest- Holland voor Bart Smit? Bart Smit is een onderneming die echt vanuit de regio is ontstaan. Wat dit ons heeft gebracht en nog steeds dagelijks brengt is de Noord-Hollandse, of noem het Volendamse, cultuur. Mensen die samen ergens voor willen gaan, een no-nonsense mentaliteit hebben en ook vrijwel nooit ziek zijn. Het mooie voor Bart Smit is dat deze cultuur zich over de hele onderneming heeft verspreid in de loop der jaren. Wij zeggen wel eens mensen die bij ons werken in België zijn ook zo. We werken met veel flexibele medewerkers, maar de cultuurdragers komen uit de regio en die houden de cultuur in stand. Kun je een voorbeeld geven van hoe Bart Smit profiteert van de In de eerste plaats resulteert de cultuur die ik beschreef in een zeer laag ziekteverzuim, al jaren. Wat verder erg prettig is, is dat veel huisvrouwen uit de regio in ons distributiecentrum willen werken tijdens schooltijd. Het is voor hen natuurlijk belangrijk dat ze dicht bij de scholen van hun kinderen kunnen werken. Wij zijn een bedrijf met hoge pieken in de bezetting, en de binding met de regio zorgt ervoor dat we de pieken op deze manier goed kunnen opvangen. Wat zie je als uitdagingen voor de Ik zie twee belangrijke uitdagingen. In de eerste plaats is dat de logistiek. Bedrijfskundig gezien is het niet logisch om ons hoofdkantoor en één van onze grote distributiecentra in Volendam te hebben, gelet op de matige bereikbaarheid tijdens de ochtend- en avondspits. De mentaliteit van onze chauffeurs, die inmiddels s ochtends tussen 2 en 3 uur vertrekken, zorgt er onder meer voor dat we nog op deze locatie zitten. Ook met de gemeente hebben we altijd goede afspraken kunnen maken, ook dat heeft er aan bijgedragen dat we nog steeds in Volendam zitten. En andere uitdaging die ik landelijk zie, maar zeker ook in deze regio, is het gebrek aan lokale stimulering van winkelgebieden. Of anders gezegd, er worden eerder barrières opgeworpen om een winkel te beginnen. De lokale reclamebelastingen en de steeds meer toenemende parkeergelden vormen enkele voorbeelden. We zien steeds meer winkelleegstand in de kleinere steden. Ik vind het centrum van Alkmaar overigens een positieve uitzondering, daar zouden andere steden een voorbeeld aan kunnen nemen. Waar staat Noordwest-Holland over In het verlengde van het gebrek aan beleid van veel gemeentes om de ontwikkeling van winkelgebieden te stimuleren is er natuurlijk een steeds belangrijker wordende trend in de retail van verkopen via internet. Overigens kan de synergie tussen winkel en website heel sterk zijn, maar in algemene zin bestaat het risico dat het aantal winkels steeds verder afneemt, als gemeentes hier geen ander beleid in gaan voeren. Ik zie een risico dat deze regio hierdoor werkgelegenheid gaat kwijtraken. We zitten in deze regio ook al niet sterk in de financiële en zakelijke dienstverlening, dus er is werk aan de winkel voor lokale overheden. 18 PwC
5.2. Hermans de heren R. de Wit en N. Bakker Hermans Holding is een internationaal handels- en dienstenbedrijf met als hoofdkantoor en logistiek centrum Hoorn, midden in de regio Noordwest- Holland. In het portfolio van HH bedrijven bevinden zich retail merken als Jamin en LifeStyle alsmede de commerciële en logistieke dienstverleners HIM en HIS. Hermans is een familiebedrijf sinds 1972, voor meer informatie zie www.hermansholding.nl. Wat biedt de regio Noordwest- Holland voor Hermans Holding? Het bedrijf is hier gestart in 1972 met een Diskoland winkel. Hoorn kent een centrale ligging ten opzichte van Amsterdam en Hilversum, de centra voor de commerciële business van Hermans zowel zakelijk en financieel als media en fashion centra. Kun je een voorbeeld geven van hoe Hermans Holding profiteert van de Het allerbelangrijkst is de beschikbaarheid van goed gekwalificeerd personeel op alle niveaus met een enorm goede arbeidsethos. Wat zie je als uitdagingen voor de We moeten blijven investeren in de aansluiting tussen het onderwijs en de (doorstroming naar de) arbeidsmarkt. Wet- en regelgeving moet dienstbaar zijn aan burgers en bedrijven. Overregulering vanuit een te grote overheid creëert extra hindernissen voor ondernemers zonder dat het macro economisch iets toevoegt voor alle stakeholders. Infrastructuur: De bereikbaarheid van de Randstad vanuit deze regio is van cruciaal belang. Ten eerste door goede wegen en tunnels (de komst van de 2 e Coentunnel moet snel gerealiseerd worden), maar zeker ook door goede faciliteiten voor een digitale snelweg. Onder duurzaamheid verstaan we bij Hermans Holding het denken in continuïteit, dus de lange termijn, waarbij we onze bronnen (medewerkers, afnemers en de producten) als partners van ons bedrijf beschouwen en daar dus op een duurzame wijze mee om willen gaan. Waar staat Noordwest-Holland over Als Nederland en dus ook als regio zijn we sterk afhankelijk van het zaken doen met het buitenland. Daarom moet de regio zeker net zo centraal in Europa staan als nu! Onderzoeksrapport Noordwest-Holland 19