Leidraad voor sociale criteria in overheidsopdrachten. Lokale overheden verankeren MVO

Leidraad voor sociale criteria in overheidsopdrachten Lokale overheden verankeren MVO

Leidraad voor sociale criteria in overheidsopdrachten Lokale overheden verankeren MVO Ans Rossy & Bert Baeyens

Colofon Inhoud Deze leidraad werd gerealiseerd in het kader van het ESF-project Lokale besturen verankeren MVO van de Vlaamse Vereniging van Steden en Gemeenten VVSG met steun van Vlaams minister voor mobiliteit, sociale economie en gelijke kansen, Kathleen Van Brempt en onder begeleiding van Sustenuto, het onafhankelijk strategisch advies- en studiebureau voor duurzame ontwikkeling, MVO en multi-partijsamenwerking. Auteurs: Ans Rossy (Sustenuto) en Bert Baeyens Projectpartners: Katrien Baeten (OCMW Aalst), Kenneth Bosman (Stad Aalst), Caroline Celis (Stad Beringen), Michel De Gols (Stad Aalst), Anneleen Eyckmans (OCMW Beringen), Isolde Geerinck (Stad Aalst), Eddy Hectors (Stad Antwerpen), Piet Lareu (OCMW en Stad Kortrijk), Brecht Lootens (Stad Antwerpen), Mieke Pieters (Stad Gent), Pol Verbeke (OCMW Gent) en Bert Verbrugghe (Stad Genk). Eindredactie: Ans Rossy (Sustenuto) en Pieter Van Sande (VVSG) Brussel, 2008 ISBN: 978-2-509-00054-5 D/2008/8132/46 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij Politeia nv Ravensteingalerij 28, 1000 Brussel tel.: (02) 289 26 10 fax: (02)289 26 19 info@politeia.be http://www.politeia.be Omslagontwerp en boekverzorging: Cedric Verhelst, cedricverhelst@pandora.be Fotografie: Stefan Dewickere Druk: Schaubroeck, Nazareth Papier: Furioso 115 gr (ISO 9706, SN en ISO 14001-gecertificeerd) Voorwoord... Inleiding... 1. De context van duurzame overheidsopdrachten... 1.1 Duurzame ontwikkeling... 1.2 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO)... 1.3 Duurzame overheidsopdrachten... 1.4 Definitie van duurzame overheidsopdrachten... 2. De voordelen van duurzame overheidsopdrachten... 2.1 Verder kijken dan de investeringskosten.... 2.2 Duurzaam aankopen is ook slim aankopen... 2.3 Voordelen voor overheden en bedrijven... 2.4 Sociale criteria toepassen... 2.5 Het levert meer-waarden op... 3. Hoe dit past bij mijn rollen als lokale overheid... 3.1 Klant- of consumentrol... 3.2 Katalysatorrol.... 3.3 Voorbeeldfunctie... 3.3 Een belangrijke taak voor mandatarissen en ambtenaren... 9 13 19 21 23 24 29 33 34 37 41 42 46 53 54 54 55 55 Stafmedewerker VVSG: Pieter Van Sande 4. Het proces in gang zetten... 59 Afsluiting teksten: 7 maart 2008 4.1 Belangrijke randvoorwaarden... 60 4.2 Het bestuur kan succesvol prioriteiten (af)wegen... 62 4.3 Manieren om eraan te beginnen.... 63 4.3.1 Experiment... 64

4.4.2 Projectmatige aanpak... 4.3.3 Een geïntegreerde aanpak voor de hele stad... 4.4 Draagvlak en procesdynamiek ontwikkelen... 4.4.1 Duurzaam aankopen is mensenwerk... 4.4.2 Doe het samen met belanghebbenden... 4.4.3 Neem actie en laat het zien.... 5. Het juridische kader.... 5.1 Beginselen van het Verdrag van Rome... 5.2 Europese verordeningen en richtlijnen... 5.3 Belgische wetgeving... 5.4 Belangrijke definities... 5.5 Toegang tot de markt: bijzondere voorkeurregeling... 6. De stappen van het aanbestedingsproces.... 6.1 Het strategisch inbedden van de opdracht.... 6.1.1 Wat zijn de doelstellingen van het lokale beleid?... 6.1.2 Moeten we wel aankopen? Wat hebben we nodig?... 6.1.3 Bekijken we de kosten en baten over de hele levenscyclus?... 6.1.4 Hoe communiceren met de markt?... 6.1.5 Kent iedereen de spelregels?... 6.1.6 Kennen we de noden en wensen voor de opdracht?... 6.1.7 Welk sociale aspecten zijn relevant voor de overheidsopdracht?... 6.1.8 Doen we marktonderzoek naar de beschikbaarheid van duurzame producten en diensten?.... 6.1.9 Hoe krijgen we bestuur, leidinggevende en collega s mee?... 6.2 Het tactisch voorbereiden van de opdracht... 6.2.1 Voorwerp van de opdracht... 6.2.2 Specificaties... 6.2.3 Algemene of gewone uitvoeringsvoorwaarden... 