MarketScan België 2013 Den Haag, april 2013
NBTC Holland Marketing NBTC Holland Marketing (NBTC) NBTC is verantwoordelijk voor de branding en marketing van de bestemming Nederland in binnen- en buitenland. Met zijn marketingactiviteiten zorgt NBTC samen met publieke en private partners voor bezoekers en bestedingen in Nederland. Gezamenlijk worden die landen en regio's bewerkt die de meeste bezoekers naar Nederland trekken. Vanuit die gedachte is NBTC actief in Europa, Noord- en Zuid-Amerika en Azië. MarketScan België 2013 Kennis van de Belgische markt is essentieel om deze markt optimaal te kunnen bewerken. De MarketScan België 2013 van NBTC biedt organisaties in de reisindustrie en andere partijen relevante informatie over het land. In deze MarketScan vindt u een beknopt overzicht van de Belgische reismarkt en relevante trends en ontwikkelingen. Inhoud MarketScan België in het kort 3 Belgische reismarkt 4 Uitgaande reismarkt 5 Internet en reizen 6 Inkomend toerisme naar Nederland 7 Zomervakanties in Nederland 10 Dagtochten 11 Imago Nederland als vakantieland 12 Imago Nederlanders 13 Zakenreizen in Nederland 14 Trends en ontwikkelingen 15 Destinatie Holland: SWOT 16 Holland Marketing in België 17 Contact 18 Bronnen 19 Deze MarketScan is samengesteld door NBTC Research i.s.m. NBTC België. 2
België in het kort Bevolking Waar België in 2006 nog 10,5 miljoen inwoners had, is dit in 2011 opgelopen tot meer dan 10,9 miljoen. Hiervan is maar liefst 58% woonachtig in Vlaanderen en 32% in Wallonië. De overige 10% woont in Brussel en omgeving. Evenals in andere landen, vergrijst ook België. Momenteel is 17% van de bevolking 65+, in 2030 zal dit zijn opgelopen tot 22%. (Statistics Belgium, 2012) Economie Het BNP per hoofd van de bevolking is in Vlaanderen 25 procent hoger dan in Wallonië. Het inkomensverschil is tevens terug te zien in de verschillen in de onderliggende economische factoren (als arbeidsparticipatie, opleidingsniveau en aantrekkelijkheid van het ondernemingsklimaat). Vlaanderen scoort op vele terreinen volgens analisten beter dan Wallonië. Daar komt bij dat de werkloosheid in Wallonië 2,5 keer zo hoog is als in Vlaanderen. Wel is Wallonië de laatste jaren aan de slag gegaan om de achterstand te verminderen (Marshallplan). (AgentschapNL, 2011) Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) voorziet voor België een groei van 0,2% in 2013. De verwachting voor 2014 is 1,5%. (Eurostat, 2013) Ondanks de instabiele politieke situatie op federaal niveau, België zat in 2010/2011 bijna 1,5 jaar zonder regering, is het land wel bestuurbaar gebleken doordat verschillende verantwoordelijkheden regionaal belegd zijn. 3
Belgische reismarkt Totale vakantieparticipatie: 70% van de Belgen is in 2010 minstens 1 keer op vakantie geweest (7,6 miljoen Belgen). Onder vakantie verstaat het West-Vlaams Economisch Studiebureau (WES): een verblijf buiten de woning van minstens één overnachting om andere redenen dan beroepsdoeleinden, ziekte of overlijden van een familielid, verblijf in een hospitaal of kostschool. In totaal zijn er 15,1 miljoen vakanties ondernomen, waarvan 10,5 miljoen in het buitenland. De daling in aantal vakanties t.o.v. 2008 (15,5 miljoen) wordt veroorzaakt door een daling in lange vakanties. Het aantal korte vakanties is gelijk gebleven. Gemiddelde ondernam men 2 vakanties. (WES, 2010) Eerste cijfers over de zomer van 2012 (april-september) laten een lichte groei zien van het aantal vakanties door een stijging van de vakantieparticipatie in combinatie met een toename van de bevolking. (WES, 2012) Vakantieparticipatie buitenland: ruim 57% van de Belgen heeft in 2010 minstens 1 vakantie in het buitenland doorgebracht (6,2 