Kansen voor gebruik Tijdelijk gebruik van terreinen in Overijssel en wereldwijd
Over tijdelijkheid Begripsbepaling Tijdelijkheid is een schier ondefinieerbaar begrip, wanneer het wordt toegepast op de inrichting van stad en land. Voor een belangrijk deel komt dit doordat het een aantal tegenstellingen in zich herbergt die normaal gesproken lastig met elkaar te verenigen zijn. Een andere karaktertrek is dat tijdelijkheid nogal ongrijpbaar is: het houdt zich niet aan de grenzen, regels en gangbare praktijken van de reguliere ruimtelijke ordening. Deze ondefinieerbaarheid uit zich al in de taal: tijdelijkheid, tussentijds, pauzelandschap, het duitse Zwischennützung, het engelse meanwhile het zijn voor een groot deel termen die duiden op een overgangsfase van de ene in een andere toestand. De oude situatie is al voorbij en de nieuwe nog niet begonnen. Deze onzekerheid klinkt door. Ook worden er andere nieuwe woorden op toegepast, vaak afgeleid van andere werkterreinen, omdat het voor veel mensen een nieuw fenomeen betreft waarvoor nog geen eigen vocabulaire voorhanden is. Zo worden onder andere braakligging, prairie en stadsnatuur gebruikt voor ongebruikte terreinen. Andere woorden die veel worden gebezigd zijn ontwikkelingsgebied en bouwkavel, begrippen uit het jargon van de traditionele projectontwikkeling. Een paar jaar geleden wist iedereen nog wat ermee bedoeld werd, in de huidige situatie is dit een stuk vager. In het geval van leegstaande gebouwen worden deze nog steeds benoemd in termen van het voormalige gebruik: fabriek, winkel, kantoorgebouw, appartementencomplex, et cetera. Meestal voorafgegaan door de woorden verlaten, in onbruik geraakt, leegstaand of voormalig. Een dergelijk milde spraakverwarring heeft als vervelende bijwerking dat tijdelijk gebruik nog niet wordt beschouwd als gelijkwaardig aan het eerdere of het toekomstige gebruik. De waardering bestaat toch nog vooral voor het permanente gebruik, het pas aangelegde en mooi vormgegeven park, het eigen kantoorgebouw, het nieuw gebouwde winkelcentrum, grootschaligheid. Deze stralen zekerheid en succes uit, en hiermee willen mensen zich graag omringen. Wie wil er nou niet succesvol zijn? Van zaken als tijdelijkheid en ondefinieerbaarheid worden de meeste mensen zenuwachtig. Ze weten dan niet meer waar ze aan toe zijn. Mensen houden niet van vergankelijkheid. De nieuwerwetsheid van tijdelijke gebruiksvormen zorgt ervoor dat veel mensen hiermee nog niet bekend zijn. Ze zullen daardoor het nieuwe en onbekende afzetten tegen het bestaande en vertrouwde, hetgeen meestal in het voordeel van de laatste uitvalt. Tijdelijkheid is onderhevig aan een aantal schijnbare tegenstellingen. De eerste paradox zit in de naam zelf: tijdelijkheid. In veel gevallen worden activiteiten slechts ingezet om een ruimte voor korte tijd in te nemen, terwijl de intentie van de initiatiefnemers of gebruikers vaak verder gaat: zij willen een langdurige of permanente voorziening en een duurzaam bestaan opbouwen. Tijdelijkheid, transitie en pauzelandschap impliceren dat in veel of alle gevallen een nieuwe langdurige functie zal komen die de gebouwen en terreinen zal benutten. Tot vijf jaar geleden gebeurde dat meestal ook in Nederland en duurde de pauze slechts kort. In andere delen van de wereld gebeurde het echter al vaker dat terreinen en gebouwen geen nieuw gebruik meer kregen, zoals het Ruhrgebied in Duitsland of de beruchte Rust Belt in de Verenigde Staten. Hier is de kans op grootschalig(e) nieuw(e) gebruik(ers) nu ook sterk verminderd. Nederland en een groot deel van de westerse wereld zijn in een situatie van economische en demografische krimp geraakt: zowel de (vitaliteit van de) bedrijvigheid als de bevolking nemen in omvang af. Dit is een situatie die we op deze schaal nog niet eerder hebben meegemaakt. Het is daarom niet vreemd dat we niet weten hoe we hierop moeten reageren en er nog maar weinig 2