67 73 79 80 81 83 85 86 86 87 92 93 99 102 102 103 103 104 105 106 106 108 109 113 113 116 122 6.2.4 Keuze van de gunningsprocedure... 124 6.2.5 Keuze van de gunningswijze... 128 6.2.6 Bijzondere uitvoeringsvoorwaarden... 134 6.2.7 Selectiecriteria... 142 6.2.8 Toegang tot de markt... 145 6.2.9 Internationale standaarden en keurmerken (labels)... 146 6.3 Het aanbesteden van de opdracht... 151 6.3.1 De bekendmaking... 151 6.3.2 Fases bij het onderzoek van de offertes... 152 6.4 Het uitvoeren van de opdracht: opvolging en evaluatie... 157 6.5 Meer informatie... 160 Bijlage 1 Stakeholder- en impactmapping... 164 Stakeholdermapping............................................ 164 Impactmapping.... 166 Bijlage 2 Fiches van de projectpartners... 169 Stad en OCMW Aalst pilootproject: ESF MVO... 170 Stad Antwerpen pilootproject: overheidsopdracht... 173 Stad Antwerpen pilootproject: De stad als bewuste klant.... 176 OCMW Beringen pilootproject: overheidsopdracht... 179 Stad Beringen pilootproject: overheidsopdracht... 182 OCMW Gent pilootproject: overheidsopdracht.... 185 Stad Gent pilootproject: Duurzaam aankoopbeleid voor Stad Gent... 187 Stad Gent pilootproject: overheidsopdracht... 190 Stad Kortrijk pilootproject: overheidsopdracht... 193

Voorwoord Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) veranderde de voorbije jaren van een modewoord in een gevestigd begrip. Ook bij de lokale besturen. Wie vandaag in een gemeente of OCMW om zich heen kijkt, merkt dat er al heel wat in beweging is op dit vlak. Een divers personeelsbeleid, rationeel energiegebruik, ethisch beleggen, een duurzaam mobiliteitsbeleid, het zijn slechts enkele van de vele inspanningen die de lokale besturen vandaag al doen. Steeds meer lokale besturen maken in het verlengde hiervan ook werk van een geïntegreerd aankoopbeleid waarin zowel de economische argumenten als de sociale en ecologische overwegingen met elkaar worden vervlochten. De nieuwe wet op de overheidsopdrachten biedt de lokale besturen, veel meer dan dat het een belemmerend juridisch kader is, een aantal mogelijkheden om op het gebied van MVO hun verantwoordelijkheden op te nemen en verder te gaan dan alleen het criterium van de laagste prijs. Jaarlijks zijn de lokale besturen goed voor ongeveer drie miljard euro aan investeringen en werkingskosten. De impact die de lokale besturen gezamenlijk hebben, is dan ook erg groot. Een bewust aankopende overheid werkt sterk mobiliserend naar de verschillende belanghebbenden. Naast het sensibiliserende effect van MVO op de inwoners en verenigingen, merken we een stijgend aantal ondernemingen dat ook vraaggericht inspeelt op het duurzaam aankoopbeleid van de lokale besturen. In het project Besturen willen maatschappelijk ondernemen verankeren waarvan dit document het sluitstuk is, gingen acht lokale besturen aan de slag met de integratie van MVO en het hanteren van sociale criteria in hun overheidsopdrachten. Dit project werd gesteund door het Vlaamse ESF-agentschap en Vlaams minister van sociale economie Kathleen Van Brempt. 9

Deze acht lokale besturen hebben gedurende anderhalf jaar getracht om vanuit hun rol als aankoper van diensten, producten en werken kansengroepen op te leiden, te werk te stellen en te begeleiden naar een vaste arbeidsplaats. Doorheen deze leidraad vindt u de ervaringen van deze lokale besturen om in hun bestekken sociale overwegingen in te schrijven. MVO, duurzame overheidsopdrachten en het opnemen van sociale overwegingen bij aankopen zijn voortdurend in ontwikkeling. Daarom heeft de VVSG een beroep gedaan op Sustenuto, dat in dit project niet alleen het proces begeleidde en de deelnemende lokale partners ondersteunde bij het opzetten en uitvoeren van hun projecten en aanbestedingen, maar ook deze leidraad heeft ontwikkeld. Speciale dank gaat uit naar de vertegenwoordigers van de acht partners in dit project. Zij hebben niet alleen met veel inzet in hun eigen stad, gemeente of OCMW, bijgedragen