miljoen Belgen). Dit betreft zowel korte als lange vakanties. (WES, 2010) Voor de zomer van 2012 geldt dat het aantal lange vakanties van Belgen is toegenomen. De buitenlandse bestemmingen hebben hiervan geprofiteerd. Bij de korte vakanties is eveneens een toename in aantal te zien, al heeft daarbij het binnenland geprofiteerd van de groei. (WES, 2012) Aantal vakanties (x miljoen) kort (1-3 nachten) 4,7 lang (4 nachten of langer) 10,4 (Bron: WES, 2010) Aantal vakanties in buitenland (x miljoen) kort (1-3 nachten) 2,3 lang (4 nachten of langer) 8,2 (Bron: WES, 2010) 4
Uitgaande reismarkt Nederland op-één-na populairste bestemming voor korte vakanties Hoewel Frankrijk zowel voor korte als lange vakanties de meest populaire vakantiebestemming voor de Belgen is, komt Nederland bij de korte vakanties (1-3 nachten) op de tweede plaats. Wanneer we de korte en lange vakanties gezamenlijk bekijken, staat Nederland op een vierde plaats. In totaal hebben de Belgen in 2010 725.000 vakanties in Nederland ondernomen, bijna 4% meer dan twee jaar geleden toen er 699.000 vakanties in ons land waren ondernomen. In de zomer van 2012 heeft men 381.000 korte vakanties en 237.000 lange vakanties in ons land ondernomen. (WES, 2010 en 2012) Meeste korte vakanties ondernomen door Vlamingen De afbeelding hierboven geeft aan uit welke regio s de Belgen komen die een kort vakantie hebben ondernomen in 2010. Duidelijk is dat de Vlamingen veel vaker korte vakanties ondernemen dan de Walen. Totale uitgaven voor vakanties: 7,3 miljard Euro Hiervan wordt: - 6,35 miljard aan lange vakanties uitgegeven - 950 miljoen aan korte vakanties uitgegeven (WES, 2010) 5
Internet en reizen 81.4% van de Belgen heeft toegang tot internet Dit komt overeen met 8,49 miljoen Belgen. Er zijn nog steeds iets meer mannen dan vrouwen online. Daarnaast ligt de internetpenetratie in Vlaanderen net iets hoger dan in Wallonië. (Internetworldstats, 2012 & ETC new media review, 2013) Websites meest gebruikte informatiebron Het belang van papieren brochures neemt af. (WES, 2012) 92% van de Belgen die over internet beschikken zoeken informatie op het internet over een vakantie, 43% gaat zelfs wekelijks of maandelijks op zoek naar informatie over vakanties. Het nieuws staat op nummer twee, daarna volgen muziek, films en cultureel nieuws. (InSites Consulting, 2008) Belgen actief op social media, impact op reisgedrag echter nog beperkt Drie op de vier Belgen zit op sociale netwerk site, één op de drie op Facebook. In totaal zijn dat zo n 4 miljoen Facebook gebruikers. Uit onderzoek van het WES blijkt echter dat op dit moment weinig vakantiegangers nieuws of acties van bestemmingen, reisorganisatoren, accommodaties etc. volgen via sociale netwerksites. Internet belangrijk bij vakanties naar Nederland Bij 83% van de lange vakanties en 67% van de korte vakanties is het internet als informatiebron gebruikt. In 2010 is 62% van de lange vakanties online geboekt (in 2008 was dit 29%). Hierbij kan men het transport, de logies of beiden via het internet hebben geboekt. Bij korte vakantie ligt dit percentage op 56% (2008: 36%). (WES, 2010) Hoe korter de reis, hoe vaker men voor het reserveren van de accommodatie gebruik maakt van een online boekingsorganisatie. Met name wanneer men een stedentrip wil boeken. (WES, 2012) Impact van e-mail marketing is groot in België E-mailen is de meest ondernomen activiteit op het internet. 20% van de online Belgen die reizen, hebben weleens gereageerd op een aanbieding die is ontvangen via e-mail. 56% van de reizigers geeft aan zeer geïnteresseerd te zijn in last minute aanbiedingen via de mail. (InSites Consulting, 2005 & 2008) (Bron: WES, 2012) 6