nieuwe denk- en werkmodellen zijn ontstaan. De situatie is dus veranderd het bijbehorende besef is minder wijdverbreid en dringt slechts langzaam door. Er is nog steeds veel geloof dat een groot deel van de leegstand vanzelf oplost wanneer de crisis voorbij is en de economie weer aantrekt. De derde paradox is dat tijdelijk gebruik een alternatief biedt voor traditioneel ruimtegebruik, terwijl het tegelijkertijd juist profiteert van de uitwassen van dit traditionele ontwikkelingsmodel. De leegstaande gebouwen en braakliggende terreinen waar de tijdelijkheid van gebruik maakt, zijn meestal het gevolg van de grote toename van het aantal gebouwen en terreinen in recente tijden. Deels omdat functies zijn verhuisd en de oude locaties geen nieuw gebruik meer kregen, deels omdat de nieuwbouw zelf ongebruikt bleef. Hieruit wordt duidelijk dat leegstand en braakligging niet de zaken zijn waar het werkelijk om draait het zijn slechts de symptomen van de processen die daar achter liggen. De wijze waarop wij gebruik willen maken van de ons omringende wereld is in de afgelopen tijd drastisch veranderd. Hierdoor is er klaarblijkelijk minder behoefte aan een voortdurend groeimodel of de grote hoeveelheden gebouwen en permanent ingerichte ruimtes. Ruimtelijke ordening Tijdelijk ruimtegebruik is van alle tijden. Het wordt over de hele wereld, door een grote verscheidenheid aan groepen en individuen toegepast. Elke permanente vorm van ruimtegebruik heeft waarschijnlijk zijn tijdelijke tegenhanger. In veel gevallen worden gebouwen of buitenruimtes, waar functies hun permanente vorm hebben gekregen, voorafgegaan door tijdelijke functies. Bekende vormen die ook nu nog wijdverbreid zijn, zijn markten, campings, kermissen, havens en openluchttheaters. Na verloop van tijd wierp het gebruik van een plek vruchten af en besloot men zich hier permanent te vestigen. Dit kon natuurlijk gaan om een bedrijf of een marktplaats, maar ook om een stad als geheel. Het gebruik krijgt vaste vorm, de tijdelijke activiteiten worden opgenomen in de permanente structuur van de stad en de regelgeving, zoals het bestemmingsplan. Ons deel van de wereld kent sinds de Industriële Revolutie een langdurige periode van groei. Zowel het beleid, de regelgeving en de ontwikkelingsmodellen die we nu kennen en gebruiken zijn dan ook geënt op deze groei en de regulering hiervan. De stadsranden worden opgerekt met nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen, in mindere mate wordt binnen de stad gewerkt aan inbreiding en kwaliteitsimpulsen. Het tot voor kort heersende adagium was: een gezonde stad is een groeiende stad. De kwaliteiten van de bestaande stad en de daar aanwezige bevolking waren vaak van een ondergeschikt belang. De organisaties die zich bezig hielden met stadsontwikkeling waren hierin minder geïnteresseerd door de hoge kosten, de lage opbrengsten en de voortdurende inbreng van de bestaande bewoners. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat een model gericht op groei maar weinig oplossingen kan bieden voor het instandhouden van de leefbaarheid en levendigheid in de bestaande stad dit waren nooit resultaten die werden nagestreefd. 3
Trendbreuk De huidige periode van crisis en krimp maakt duidelijk dat de rek uit de traditionele vorm van ruimtelijke ontwikkeling is. De modellen die tot voor kort als algemeen geldend werden gezien, bieden geen antwoord op de huidige vragen en behoeftes van de maatschappij. Dat betekent in veel gevallen ook dat de bedrijfsmodellen die gehanteerd worden bij de ontwikkeling en verhuur van vastgoed niet meer geschikt zijn voor de hedendaagse vormen van gebruik. Als gevolg daarvan blijft veel ruimte ongebruikt. Hierin ligt dan ook een grote uitdaging voor de toekomst van de stad, hoe kunnen we onze regelgeving en ontwikkelingsstrategieën aanpassen om met de nieuwe vraagstukken om te gaan. Is het bestemmingsplan dat een functie vastlegt voor de een zeer lange tijd nog wel bruikbaar in de huidige tijd? De ruimtelijke