aan het sensibiliseren, opzetten en uitvoeren van initiatieven rondom sociale criteria bij aankopen, maar hebben ook samen kennis en opgedane ervaringen uitgewisseld die zij met u in deze leidraad delen. In alfabetische volgorde zijn dit: Katrien Baeten (OCMW Aalst), Kenneth Bosman (Stad Aalst), Caroline Celis (Stad Beringen), Michel De Gols (Stad Aalst), Anneleen Eyckmans (OCMW Beringen), Isolde Geerinck (Werkwinkel Aalst Rechteroever), Eddy Hectors (Stad Antwerpen), Piet Lareu (OCMW en Stad Kortrijk), Brecht Lootens (Stad Antwerpen), Mieke Pieters (Stad Gent), Pol Verbeke (OCMW Gent) en Bert Verbrugghe (Stad Genk). gang te gaan, alsook een praktisch juridisch luik dat u snel wegwijs maakt in de belangrijkste relevante bepalingen van de wet op de overheidsopdrachten en wat dit betekent voor de verschillende fasen van het aanbestedingsproces. We willen met deze leidraad niet alleen de lokale besturen op weg helpen om zelf vorm te geven aan hun MVO-beleid en het opzetten van een duurzaam beleid voor overheidsopdrachten, tegelijk is het een oproep om er binnen de gemeente of OCMW (blijvend) aandacht aan te schenken. De acht lokale besturen in dit project gingen u alvast voor. Ze legden een parcours af dat soms bezaaid was met hindernissen en weerstanden, maar vaker nog met successen. In elk geval bracht het in hun bestuur een stevige dynamiek op gang waarvan ze de komende jaren de vruchten zullen plukken. Mag ik u uitnodigen om hetzelfde te doen? Veel leesplezier! Mark Suykens, directeur VVSG Met deze leidraad willen deze Vlaamse lokale besturen u inspireren en ondersteunen om ook zelf aan de slag te gaan met de opmaak van een MVObeleid en met het hanteren van sociale criteria in uw overheidsopdrachten. Evenals een geïntegreerd beleidsmatig verhaal, vindt u in de leidraad een beschrijving van een aantal mogelijke procesvormen om hiermee aan de 10 11

Inleiding Overheden in heel Europa, zowel op nationaal, regionaal als lokaal niveau, zetten zich steeds nadrukkelijker in om duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord besturen concreet in hun beleid en dagelijkse werking toe te passen. Dit betekent dat beleidsthema s als milieu, welzijn, ruimtelijke ordening, gezondheid of onderwijs en werk meer in hun onderlinge samenhang worden bekeken. Bovendien zijn er nieuwe vraagstukken omtrent mobiliteit, energie, CO2-uitstoot, biodiversiteit, duurzaam ruimtegebruik, gezondheid, sociale rechtvaardigheid en duurzame consumptie en productie, die een gezamenlijke en integrale aanpak vragen. Dit gebeurt ook steeds vaker in samenwerking met andere belanghebbenden in de samenleving, zoals burgers, middenveldorganisaties of ondernemingen. In de steden en gemeenten zorgen lokale besturen er niet alleen voor dat burgers, inwoners en anderen op een goede dienstverlening kunnen rekenen. Zij kunnen zelf ook actief meewerken aan een duurzaam beleid en bestuur. Zij kunnen het goede voorbeeld geven en een draagvlak creëren door samen met anderen, zoals bedrijven, bewoners en lokale organisaties, dit beleid lokaal vorm te geven. De lokale overheid heeft daarvoor diverse mogelijkheden vanuit haar verschillende rollen, zoals die van

wetgever, werkgever en klant. Via deze rollen kan ze haar eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid vergroten en dit ook bij anderen stimuleren. Een krachtig instrument hiervoor is het werken met duurzame overheidsopdrachten. Er wordt immers heel wat aangekocht. Alle publieke autoriteiten binnen de Europese Unie besteden gemiddeld 16% van het EU Bruto Nationaal Product aan aankopen. Dat is ruim 1 biljoen, ongeveer de helft van het BNP van Duitsland. Geen klein bier dus! Waarom deze leidraad en voor wie? In Europa zijn overheidsopdrachten gekoppeld aan specifieke wetgeving. De nieuwe Europese richtlijnen (2004/17/EG en 2004/18/EG) voor overheidsopdrachten zijn op 1 januari 2006 van kracht geworden. De hieraan aangepaste Belgische wet werd op 15 juni 