991 1.101 1.109 1.172 1.257 1.345 1.476 2.542 2.864 2.817 3.039 3.196 3.461 3.757 Inkomend toerisme naar Nederland (1) Bijna 1,5 miljoen Belgische toeristen in 2012* Het aantal Belgen dat jaarlijks Nederland bezoekt, blijft net als de afgelopen jaren gestaag groeien. In 2012 was er sprake van een groei in aantal Belgische gasten van 9,7% t.o.v. het jaar ervoor. Het aantal overnachtingen is in 2012 eveneens gegroeid, zij het iets minder hard (+8,5%). Met 12,6% van alle buitenlandse verblijfsgasten in Nederland is België, na Duitsland en Groot-Brittannië, de derde herkomstmarkt voor Nederland. Dit zijn zowel zakelijke als toeristische bezoekers. Gelet op de overnachtingen is België de tweede herkomstmarkt (eveneens na Duitsland, maar net voor Groot-Brittannië). (CBS, 2012) *gemeten bij accommodaties in Nederland (exclusief bezoek aan familie/vrienden) NB: Cijfers voor 2012 zijn voorlopige resultaten (x 1.000) 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Ontwikkeling inkomend toerisme vanuit België 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gemiddeld blijft men 2,5 nachten in Nederland Dit gemiddelde is relatief hoog en hangt samen met het hoge aandeel toeristisch bezoek aan Nederland. (CBS, 2012) (Bron: CBS, 2012) Gasten Overnachtingen Motief van bezoek Overgrote deel bezoekers heeft toeristisch motief Vier op de vijf Belgen heeft een toeristisch motief voor een bezoek aan Nederland, één op de vijf komt uit zakelijke overwegingen. 89% van de Belgen komt met de auto naar Nederland. (Onderzoek Inkomend Toerisme (SIT), 2009) Zakelijk 20% Vakantie 80% (Bron: SIT, 2009) 7
Inkomend toerisme naar Nederland (2) Provincie Noord-Holland meest bezocht Hoewel bij de toeristengebieden Zuid-Nederland er als beste uitkomt, zien we bij de provincies dat Noord-Holland de meest bezochte provincie door Belgen is. 272.000 Belgen hebben in 2012 overnacht in deze provincie (19%). Noord-Holland wordt wel op de voet gevolgd door Noord- Brabant en Limburg. (CBS, 2012) Bestemming verblijfsgasten uit België (2012) Noord-Holland Limburg Noord-Brabant Zeeland Zuid-Holland Gelderland Overijssel Utrecht Drenthe Flevoland Friesland Groningen Bron: CBS, 2012 6% 3% 3% 2% 2% 2% 0% 19% 18% 18% 14% 13% 0% 10% 20% Toeristengebied verblijfsgasten uit België (2012) Bos en Heide Zuid- Nederland Overig NL (incl. steden) Kust Watersportgebieden Bos en Heide Midden-Nederland Bos en Heide Noordoost- Nederland 93 81 81 75 64 65 152 107 112 343 331 268 273 263 231 411 352 2012 2010 2008 526 0 200 400 600 Bron: CBS, 2012 (Aantal gasten x 1.000) Belangrijkste bestemming Zuid Nederland Belgen zijn het meest te vinden in de bos en heide gebieden in Zuid-Nederland (Brabant en Limburg). Ook de steden en de kust in Nederland zijn populair. (CBS, 2012) 8
Inkomend toerisme naar Nederland (3) Amsterdam veruit meest bezochte stad* Maar liefst 154.000 Belgen hebben in 2012 overnacht in een hotel in Amsterdam, hetzelfde aantal als in 2011. Daarop volgen Maastricht en Rotterdam met respectievelijk 45.000 en 34.000 Belgen. *Dit betreft enkel overnachtingen in hotels Verblijfsgasten uit België per stad Amsterdam 154 Maastricht 45 Bezoek vanuit België verspreid over hele jaar Vergeleken met andere landen is het bezoek vanuit België meer verspreid over het gehele jaar, met een daling in het eerste kwartaal (jan-mrt: 18%) en een kleine piek in het derde kwartaal (jul-sept: 30%). Het voorjaar en het najaar zijn zeer belangrijk voor het Belgische bezoek aan Nederland, respectievelijk 27% en 25% van het totaal aantal Belgische gasten. Rotterdam Den Haag Utrecht Bron: CBS, 2012 34 32 17 0 100 200 (x 1.000) Hotel belangrijkste accommodatie De meeste Belgische gasten verblijven in Nederland in een hotel. Daarnaast verblijft 32% van de gasten in een bungalow. Verdeling gasten naar accommodatie (in 2012) (CBS, 2012) Bezoek Belgische gasten naar kwartaal (2012) okt-dec 25% jan-mrt 18% (x 1.000) gasten % Hotels 885 61% Bungalows 461 32% jul-sept 30% apr-jun 27% Campings 100 7% Bron: CBS, 2012 Groepsaccommodaties 16 1% 9