ordening is nog in sterke mate in handen van een elite: gemeentes, beleggingsmaatschappijen, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en hun adviseurs. Dit heeft in de afgelopen decennia geleid tot een monopolie op ontwikkelingsmodellen. Slechts een paar van die modellen de meest winstgevende zijn op grote schaal uitgevoerd. Inmiddels hebben zich hier door de uitvoering van tijdelijke initiatieven onafhankelijke kunstenaars, ontwerpers en in sommige gevallen ook maatschappelijke organisaties en zelfs bewoners. Hun aandeel is echter verhoudingsgewijs nog erg gering. De effecten ervan zijn daarentegen al groot en worden versterkt door de grote publicitaire waarde van tijdelijke initiatieven. Wanneer grote groepen in de samenleving kunnen deelnemen aan de ruimtelijke ordening van hun leefomgeving, kunnen ze hierop meer invloed uitoefenen. Uiteindelijk leidt dit tot buurten, steden en landschappen die beter voldoen aan de wensen en eisen van de direct betrokkenen. Door voorzieningen die bedacht worden door de mensen zelf, wordt het eenvoudiger voor ze om in hun eigen omgeving in hun behoeften te voorzien wat betreft inkomen, buurtactiviteiten, winkels, recreatie, noem maar op. Tijdelijkheid nu Ondanks dat er tegenwoordig veel tijdelijke projecten worden ondernomen, staat tijdelijkheid als ruimtelijke strategie in Nederland nog in de kinderschoenen. In onze contreien wordt tijdelijkheid nog al te vaak gezien als pauzevoorstelling tijdverdrijf zonder consequenties. Een wijdverbreide misvatting is bovendien dat tijdelijkheid altijd in de vorm van kleinschalige, kort durende, door bewoners geïnitieerde projecten (bottom-up) moet worden uitgevoerd. Belangrijkste obstakel is echter het geloof in het traditionele (project)ontwikkelingsmodel als enige methode van gebiedsinrichting en het geloof dat de economische groei zal terugkeren. Alle problemen van leegstand en braakligging zullen dan worden opgelost, denkt men. Deze illusie zorgt voor veel terughoudendheid, zowel bij eigenaren en bevoegd gezag als bij initiatiefnemers. De hedendaagse samenleving vervluchtigt: mensen staan 24 uur per dag in contact met elkaar door de (sociale) media die onze manier van communiceren sterk heeft veranderd. Deze vluchtigheid zien we ook terug in de ondernemersgeest in de samenleving: als we een plan hebben willen we dit morgen ten uitvoer brengen. In schril contrast hiermee staan de instituties die er gelden in de ruimtelijke ordening: wet- en regelgeving, planologie, zonering, beleids- en masterplannen, financiering en belastingen. De processen in de economie en het ruimtegebruik worden hierdoor niet meer gefaciliteerd. De proceduretijd voor een bestemmingsplanwijziging bedraagt minimaal een half jaar; dit kan als gevolg van bezwaren oplopen tot drie jaar. Dit voldoet niet meer aan de verwachtingen van initiatiefnemers en ondernemers in de samenleving, waarvoor snelheid en flexibiliteit van groot belang zijn. Zij willen vrijwel direct beginnen, snel kunnen aanpassen en vaak met veel verschillende en wisselende partijen samenwerken. We willen onze ideeën testen, maar hiervoor wordt zelden de gelegenheid geboden. Direct een meerjarig huurcontract 4
afsluiten of hoge financiële verplichtingen aangaan belemmert de ondernemingszin omdat de perspectieven (nog) onzeker zijn. Grotere snelheid en meer vrijheid zijn voor de officiële instanties belangrijke aandachtspunten. Er is een duidelijke trend zichtbaar waarbij het animo voor tijdelijkheid groeit, omdat men inziet dat het kansen biedt voor langdurig nieuw gebruik. Hoe de nieuwe procedures eruit komen te zien om deze wensen in te willigen, is nog niet duidelijk. De leegstand en braakligging, die nu vooral worden benaderd als probleem, bieden veel kansen voor het ontwikkelen van nieuwe soorten van gebruik en samenkomst in de stad. De voorbeelden van de meerwaarde van tijdelijk gebruik kunnen we in Nederland maar ook wereldwijd terugvinden. Het komt voor op