2006 gestemd en op 15 februari 2007 gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. De uitvoeringsbesluiten zullen volgen, maar zijn bij het verschijnen van deze leidraad nog niet gepubliceerd. Een belangrijke ontwikkeling is dat de nieuwe wetgeving veel meer mogelijkheden biedt om milieu- én sociale criteria te formuleren bij opdrachten. Zo kunnen alle soorten overheden via hun overheidsopdrachten een grote bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling. Besturen van administraties, steden, gemeenten, OCMW s, enz., kunnen nu zelf een actieve rol spelen en duurzame bedrijfsvoering in hun organisatie toepassen. Het invoegen van sociale criteria is nog relatief nieuw en roept bij verantwoordelijken en aankopers nog veel vragen op. Er bestaat onder meer behoefte om na te gaan: hoe men sociale criteria kan toepassen en bij welk type overheidsopdrachten, hoe men bepaalt voor welke doelgroepen dit instrument het meest geschikt is, hoe het past binnen het lokale sociaal beleid van tewerkstelling en opleiding en of men dit beleid mede vorm kan geven via sociale criteria in overheidsopdrachten, wat het praktisch betekent voor de formulering van de opdracht, de uitvoering en opvolging. Deze leidraad is bedoeld om lokale mandatarissen, aankopers en betrokken ambtenaren te helpen bij het invoeren van sociale overwegingen bij duurzame overheidsopdrachten. De leidraad gidst u door het proces van afwegingen en maakt u wegwijs in wat men het beste kan doen om sociale criteria succesvol in te voeren. De ervaringen uit de pilootprojecten van de projectpartners en hun gezamenlijk opgedane kennis verrijken deze leidraad. Het is dus informatie uit eerste hand van collega s in het veld. Besturen willen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen verankeren De VVSG heeft in 2006 het project (in het kader van het Europees Sociaal Fonds, ESF, zwaartepunt 6, luik MVO) Besturen willen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen verankeren opgestart. De projectpartners, Vlaamse gemeenten, steden en OCMW s, hebben zelf concrete projecten opgestart en de mogelijkheden onderzocht om die maatschappelijke verantwoordelijkheid op te nemen. Achtergrond voor dit project was het initiatief van de Vlaamse overheid en VVSG om steden en gemeenten met een hoge jeugdwerkloosheid te ondersteunen bij het opstellen van een jeugdwerkloosheidsplan in nauwe samenwerking met lokale actoren. Het ging erom een sluitende aanpak uit te werken, waarbij ook de sociale economie (meer) werd betrokken. Tevens werd gekeken hoe de lokale overheid haar eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid kon opnemen bij de creatie van arbeidsplaatsen en zelf een voorbeeld en stimulans voor anderen kon zijn. Het VVSG-project liep van september 2006 tot eind 2007. 14 15

Voor de procesbegeleiding van het hele project en de individuele ondersteuning van de projectpartners heeft de VVSG een beroep gedaan op Sustenuto, het onafhankelijke strategische advies- en studiebureau voor duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Focus van het project ligt op het toepassen van sociale overwegingen bij overheidsopdrachten en hoe besturen daarmee hun maatschappelijke verantwoordelijkheid kunnen opnemen. De ervaring van steden en gemeenten leerde dat juist dit aspect van de overheidsopdrachten nog relatief nieuw is (in tegenstelling tot milieucriteria) en dat bestuurders en aankopers met heel wat vragen zaten. Doel van het project was de opgebouwde kennis en ervaringen uit te wisselen met collega s van andere gemeenten, steden en OCMW s en de geleerde lessen beschikbaar te stellen aan collega s in Vlaanderen. Deze leidraad is het resultaat van dit hele proces. Wat vindt u in deze leidraad? Deze leidraad biedt voor elke mandataris of aankoper wat wils. Het document is zo opgebouwd dat u hoofdstukken ook afzonderlijk kunt lezen, als u over een specifiek onderdeel iets wil weten. De leidraad bestaat uit twee delen. Het eerste deel gaat in op de belangrijkste vragen voor mandatarissen en beslissers en helpt hen na te gaan wat men met duurzame overheidsopdrachten kan bereiken, wat het oplevert en hoe men daaraan kan beginnen. De hoofdstukken gaan op de volgende vragen in: 1. Wat is de ruimere context van duurzame overheidsopdrachten? 