Zomervakanties in Nederland 618.000 zomervakanties van Belgen in Nederland In de zomer van 2012 (april tot en met september) zijn er 618.000 vakanties in Nederland doorgebracht door Belgen (zowel lange als korte vakanties). Van deze vakanties is 38% een lange vakantie (4 nachten of meer) en 62% een korte vakantie. Meeste Belgische vakantiegangers komen uit Vlaanderen Gemiddeld 9 op de 10 Belgische vakantiegangers die naar Nederland afreizen in de zomer, is woonachtig in Vlaanderen. Voor lange vakanties ligt dit aandeel zelfs nog hoger (93%). Met name gezinnen met kinderen bezoeken ons land voor een vakantie. Daarnaast is er een aanzienlijke groep koppels zonder kinderen, die vooral voor een korte vakantie naar Nederland komen. (WES, 2012) Korte vakanties Lange vakanties Gezinssituatie Belgische bezoekers in de zomer 11,9 25,7 20,2 12,4 11,0 8,0 14,9 29,8 24,2 9,8 18,9 13,3 0% 20% 40% 60% 80% 100% Alleenwonende Gezin zonder kinderen Gezin, jongste kind <6 jaar Gezin, jongste kind 6-12 jaar Gemiddeld bestedingen tijdens zomervakantie in NL (2012) Korte vakanties Lange vakanties Per persoon per nacht Per persoon per verblijf 88,- 181,- 39,- 246,- Gezin, jongste kind 13-17 jaar Gezin, jongste kind >=18 jaar 10
Dagtochten Totaal aantal dagtochten van Belgen in Nederland april 2011 maart 2012: 5,25 miljoen Nederland populairste buitenlandse bestemming voor een dagtocht Van alle buitenlandse dagtochten van Belgen in april 2011 tot september 2012 wordt bijna de helft (46%) in Nederland doorgebracht. In totaal zijn deze 5,25 miljoen dagtochten goed voor 200 miljoen Euro aan bestedingen. Wat overeenkomt met 5,3% van de totale bestedingen aan dagtochten in deze periode (incl. binnenland) en 31% van alle buitenlandse bestedingen. Zeeland: 1,7 miljoen (Bron: WES, 2012) Noord- Holland: 198.000 Zuid- Holland: 252.000 Noord-Brabant: 1,16 Overig Nederland: 358.000 Limburg: 1,58 miljoen Kenmerken van de dagtochten Overwegend Vlamingen ondernemen een dagtocht naar Nederland,. Afstand blijkt een belangrijke rol te spelen bij de keuze van de bestemming voor een dagtocht. Men kiest vaak voor de aangrenzende Nederlandse provincie (zie figuur). Ten aanzien van de ondernomen activiteit is openluchtrecreatie het meest in trek (34%). Bij één op de vier dagtochten bezoekt men een stad, waarbij Maastricht de populairste bestemming is met 835.000 dagtochten. Bestedingen Er wordt gemiddeld 37 euro per persoon besteed tijdens een dagtocht in ons land. Dat is meer dan de gemiddelde besteding tijdens alle dagtochten van Belgen (in binnen- en buitenland). Vanzelfsprekend worden de bestedingen sterk beïnvloed door de bestemming en ondernomen activiteit. (WES, 2012) 11
Imago Nederland als vakantieland Nederland is goed bereikbaar en ideaal voor korte vakanties Uit een in 2012 door NBTC uitgevoerd imago-onderzoek volgt dat de Belgen Nederland zien als een goed bereikbaar land dat erg geschikt is voor korte vakanties en bovendien niet al te prijzig is. Echter, de prijs/kwaliteit verhouding in de horeca is nog niet goed. Het is een familievriendelijke en gastvrije bestemming die naast Amsterdam meer te bieden heeft. Dit zijn tevens aspecten die zij belangrijk vinden bij een vakantiebestemming en die daarmee zoveel mogelijk uitgebouwd of benut zouden moeten worden. Zij hebben een duidelijk positieve invloed op de intentie om Nederland te bezoeken, wat ook geldt voor de