EEN LEIDRAAD BIJ HET INVULLEN VAN OO-FICHES

EINDCOMPETENTIES FORMULEREN EEN LEIDRAAD BIJ HET INVULLEN VAN OO-FICHES Elk jaar moeten tegen 31 mei de OO-fiches up to date gemaakt worden. De meeste velden die daarvoor ingevuld dienen te worden, zijn weinig problematisch. Het formuleren van eindcompetenties blijkt daarentegen vaak geen sinecure. Nochtans spelen die eindcompetenties een belangrijke rol in het ganse onderwijsproces. De eindcompetenties, werkvorm en wijze van evalueren zouden in principe onlosmakelijk met elkaar verbonden moeten zijn en elkaar wederzijds beïnvloeden. Eindcompetenties kunnen helpen bij het construeren van een adequate leeromgeving en bij het ontwikkelen van goede evaluatievormen. Daarnaast hebben ze ook een informatieve functie: ze zorgen voor duidelijkheid bij de student. Daarom is het belangrijk dat de eindcompetenties zoals ingevuld op de OO-fiches goed geformuleerd zijn. Het jaarlijks herbekijken van de formulering van de eindcompetenties kan aanzet zijn tot reflectie op de eigen onderwijspraktijk door de docent. Die kan van de gelegenheid gebruik maken om te zien of hij/zij zich nog kan vinden in de eindcompetenties zoals die eerder geformuleerd werden. Met dit document willen we de docent helpen bij het goed formuleren van de eindcompetenties. Ten eerste (1) geven we een overzicht van de richtlijnen bij het invullen van de OO-fiches, zoals die te vinden zijn op de website van de VUB. Ten tweede (2) gaan we dieper in op verschillende aspecten van het formuleren van eindcompetenties. Hierbij hebben we aandacht voor (a) de omschrijving van het begrip eindcompetenties, (b) de soorten eindcompetenties, (c) de componenten van een concrete eindcompetentie, (d) do s en don ts bij het formuleren van eindcompetenties en (e) het onderwijsconcept van de VUB competentiegericht leren in een flexibele omgeving. Ten derde (3) stellen we een stappenplan voor, dat de docent kan helpen bij het formuleren van eindcompetenties voor een opleidingsonderdeel. 1

1. Richtlijnen op VUB-website (http://www.vub.ac.be/curriculum/opleidingsonderdeelfiches) Voor elk opleidingsonderdeel wordt een opleidingsonderdeelfiche opgemaakt waarin formele en inhoudelijke gegevens worden opgenomen. De invulling en eventuele wijzigingen aan opleidingsonderdeelfiches worden jaarlijks (voor aanvang van het academiejaar) goedgekeurd. De inhoudelijke beschrijving wordt door de docent ingevuld en jaarlijks door de bevoegde facultaire instantie goedgekeurd. Volgende gegevens moeten ingevuld worden: eindcompetenties: het beschrijven van hetgeen verwacht wordt dat het oo de student in het geheel van zijn opleidingscurriculum bij heeft gebracht. aanbevolen voorkennis: de inhoudelijke beschrijving van de kennis noodzakelijk om het oo te kunnen aanvatten (moet overeenstemmen met pre- en corequisites) inhoud: bondige omschrijving, +- 200-tal woorden (opgepast deze tekst zal in het creditbewijs opgenomen worden) studiemateriaal: zowel verplicht als aanvullend wijze van examineren: zoals o.a. de regeling voor de tentamens, de modaliteiten van evaluatie van verschillende leeractiviteiten en verrekening ervan in het eindresultaat, voorwaarden waaronder vrijstelling kan worden toegestaan bijkomende informatie In functie van de vaststelling van de vorm van de studiebekrachtigingsdocumenten aan de instellingen voor hoger onderwijs in Vlaanderen dient op verzoek van de student een Engelstalige vertaling afgeleverd te worden. Dit houdt in dat de volledige OO-fiche in het Engels moet beschikbaar zijn. Elke stemgerechtigde titularis kan de vertaling invoeren. Naast de studiebekrachtigingsdocumenten zal deze informatie ook worden weergegeven bij het publiceren van de opleidingsonderdeelfiches en programma's via de VUBwebsite. 2