2. Wat hebben we aan duurzame overheidsopdrachten en wat is hun meerwaarde? 3. Hoe passen duurzame overheidsopdrachten bij mijn rollen als lokale overheid? 4. Hoe beginnen we aan zo n proces en waar moeten we op letten? Het tweede deel gaat in op de belangrijkste juridische kaders en de praktische kanten van het toepassen van sociale criteria bij overheidsopdrachten. Dus: hoe de concrete aanbesteding voorbereiden, het voorwerp van de opdracht formuleren, specificaties in de bestekken uitwerken, de selectie en gunning doen en de opvolging waarborgen. De beide hoofdstukken gaan in op: 5. Welke juridische regels en termen zijn van belang? 6. Hoe doorlopen we het aankoopproces van begin tot eind? In bijlage 2 vindt u van elke projectpartner fiches met de beschrijving van hun pilootprojecten en concrete overheidsopdrachten met sociale criteria. De verschillende ervaringen die de deelnemende gemeenten, steden en OCMW s hiermee hebben opgedaan zijn zeer illustratief en een goede voedingsbodem voor uw eigen initiatieven. Gebruik van terminologie in de leidraad In deze leidraad staan lokale overheden centraal. De woorden stad, gemeente en OCMW worden afwisselend gebruikt. Om ze niet steeds allemaal op te sommen, wordt er vaak slechts één gebruikt, maar in de meeste gevallen heeft dit dan ook betrekking op de andere. Dit geldt ook voor het gebruik van het woord bestuur, dat betrekking heeft op zowel stad, gemeente als OCMW. 16 17

Hoofdstuk 1 De context van duurzame overheidsopdrachten Aan het begin van de 21 e eeuw staan samenlevingen voor grote en nieuwe uitdagingen. De globalisering is een feit. Dat maakt dat we verder moeten kijken dan onze eigen achtertuin. Wat we hier doen, heeft ook ergens anders consequenties en omgekeerd. Wat we nu beslissen, heeft ook gevolgen voor onze kinderen en kleinkinderen. Klimaatsverandering, toenemende CO2- emissies, energievraagstukken, maar ook vergrijzing en een toenemende sociale kloof in onze samenlevingen vragen om een andere aanpak. Deze maatschappelijke uitdagingen vragen om nieuwe bestuurlijke instrumenten die een bijdrage leveren aan het zoeken naar oplossingen. Eén van die instrumenten voor besturen is het werken met duurzame overheidsopdrachten. Duurzame overheidsopdrachten, ook wel duurzaam aanbesteden of duurzaam aankopen genoemd, zijn niet nieuw. Overheden, anders dan bedrijven of vzw s,

dienen zich hiervoor aan specifieke wetgeving te houden. Ze gebruiken immers geld van de gemeenschap. Onder overheden worden alle nationale, federale, regionale, provinciale en regionale publieke autoriteiten of publiekrechtelijke instellingen verstaan. Hiertoe behoren onder meer ook: publiekrechtelijke universiteiten en hogescholen, parastatale organisaties, politie, brandweer, ziekenhuizen en scholen voor basis- en secundair onderwijs. Heel wat lokale, regionale en nationale overheden en (semi-)publieke autoriteiten in België, Europa en daarbuiten zijn al met duurzame overheidsopdrachten bezig, of toch met onderdelen daarvan. Vooral het toepassen van milieucriteria bij aanbesteden is al langer bekend. Dat wil overigens nog niet zeggen dat het ook bij alle overheidsopdrachten en in dezelfde mate wordt toegepast. Een vergelijkende studie van de EU (2004-2006) tussen 25 Europese landen, waaronder België, toont dat er soms nog een grote kloof zit tussen wat men beweert te doen en wat er werkelijk gebeurt.1 De voorlopers bij het integreren van milieucriteria bij aankopen zijn de zogenaamde Green 7 : Denemarken, Duitsland, Finland, Nederland, Oostenrijk, het VK en Zweden. België bevindt zich, volgens deze studie, op de weinig