alle schaalgroottes en met vele verschillende vormen van gebruik. Slechts enkele voorbeelden hiervan zijn: tijdelijke moestuinen, festivalterreinen, kunstgalerieën, buurthuizen, pop-up winkels, tijdelijke bewoning. Tijdelijk gebruik spitst zich nog veel toe op individuele gebouwen, terreinen of sectoren. Geslaagde tijdelijke voorzieningen en activiteiten zijn legio. Van stadslandbouw tot bedrijfsverzamelgebouwen, van recreatie tot huisvesting en van artistieke interventies tot winkel- en uitgaansgebieden. Vooral in het buitenland heeft de tijdelijkheid een vlucht genomen. In de Estse hoofdstad Tallinn bijvoorbeeld, zijn de mensen gek op toneel en zang. In het zomerseizoen worden er dan ook op verschillende plekken in en rond de stad tijdelijke theaters en podia opgericht om aan deze behoefte te voldoen. Tijdelijke terrassen en andere recreatieve voorzieningen worden daaraan gekoppeld. Gedurende een aantal maanden speelt het leven zich dan in de openbare ruimte af. Een andere fraaie vorm van alternatief gebruik dat wortelt in tijdelijkheid, zijn rail trails. Langs ongebruikte goederenspoorlijnen worden wandel- en fietsroutes uitgezet. In eerste instantie informeel: geitenpaadjes langs de rails. In een later stadium worden de routes meer permanent ingericht, inclusief het aanbrengen van bewegwijzering, reparatie van oude spoorbruggen en vormgeven van professionele websites. Dergelijke trails zijn een grote stimulans voor het toerisme in een gebied en voor de waardering van industrieel erfgoed. Een structurele aanpak van braakligging en leegstand door middel van tijdelijk gebruik ontbreekt in Nederland, net als in veel gevallen een gestructureerde aanpak. Er worden nog niet over de volle breedte ideeën ontwikkeld voor tijdelijk gebruik, voor een groot deel van de gebouwen en terreinen of voor steden en regio s in hun geheel. In het geval van het hergebruiken van lege gebouwen als nieuwe verzamelgebouwen voor startende en kleine ondernemers, kunstenaars en horeca zit inmiddels meer lijn. Hiervoor is een aantal zeer succesvolle bedrijfsmodellen ontwikkeld. Dat geldt minder voor braakliggende terreinen: door hun grote omvang, de vaak perifere ligging en onvoldoende initiatiefnemers is het moeilijk hiervoor functies met een goede opbrengst te vinden. Wel zijn voor dergelijke terreinen veel succesvolle maatschappelijke gebruiksvormen bedacht. Vanwege de nieuwheid van het werkterrein en de gerichtheid op afzonderlijke projecten is de aanpak nu nog grotendeels ad hoc. Voldoende gegevens, om te zien wat werkt en in welke omstandigheden, ontbreken. Wanneer er in de loop van de tijd meer gegevens en resultaten beschikbaar komen, kan de aanpak beter gestructureerd worden wie doet wanneer wat? Dit komt maatwerk en de mate van succes te goede. 5
In andere landen, waar crises eerder en harder hebben toegeslagen, is tijdelijkheid al bijna een geaccepteerde vorm van structureel ruimtegebruik. Als gevolg van deze integrale, gebiedsgerichte inzet van tijdelijkheid is het al op verschillende plaatsen in de wereld gelukt om gebiedsontwikkelingen (weer) op gang te krijgen.. Voornamelijk oude, grootschalige industriegebieden, waar het gebruik al voor langere tijd verdwenen is, zijn totnogtoe populair. Voorbeelden hiervan zijn gebieden in Newcastle/Gateshead, Manchester en Londen in Engeland, Nantes en Marseille in Frankrijk en New York en Atlanta in de Verenigde Staten, maar in elk land zijn dergelijke initiatieven te vinden. In Nederland zijn de IJ-oevers in Amsterdam en Zaanstad en de Stadshavens in Rotterdam onderwerp van een min of meer gecoördineerde aanpak met een groot aantal initiatiefnemers en een grote variatie aan opbrengsten van stadslandbouw tot nieuwe werklocaties. Een bijzondere positie wordt ingenomen door Strijp in Eindhoven, waar gebouwen en terreinen niet eerst lang leeg hoefden te staan. Vrijwel direct na het afstoten van locaties door Philips kwamen deze beschikbaar voor nieuw, vaak