2. Het formuleren van eindcompetenties Bron: A.J. Kallenberg, L. Van der Grijspaarde, A. Ter Braak, C.J. van Horzen. 2000. Leren (en) doceren in het hoger onderwijs. Utrecht : Lemma. pp. 83-94 & 111-117. M. Clement, E. Laga (eds.). 2006. Steekkaarten doceerpraktijk. Antwerpen/Apeldoorn : Garant. Steekkaart Formuleren van doelstellingen. G. R. Morrison, S. M. Ross, J. E. Kemp. 2001. Designing Effective Instruction. John Wiley & Sons. pp. 84-109. a) Omschrijving Wat in de opleidingsonderdeelfiches als eindcompetentie benoemd wordt, krijgt in de literatuur verschillende namen, o.a. leerdoel, doelstelling... Algemeen: eindcompetenties beantwoorden de vraag wat moeten studenten als resultaat van hun leerproces bereikt hebben?. Ze zijn de leidraad bij het nemen van beslissingen in verband met leerinhouden, didactische werkvormen, evaluatievormen... maar komen niet overeen met het beschrijven van de inhoud van een cursus, van de behandelde stof. Eindcompetenties van opleidingsonderdelen moeten afgetoetst worden aan de eindcompetenties die vooropgesteld zijn voor de opleiding als geheel: alle eindcompetenties van de opleiding als geheel moeten gedekt worden door de eindcompetenties van de afzonderlijke opleidingsonderdelen. Zo wordt de samenhang van het gehele curriculum gegarandeerd. Belangrijk is ook om de eindcompetenties af te toetsen ten opzichte van het centrale leerconcept van de VUB: competentiegericht leren in een flexibele omgeving (zie e). 3

b) Soorten eindcompetenties Verschillende soorten of competenties kunnen aan bod komen in de eindcompetenties van opleidingsonderdelen. Een overzicht: Categorie Cognitieve Psychomotorische Reactieve Interactieve Subcategorieën Weten Inzien Toepassen Analyseren Synthetiseren Evalueren Reflectie Basisbewegingen Perceptuele bekwaamheden Fysieke bekwaamheden Vaardige bewegingen Waarden Emoties Houdingen Receptief Responderen Waardesysteem Karaktervorming Sociale Communicatieve Leidinggevende Wat moeten studenten kennen? Welke inzichten moeten ze verwerven? Moeten ze verworven kennis en inzichten kunnen toepassen, en zo ja, in welke situaties (nieuwe of al gekende)? Welke problemen moeten studenten op basis van geïntegreerde kennis en inzichten kunnen oplossen? Welke bewegingspatronen moeten studenten beheersen? Welke verzorgingstechnieken moeten studenten beheersen? Is het de bedoeling dat studenten tijdens hun leerproces motivatie voor bepaalde zaken ontwikkelen? Welke attitudes moeten studenten ontwikkelen (ten opzichte van zichzelf, het opleidingsonderdeel, hun medestudenten, hun beroep,...)? Is het de bedoeling dat studenten beter leren communiceren? Is het de bedoeling dat studenten in groep leren werken? 4

c) Componenten van een concrete eindcompetentie De verschillende componenten van concrete eindcompetenties betreffen gedrag van de studenten, inhoud, voorwaarden en prestatie. De eerste twee componenten zijn essentieel elke eindcompetentie moet deze bevatten. De laatste twee zijn aanvullend, optioneel. Essentiële componenten: Gedrag geeft aan wat van de studenten verlangd wordt, wat de studenten met de leerstof moeten doen gericht op de beschrijving van een eindresultaat met actief werkwoord dat actie aanduidt 1 Inhoud duidelijk aanduiden op welke inhoud of categorie van inhouden de student de beschreven activiteiten moet kunnen toepassen zo concreet mogelijk Aanvullende/optionele componenten Voorwaarden condities waaronder de student het gedrag moet vertonen vb.: met behulp van een rekenmachine, onder overleg met andere studenten... Minimumprestatie omschrijving van een minimumprestatie die nog als succesvol kan worden aanvaard vb.: tijdslimiet, minimaal aantal correcte antwoorden, graad van nauwkeurigheid 1 Voorbeelden van actieve werkwoorden die gebruikt kunnen worden bij het formuleren van eindcompetenties zijn: - Voor eindcompetenties die betrekking hebben op reproduceren: beschrijven, benoemen, opzeggen, vertellen, definiëren, stappen aangeven, herkennen, opsommen, aangeven, aanwijzen, onderkennen. - Voor eindcompetenties die betrekking hebben op inzicht verwerven: in eigen woorden weergeven, onderscheiden, uitleggen, een verklaring geven, afleiden, voorspellen, beredeneren, verdedigen, samenvatten, aantonen, onderbouwen, beargumenteren, conclusies strekken, in verband brengen, verduidelijken. - Voor eindcompetenties die betrekking hebben op reflecteren: evalueren, beoordelen, speculeren, uitvinden, toepassen, analyseren, vergelijken, inschatten, formuleren van als-dan-redeneringen, ontwerpen, selecteren, beargumenteren. - Voor eindcompetenties die betrekking hebben op dynamisch-affectieve of sociale : zich bewust zijn van, aanvoelen, verkiezen, ontwikkelen, waarderen, aanvaarden, verkrijgen, vormen, onder ogen zien, aanpassen, samenwerken, zich tolerant gedragen 5