benijdenswaardige laatste plaats voor wat betreft het aantal en de draagwijdte van de milieucriteria in aanbestedingsdocumenten. Hoe passen duurzame overheidsopdrachten in het beleid van de overheid? De keuze om met duurzame overheidsopdrachten te werken is als het ware een mes dat aan twee kanten snijdt. Aan de ene kant is het onderdeel van een breder beleid van de overheid voor duurzame ontwikkeling (DO). Aan de andere kant kunnen overheden door middel van duurzame overheidsopdrachten hun eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid opnemen. Het wordt dan een hefboom voor zowel het verder professionaliseren en verduurzamen van de eigen interne bedrijfsvoering en het verminderen van de negatieve impacten, als het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen bij de leveranciers, de bedrijven. Wat betekenen deze begrippen nu precies? 1.1 Duurzame ontwikkeling De bewustwording over maatschappelijke en milieuproblemen en het besef dat de welvaart en het welzijn van de huidige generaties niet ten koste mag gaan van de toekomstige generaties kwam internationaal echt op gang met de Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling in Rio de Janeiro in 1992. Deze Rio-conferentie was een mijlpaal voor Duurzame Ontwikkeling (DO). In de zogenaamde Rio-Verklaring en Agenda 21 hebben landen, waaronder België, hun engagement voor DO vastgelegd. Tien jaar later neemt men op de VN-top van Johannesburg concrete initiatieven om DO te gaan toepassen. In het kader van het zogenaamde Marrakesh-proces (genoemd naar de stad waar dit initiatief van start ging in 2003) worden wereldwijd programma s ter ondersteuning van nationale en regionale initiatieven opgezet om duurzame consumptie en productie te promoten. Doel is dat overheden zich, via beleid en concrete maatregelen op sociaal, ecologisch en economisch vlak, gaan inspannen voor duurzame ontwikkeling. Zo zijn ook in Europa diverse initiatieven gestart om DO in steden en gemeenten toe te passen. De bekendste zijn: het Aalborg Charter, de Sustainable Cities and Towns Campaign en Local Action 21 (Lokale Agenda 21). Ook in België zijn er diverse lokale besturen die de Lokale Agenda 212 voor duurzame ontwikkeling toepassen. In dit kader bestaat de vrijwillige samenwerkingsovereenkomst Milieu als opstap naar duurzame ontwikkeling tussen gemeenten, steden, provincies en het Vlaamse Gewest. 1. Green Public Procurement in Europe Conclusions and recommendations, Augustus 2006. 2. Zie: http://www.sla21.be. 20 21

De uitdagingen van vandaag en morgen, zoals klimaatverandering, energiegebruik, mobiliteit en transport, sociale (on)gelijkheid, toegang tot onderwijs, arbeidsdeelname, gezondheid, voedselveiligheid, vragen om een geïntegreerde en gezamenlijke aanpak waarbij steeds de sociale, economische en milieuaspecten worden afgewogen, en dat met de inzet van alle actoren in de samenleving. Uitgangspunten voor DO zijn: het behoud en beheer van de natuurlijke hulpbronnen; het denken in termen van meervoudige opbrengsten voor de samenleving (niet enkel economische); een zeker evenwicht tussen mens, milieu en maatschappij (people, planet, profit); een gemeenschappelijke én maatschappelijke verantwoordelijkheid; een langetermijnperspectief, voor meerdere generaties, hier en elders op aarde. Om DO samenhangend en continu toe te passen gaat men uit van vijf basisbeginselen (uit de 27 beginselen van de Rio-Verklaring).3 Deze zijn: 1. gedeelde en gedifferentieerde verantwoordelijkheid alle staten van de wereld erkennen hun verantwoordelijkheid voor DO, maar ontwikkelde landen nemen hierin het initiatief. Zij hebben immers veel minder duurzame consumptie- en productiepatronen en hun ecologische voetafdruk is veel groter. 2. dubbele billijkheid besluitvormers moeten de gevolgen van hun acties en beslissingen op huidige en toekomstige generaties, hier en elders, onderzoeken. 3. participatie burgers en actoren worden in de beleidsbeslissingen betrokken en er wordt een breed draagvlak gecreëerd voor dat beleid. 