goede kwaliteit en service, twee kenmerken waar Nederland nog hoger op kan scoren. (Bron: NBTC Holland imago onderzoek, 2012) korte vakanties mogelijkheden 100% winkelen/funshoppen 90% mogelijkheden actief/sportief 80% 70% aanbod natuur 60% 50% 40% hoogstaand culinair aanbod 30% 20% 10% goede prijs/kwaliteit horeca 0% gastvrij familievriendelijk duur goed bereikbaar verrassende bestemming België bezoekers België niet-bezoekers vooral denken aan tulpen, molens en klompen op korte afstand aanbod architectuur en design aanbod kunst en cultuur meer dan A'dam easy going goede service goede kwaliteit variatie, diversiteit Zie voor meer informatie over het imago onderzoek de samenvatting en bijbehorende infographic op www.nbtc.nl 12
Imago Nederlanders Nederland zijn gastvrij en vriendelijk De Belgen zien de Nederlanders als een gastvrij en vriendelijk volk. Daarnaast worden Nederlanders gezien als zijnde ondernemend en open-minded. In België scoren Nederlanders echter wel wat minder op de aspecten arrogantie en betrouwbaarheid. (Bron: NBTC Holland imago onderzoek, 2012) sportief betrouwbaar 80% 70% ondernemend pragmatisch/oplossingsg ericht 60% 50% innovatief 40% 30% internationaal georienteerd 20% 10% open België bezoekers België niet-bezoekers 0% nuchter tolerant/ open-minded Zie voor meer informatie over het imago onderzoek de samenvatting en bijbehorende infographic op www.nbtc.nl arrogant gastvrij/welcoming vriendelijk behulpzaam vindingrijk/inventief 13
Zakenreizen in Nederland 1/5 van de Belgische bezoekers hebben een zakelijk motief 20% van de Belgische bezoekers aan Nederland in 2012, bezocht Nederland met een zakelijk motief. Van de 20% zakenreizigers zijn 1% MICE zakenreizigers (Meetings, Incentives, Conferences and Exhibitions). In totaal zijn er ongeveer 301.000 Belgische zakenreizigers naar Nederland gekomen in 2012. Dit aantal is bijna 10% hoger dan in 2011. De meeste zakenreizigers naar Nederland komen uit de Verenigd Koninkrijk (ruim 0,5 miljoen zakenreizigers). België neemt de 3e plaats in met 301.000 zakenreizigers. (Bron: NBTC, SIT 2009) Herkomstland (top 5) Aantal zakelijke reizigers naar Nederland (2012) 1. UK 518.000 2. USA 307.000 3. België 301.000 4. Duitsland 255.000 5. Frankrijk 196.000 (Bron: SIT, 2009) Individueel versus MICE bezoekers België naar NL (x 1,000) Individueel zakelijk; 19% MICE; 1% 20% zakenreizigers Vakantie; 79% Zie voor meer informatie over de zakelijke markt onze MC&E scan op www.nbtc.nl (Bron: SIT, 2009) 14
Trends en ontwikkelingen Economie De economie groeit naar verwachting de komende jaren in België, hetgeen de vakantiemarkt en de zakenreismarkt ten goede komt. Er is momenteel sprake van: een laag consumentenvertrouwen een stijgende spaarquote een dalende inflatie een stijgende werkloosheid (Vlaanderen: 8,6%; Wallonië: 16,8%; Brussel: 19,8%) Reismarkt Het aantal vakanties van Belgen stijgt nog steeds elk jaar De markt voor stedenvakanties blijft meer dan gemiddeld groeien, gestimuleerd door de low cost vliegverbinding. Nieuwe bestemming en/of steden lonken, ook voor de Belgen. Pakketreizen worden steeds minder populair. Zoek en boekgedrag Mensen boeken steeds later hun trip. Dit is mede ingegeven door het gemak waarmee via internet kan worden gezocht en geboekt. Steeds meer mensen zoeken en boeken via internet. Hierdoor wordt het toeristisch aanbod steeds beter ontsloten. User generated content wordt steeds belangrijker, in de voorbereiding van een vakantie. De meningen van andere reizigers worden steeds vaker in overweging genomen. De invloed van internet is sterk groeiende, met name als het gaat om reserveren/boeken van accommodatie en/of vervoer. Opvallend is de groei van het gebruik van veiling- en kortingsites om de vakantie te boeken. 15