tijdelijk gebruik. Philips, de woningbouwcorporatie Trudo, de gemeente en de Technische Universiteit treden op als aanjagers. Wat ook zijn vruchten afwerpt is het opstellen van een duidelijk profiel voor Eindhoven als regio voor innovatie en design. In Duitsland worden het Roergebied en de Lausitz herontwikkeld met behulp van tijdelijkheid, waarbij de overheid een belangrijke rol speelt. Het verdwijnen van de industriële productie en de mijnbouw resulteerde hier ook in een sterke afname van de bevolking en voorzieningen. Alternatief gebruik van de verlaten terreinen heeft hier geleid tot nieuwe economie innovatie, recreatie, toerisme, evenementen en behoud van de leefbaarheid voor de achtergebleven bewoners. Veel aandacht wordt hierbij ook gegeven aan het industriële erfgoed. Sinds enige tijd zijn ook oude volkswijken dankbare podia voor tijdelijkheid. Van oudsher waren deze wijken sterk gemengd, met winkels, scholen, kerken en andere voorzieningen gericht op de buurt. Door maatschappelijke en economische veranderingen is de voorzieningenstructuur van dergelijke wijken veranderd, waardoor veel ruimtes leeg kwamen te staan. Inmiddels zijn er overal initiatieven om deze leegstand aan te grijpen voor de ontwikkeling van een nieuwe economische en sociale structuur. Zo zijn in de wijk Klarendal in Arnhem lege winkels ter beschikking gesteld als atelier, showroom en woonruimte voor jonge modeondernemers. Tegelijkertijd worden er andere acties ondernomen om de wijk te ontwikkelen als Modekwartier met opleidingen, horeca, een hotel, kunstevenementen en een wijkmarkt. De bewoners en ondernemers van de wijk zijn erg enthousiast over de initiatieven en leveren graag een bijdrage. Een andere belangrijke rol wordt gespeeld door het Sonsbeekpark, waar in de zomer veel bezoekers komen en evenementen worden georganiseerd. Tijdelijk gebruik levert profijt op voor de samenleving, eigenaren en de overheid. Die waarde wordt niet alleen gevonden in financiële opbrengsten maar ook in buurtvorming en sociale cohesie, leefbaarheid, toekomstig ondernemerschap en aandacht voor de stad of plek. Communicatie, begrip voor de wensen van de andere partijen en samenwerking zijn essentieel. 6
De toekomst van tijdelijkheid Tijdelijkheid kan een onderdeel gaan vormen van een nieuwe ontwikkelingsstrategie die de strategie van uitbreiden en bijbouwen zal gaan vervangen. Tijdelijk gebruik en hergebruik gaan een belangrijke rol spelen in de kwaliteit van leven en ondernemen in de steden. Het proces van ontwikkeling zal hierbij een grote verandering ondergaan. Niet langer worden er eindbeelden ontwerpen gemaakt door een kleine groep specialisten, die na realisatie lange tijd onveranderlijk zijn. Alle partijen in de samenleving worden betrokken bij nieuwe ontwikkeling van de bestaande stad en het bestaande landschap. Ondernemers en eigenaren gaan in samenspraak met gebruikers het nieuw gebruik beter afstemmen en reguleren, zodat gebruik en gebruikers als het ware gekweekt worden. Ondernemers krijgen de kans om hun concepten te testen en zich te bewijzen. In de startfase krijgen ze hiervoor de tijd en de ruimte, eventueel gekoppeld aan een laag instaptarief. Door een groot aantal gebruiksvormen te combineren, ontstaat veel economische activiteit en wordt de kansop successen vergroot. De openbare ruimte wordt uitdrukkelijk bij het nieuwe gebruik betrokken, door evenementen te organiseren, zodat er voldoende publiek ontstaat. De enthousiaste toeschouwers worden deelnemers en afnemers. Huurders, investeerders en buurtbewoners worden actiever betrokken bij de gebouwen en terreinen waarvan ze gebruik maken; zelf gaan zelf meedenken, mee investeren en opknappen. Overheden gaan nieuw gebruik sneller faciliteren en hebben een essentiële rol als aanjager en uitdager van de nieuw ondernemerschap in de samenleving. Het gebruiken van tijdelijkheid als motor voor langdurig gebruik is zoals aangegeven niet nieuw, wel nieuw is de manier waarop