3. Zie: Federaal Plan voor Duurzame Ontwikkeling 2004-2008, blz. 4. http://www.icdo.be. 4. integratie beleidsbeslissingen worden genomen door steeds de sociale, ecologische en economische aspecten ( people, planet, profit - of de drie p s) in rekening te nemen. 5. voorzorg daar waar ernstige of onomkeerbare schade dreigt of de impact op langere termijn onvoorspelbaar is, is het beter deze te vermijden of te veranderen. Duurzame overheidsopdrachten gebruiken is ook een manier om deze verantwoordelijkheid op te nemen. Dit gebeurt samen met anderen en er wordt steeds gekeken naar de effecten van de aankopen op sociaal, milieu en economisch vlak 1.2 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) De term MVO heeft betrekking op de bijdragen van bedrijven aan duurzame ontwikkeling. MVO betekent het integreren van ecologische, sociale en economische pijlers (de drie p s) in de hele organisatie en managementstrategie. Het bedrijf streeft naar verbetering op bedrijfsmatig en maatschappelijk vlak en gaat na hoe het zijn (negatieve) impacten op de samenleving kan verkleinen en verbeteren. Dit gebeurt steeds op een systematische en geïntegreerde wijze. Steeds meer zijn het ook andere types organisaties, waaronder overheden, die op deze manier de werking van hun eigen organisatie duurzamer willen maken. Het Belgisch MVO Referentiekader van 2006 4 definieert MVO als volgt: MVO is een proces waarbij ondernemingen vrijwillig streven naar verbetering op bedrijfs- en maatschappelijk vlak door op systematische wijze economische, milieu- en sociale overwegingen op een geïntegreerde en coherente 4. Zie weblink voor het MVO-referentiekader: http://www.icdo.be/nl/publicaties/specifieke_ actieplannen. 22 23

manier in de gehele bedrijfsvoering op te nemen, waarbij overleg met stakeholders of belanghebbenden van de onderneming deel uitmaakt van dit proces. Het gaat hier dus niet alleen om de interne werking en maatregelen binnen de organisatie, zoals energiebesparing of afvalvermindering, maar men kijkt ook buiten de organisatie. Wat gebeurt er in de keten, hoe worden producten gemaakt en wie zijn andere belanghebbenden van onze organisatie? Dit betekent dat men ook kijkt naar: de levenscyclus van een product en hoe dat door de gehele keten loopt (wie zijn leveranciers, waar komen producten vandaan, hoe zijn ze samengesteld, hoe organiseren we onze logistiek, enz.); wat de (negatieve) impact is van die producten op de omgeving en de gezondheid, en hoe die verminderd kan worden; hoe men in dialoog treedt met verschillende belanghebbenden van de organisatie en hoe men beter rekening kan houden met hun bekommernissen en belangen. De overheid kan aan DO bijdragen en zelf haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opnemen, door haar eigen bedrijfsvoering te verduurzamen. Dit kan zij onder meer doen door duurzame overheidsopdrachten toe te passen. 1.3 Duurzame overheidsopdrachten Duurzame overheidopdrachten staan dus niet op zichzelf en komen ook niet zomaar uit de lucht vallen. De aandacht hiervoor komt voort uit die VN-top van Rio (1992). Dit heeft tot veel nieuwe initiatieven en wetgeving geleid. Ook in Europa wordt vanuit verschillende beleidsterreinen gekeken naar de eigen rol en werking van de overheid en wat ze doet via haar aankopen. Men kan zowel een voorbeeldfunctie vervullen, alsook, door de omvang van de aankopen, een nieuwe vraag en dus een markt creëren voor duurzame producten en diensten. Duurzame overheidsopdrachten zijn dus een belangrijke economische drijfveer. Daarnaast wordt MVO gestimuleerd door de integratie van ecologische, sociale en ethische principes in de managementstrategie, en dit zowel bij bedrijven als in de eigen overheidsorganisatie. Publieke autoriteiten in Europa doen heel wat aankopen en hebben daarmee een groot effect op mens en omgeving. Wist u dat Vlaamse lokale besturen jaarlijks voor meer