Destinatie Holland: SWOT Sterktes Groot aantal herhaalbezoekers Geen taalbarrière voor Vlamingen Dichtbij, korte reisafstand-bestemming voor korte vakanties Goede organisatie en infrastructuur NL voor evenementen en fietsproduct Kennis over NL product/aanbod is groot bij herhaalbezoeker: verscheidenheid en diversiteit (meer dan Amsterdam) Natuur aanbod Gastvrijheid van de Nederlanders Diversiteit van de bestemming Nederland Kansen Groeiende doelgroepen medioren/ senioren (vergrijzing): herhalingsbezoekers bij actieve 60+ bevolking Groeiende vraag destinatie NL (door recessie op zoek naar budgetvriendelijke vakanties) Vakantie op maat: vraag naar doelgroep (trend) en NL biedt mogelijkheden door gevarieerd aanbod Ontwikkeling duurzaam treinproduct Thalys/Fyra naar Nederland Groeiende vergader- en congresmarkt Interesse in actieve/sportieve vakanties en funshoppen Zwaktes Vooroordelen over Nederland en inwoners/ luidruchtig imago NL wordt vaak aanzien als een dagtrip bestemming (korte afstand, dichtbij) Minder gunstig klimaat t.o.v. Zuid-Europese landen: variabele weersomstandigheden Vanuit Wallonië: talenkennis beperkt en economisch, cultuurhistorisch minder interesse Onvoldoende bekendheid van de diversiteit, vernieuwing en kwaliteit van het NL product (aanbod) bij de niet-bezoeker Geen verrassende bestemming Prijs/kwaliteit verhouding Horeca Bedreigingen Stijgende concurrentie door low cost verbindingen, all-in formules Economische situatie komt de koopkracht niet ten goede Stijgende budgetten promotie binnenlandse regio s Laag consumenten vertrouwen Stijgende spaarquote Stijgende werkloosheid (VL: 8,3%-WA 16%-BR 18;8%) 16
Holland Marketing in België In België richt het NBTC zich m.n. op de volgende brand experiences: België 2012 Aankomsten 125.000 Bestedingen 36,4 miljoen The creative city Essentie EXPLORE the urban vibe with its rich and cultural life Beach Life Essentie FEEL the sun, wind and fresh air of the ocean and come together België 2012 Aankomsten 224.000 Bestedingen 50,8 miljoen België 2012 Aankomsten 480.000 Bestedingen 135,5 miljoen The inspiring meeting Essentie GATHER with peers to create success Holland Naturally Essentie ACTIVE RELAXING and enjoying the natural environment België 2012 Aankomsten 19.000 Bestedingen 4 miljoen Zie voor meer informatie over de brand experiences www.nbtc.nl Hollandmarketing 17
Contact Toegevoegde waarde NBTC NBTC Brussel kan uw organisatie van dienst zijn met advies over de lokale markt: -marktkansen -netwerk ter plekke -op gebied van marketing, communicatie, mediaplanning -inzicht in de travel trade ter plekke -etc. Voor meer informatie en advies kunt u contact opnemen met: E: nbtc4you@holland.com Contact bij NBTC België Dhr. Bram Straatman T: +32 (0) 2 543 0808 E: bstraatman@holland.com 18
Bronnen Capstats.com, 2013 CBS, 2009/ 2012. Statline, www.cbs.nl ETC, 2012. New Media Review, www.etcnewmedia.com Eurostat, 2013. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home InSites Consulting, 2005 & 2008. www.insites.be Internet World Stats, 2011. www.internetworldstats.com NBTC, 2009. Statistiek Inkomend Toerisme NBTC Holland imago onderzoek 2012 NBTC, 2009. Segmentatie-onderzoek Statistics Belgium, 2012. Nationaal Instituut voor de Statistiek België, www.statbel.fgov.be WES, 2012. Reisgedrag van de Belgen in 2012. WES, 2012. Daguitstappen van de Belgen in 2012. Agentschap NL, 2011. http://www.agentschapnl.nl/content/ic-dossier-belgie-december-2010doc http://www.hbvl.be/nieuws/geldzaken/aid1079113/imf-voorspelt-economische-groei-in-belgievoor-2011-en-2012.aspx op 20/09/2011 Vo!ce Agency, 2011. http://www.voice.be/blog/?p=1619 19