d) Do s & don ts Voor het helder formuleren van eindcompetenties gelden enkele vuistregels, te vermijden dan wel op te zoeken praktijken: Neem geen leeractiviteit in de eindcompetenties op; enkel het van de studenten verwachte eindresultaat is hier belangrijk. Niet Leren gebruikmaken van secundaire bronnen. Oefeningen maken op de vervoeging van onregelmatige werkwoorden in het Frans. Door groepswerk moeten de studenten ertoe komen aandacht te hebben voor elkaars ideeën. Wel Secundaire bronnen raadplegen. Onregelmatige werkwoorden in het Frans vervoegen. Aandacht hebben voor elkaars ideeën. Duid in een eindcompetentie slechts één beheersingsniveau aan. Niet Inzien wat de formule is voor de berekening van de oppervlakte van het parallellogram en ze toepassen. Wel De formule verklaren voor de oppervlakteberekening van een parallellogram. De formule voor de oppervlakteberekening van een parallellogram toepassen. Geef in een eindcompetentie het hoogste beheersingsniveau weer. Een eindcompetentie die ook op een lager beheersingsniveau terugslaat, hoeft niet vermeld te worden wanneer het hogere beheersingsniveau omschreven is. Niet Inzien dat de wind de voortbeweging beïnvloedt én de invloed van de wind op de voortbeweging kunnen toepassen. Wel De relatie wind voortbeweging toepassen. Combineer inhouden van dezelfde categorie en niveau als ze verband houden met elkaar en slaan op hetzelfde beheersingsniveau. Niet Wel De oppervlakte berekenen van rechthoek, vierkant, parallellogram, ruit en driehoek. Formuleer leerdoelen in positieve zin. Niet Je verzetten tegen de neiging om steeds individueel te werken. Wel Constructief samenwerken aan projecten. Plaats leerdoelen in een doordachte volgorde. Wel verdient het de aanbeveling de leerdoelen zo te formuleren dat ze op zichzelf kunnen bestaan en ook in een andere reeks kunnen worden opgenomen (dus 6

zonder verwijswoorden of andere woorden die verbanden tussen de leerdoelen aanduiden). NB: eindcompetenties van een opleidingsonderdeel vallen niet samen met de inhoud van dat opleidingsonderdeel. Tot de eindcompetenties kan uiteraard de grondige kennis van een vakgebied behoren, maar evenzeer het als student zelf kunnen uitbreiden van die kennis, het kritisch reflecteren erover, het formuleren van meningen. Voor de meeste opleidingsonderdelen geldt dat de vakkennis niet louter doel op zich is, maar ook middel, zeker binnen competentiegericht leren. 7