dan 3 miljard aankopen? alle overheden in Nederland jaarlijks tegen de 40 miljard uitgeven? in de EU jaarlijks ongeveer 125 miljard kilo melkproducten en 2,8 miljoen computers worden gekocht? de prognose voor 2008 voor de aanschaf van werkkledij in de EU ongeveer 2 miljard bedraagt? Dat is de helft van de totaal verwachte verkoop van werkkledij. als alle Europese overheidsdiensten zouden kiezen voor efficiënte wc s en kranen in gebouwen, het waterverbruik met 200 miljoen ton zou verminderen? Dat is 0,6% van het totale huishoudelijke verbruik in de EU). als alle EU-autoriteiten op groene elektriciteit overschakelen, dat goed is voor 18% van de EU-Kyoto-engagementen, ofwel 60 miljoen ton CO2? als alle EU-overheden overschakelen op energiezuinige computers, dit 830 000 ton CO2 bespaart? 24 25

Initiatieven in Europa inzake duurzame overheidsopdrachten 1. De Europese Commissie heeft in haar Geïntegreerd Productbeleid (IPP-2003) een strategie uitgewerkt om groene producten te stimuleren. Hierbij staan de totale levenscyclus van een product, de inzet van diverse beleidsinstrumenten (taksen, labels, standaarden, vrijwillige overeenkomsten) en stakeholderinbreng centraal. Eén van de acties die van alle lidstaten werd gevraagd tegen eind 2006, was het opstellen van een nationaal actieplan voor duurzame aankopen en aanbestedingen. Dit plan dient zowel een evaluatie van de huidige situatie te bevatten, als een ambitieus actieplan met doelstellingen voor de komende drie jaar, inclusief te nemen maatregelen en te gebruiken instrumenten. Op Belgisch niveau is de federale werkgroep van de Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling (ICDO) en het Coördinatiecomité Internationaal Milieubeleid (CCIM), in samenwerking met de gewesten bezig dit Nationaal Actieplan op te stellen. Nederland heeft in zijn actieplan de doelstelling vastgelegd dat vanaf 2010 alle aanbestedingen van de Rijksoverheid 100% duurzaam moeten zijn. Voor lagere overheden is de norm 50%. 3. De MVO-resolutie van het Europese Parlement van 13 maart 2007 - vraagt de EC én alle EU-regeringen op nationale én lokale niveaus om serieuze inspanningen te doen tot het aangrijpen van de kansen die de EU-Richtlijnen van 2004 voor overheidsopdrachten bieden om MVO te stimuleren door sociale en milieucriteria toe te passen. - vraagt de EC zelf om in al haar beleid en in alle bilaterale, regionale of multilaterale handelsovereenkomsten bindende artikelen op te nemen, die de actoren verplichten zich te houden aan de internationaal overeengekomen MVO-standaarden, zoals de OESO-richtlijnen, de IAO-Tripartite Verklaring en de Rio-principes, evenals de wettelijke verplichtingen aangaande mensenrechten en sociale en milieu-aangelegenheden. - pleit voor het strikt toepassen door de EC, de Europese Investeringbank en de Europese Bank voor Reconstructie en Ontwikkeling van sociale en milieucriteria bij het verstrekken van leningen aan de private sector. De herziene EU-strategie voor DO 2. (26 juni 2006) wil tegen 2010 een gemiddeld niveau van duurzame overheidsopdrachten hebben dat gelijk is aan dat van de huidige best presterende lidstaten. Tevens zal de Commissie met de lidstaten een proces ontwikkelen om beste praktijken en ervaringen uit te wisselen, waarbij vooral ook het potentieel voor promotie bij lokale overheden wordt meegenomen. Verder zal het een benchmarking van de prestaties op dit vlak opzetten en onderzoeken hoe men duurzame aankopen van productgroepen kan promoten. Initiatieven in België inzake duurzame overheidsopdrachten 1. In het Federaal Actieplan MVO5 (goedgekeurd op 21 december 2006 door de federale regering) horen bij Actie 1, Verduurzaming van de overheidsaankopen, o.a.: - het initiatief tot het oprichten van een steunpunt voor duurzame overheidsopdrachten, - het aanpassen van de gids voor duurzame aankopen, 6 - en een onderzoek op welke manieren innovatief aanbesteden binnen de huidige wetgeving kan gebeuren. 26 27