e) competentiegericht leren in een flexibele omgeving Bron: http://www.vub.ac.be/kwaliteitszorg/sites/default/files/visiedocumentdef.pdf http://www.vub.ac.be/kwaliteitszorg/sites/default/files/competentiegericht_leren_in_flexib el_onderwijs_samenvatting.pdf Het centrale onderwijsconcept dat aan de VUB gehanteerd wordt is competentiegericht leren in een flexibele omgeving (zie links hierboven). Essentieel voor competentiegericht onderwijs is de studentgerichte, activerende benadering met accenten op het leren zelfstandig te leren en het kritisch leren omgaan met kennis. Daarmee treedt een (verdere) verschuiving op van het accent op kennisoverdracht door de docent naar het accent op de begeleidende rol van de docent. Competentiegericht onderwijs binnen de universiteit onderscheidt zich van andere onderwijstypen door de nadruk op het verwerven van conceptuele competentie. Het gaat daarbij om het vermogen om op wetenschappelijk verantwoorde wijze ongestructureerde, complexe situaties te analyseren, op creatieve en kritische wijze tot probleemformulering te komen en wegen te vinden om gedefinieerde problemen te bewerken. In competentiegericht onderwijs ligt veel nadruk op persoonsgerichte begeleiding, vakdidactisch en vakoverstijgend. Van meet af aan wordt beroep gedaan op de verantwoordelijkheid van de student voor het eigen leerproces. Onderwijsmodellen, didactische werkvormen en toetsingsvormen zijn gericht op een actieve studiehouding en het verwerven van handelend vermogen in contextrijke situaties. Competentiegericht leren vraagt om flexibel onderwijs. In essentie is hiermee gezegd dat het onderwijs voor elke student rekening houdt met aanwezige competenties bij de aanvang en met het perspectief dat wordt nagestreefd. Flexibel onderwijs heeft betrekking op variaties in waar, wanneer, wat en hoe wordt onderwezen. Een voorbeeld van organisatorische flexibilisering is het loslaten van het jaarsysteem ten gunste van een creditsysteem. Van inhoudelijke flexibilisering is bijvoorbeeld sprake bij keuzemodules en remediërende programma's. Didactische flexibilisering wordt bereikt via een mix van functionele didactische werkvormen, dat wil zeggen, aansluitend bij de doelstellingen en eindtermen en bij de verschillende leerstijlen van studenten. 8

In de mate dat dit onderwijsconcept geïmplementeerd werd in de opleidingen en bijgevolg in de opleidingsonderdelen, zou het ook zichtbaar zijn in de geformuleerde eindcompetenties. Concreet betreffen competentiegerichte eindcompetenties procedurele kennis, het verwerven van typische leer- en zoekstrategieën die de student activeren, zodat die strategieën ook in andere situaties/omgevingen toegepast kunnen worden. Voorbeelden: - De student kan zelf een standpunt innemen over een actueel thema in de internationale politiek op basis van de verworven kennis en inzichten. - De student kan een complex praktijkprobleem, aangereikt vanuit het werkveld, zelfstandig analyseren en aanzetten tot oplossingen ontwerpen - rekening houdend met alle aspecten van het probleem en de randvoorwaarden van de gegeven praktijkcontext. 9

3. Eindcompetenties formuleren: stappenplan Stel vast: het centrale thema van het opleidingsonderdeel de plaats ervan in het curriculum de beschikbare tijd de onderwerpen die aan bod moeten komen Houd rekening met: wensen vanuit het vakgebied en het werkveld, kenmerken en behoeften van de studenten, wensen vanuit de opleiding (curriculum), prioriteit vanuit onderwijsconcept. Noteer zo volledig mogelijk de begrippen, principes,, houdingen, attitudes en termen die een rol spelen in het opleidingsonderdeel. Maak hierbij een onderscheid tussen cognitieve, psychomotorische, reactieve en interactieve. Geef de verbanden, relaties en volgorden hiertussen aan en verdeel dit waar nodig in voor studenten bekende en onbekende termen, begrippen en principes. Noteer wat de studenten met/van de onderwerpen moeten kunnen en kennen. Denk hierbij aan de beschrijvingen van de soorten (zie hoger). Neem een voorlopige beslissing over de eindcompetenties aan de hand van de begrippen, principes en en aan de hand van algemene criteria. Ga na of er geen elementen ontbreken of overbodig zijn. Formuleer ongeveer vijf tot negen eindcompetenties op het niveau van het opleidingsonderdeel. Aangezien eindcompetenties, zoals reeds vermeld, kunnen helpen bij het construeren van een adequate leeromgeving en bij het ontwikkelen van goede evaluatievormen, kunnen volgende punten ook in overweging genomen worden bij het uitvoeren van het stappenplan: Orden de studentenactiviteiten naar de bijbehorende eindcompetenties. Stel vast wat precies vereist is voor een voldoende prestatie bij toetsen en examens op grond van eerdere uitspraken over de eindcompetenties. 10