we deze tijdelijkheid tot stand brengen. Veel tijdelijke projecten van nu zijn sterk gericht op de plek en de directe belangen van de initiatiefnemers. Deze kwaliteiten moeten behouden blijven. De waarde van de hedendaagse tijdelijkheid ligt in de verbinding en de betekenis voor grote groepen mensen en aaneengesloten gebieden: motor voor de ontwikkeling van een buurt of zelfs regio. De belangrijkste eigenschap van de tijdelijkheid, zoals die in de toekomst toegepast gaat worden, is de schaalgrootte. Een enkele tijdelijke interventie kan een sterke impuls geven aan een plek en diens directe omgeving; over het algemeen heeft dit echter slechts een in ruimte en tijd beperkt effect. Steeds vaker echter wordt tijdelijkheid gericht ingezet om meer activiteit in grotere gebieden te krijgen en deze voor langere tijd te veranderen. In de westerse wereld zijn veel gebieden die stil zijn blijven staan of in onbruik en verval zijn gevallen hebben sterk behoefte aan nieuw leven. Dat kunnen buurten zijn, maar ook hele regio s. Gebouwen en ruimtes genoeg, maar steeds minder functies om ze mee te vullen. Mensen genoeg, maar voorzieningen die hun wensen kunnen vervullen en waarvoor ze zich kunnen inzetten, verdwijnen. Sinds het realiseren van de bestaande steden met al hun functies is de wereld veranderd. Het vroegere automatisme waarmee functies werden uitgeoefend en georganiseerd, is vergaan. De processen die aan de oorsprong stonden van de manier waarop steden en landschappen nu geordend zijn, voldoen nauwelijks meer en zijn niet geschikt om de bestaande leefomgeving duurzaam nieuw leven in te blazen. De nieuwe tijdelijkheid kan dit wel. 7
Hiertoe worden verschillende tijdelijke activiteiten om beurten uitgevoerd. Dit kan een geplande ontwikkeling van kleine naar steeds grotere activiteiten zijn die elkaar opvolgen. Het kan ook een spervuur van activiteiten van zeer uiteenlopende aard zijn, uitgevoerd door verschillende groepen en met een verschillende doel. Een belangrijk principe bij een dergelijke strategie is dat de nadruk van de meeste activiteiten sterk op het totstandbrengen van het gebruik ligt, dus in feit op de start, in plaats van op een vast einddoel. De uitkomst is onzeker en daarmee is de strategie redelijk los. Elke activiteit hierin is gericht op het bereiken van een korte termijn doel. Alle activiteiten samen zorgen voor een nieuwe levendigheid in het gebied, die op haar beurt de inspiratiebron is voor weer nieuwe activiteiten. Uiteindelijk ontstaat er hierdoor een vliegwieleffect, waar gedurende lange tijd nieuwe gebruiksvormen spontaan tot bloei komen en elkaar aflossen. In een aantal gevallen leidt deze populariteit ook tot nieuwe grootschalige investeringen in het gebied. Dan wordt het nieuwe gebruik werkelijk in het gebied verankerd door wetgeving en de permanente transformatie van gebouwen en open ruimtes. Om netto resultaat op te leveren wordt vindt er enige vorm van coördinatie plaats. In sommige gevallen is er een centrale organisatie die de verschillende activiteiten initieert en stuurt, maar regelmatig is het ook een informeel netwerk die dit op zich neemt. Tijdelijk gebruik is zeer flexibel: het proces is om te keren en de resultaten zijn in te krimpen, uit te breiden en verplaatsbaar. Wanneer de behoefte zich verplaatst of zelfs verdwijnt, kan de activiteit meebewegen. Het is een groot voordeel dat een tijdelijke interventie kan worden opgedoekt en meegenomen naar een andere locatie de samenstelling van de bevolking en hun wensen en eisen aan hun omgeving kunnen voortdurend wijzigen. Een voorziening kan dan op eenvoudige wijze worden overgenomen door een andere buurt, in plaats van te blijven steken op een locatie waar deze geen betekenis meer heeft. De flexibiliteit van het gebruik maakt ook mogelijk dat de omvang van de voorziening kan worden toegesneden op de behoefte van de gebruikers, en in de loop van de tijd kleiner of groter kan worden. Er kunnen zelfs functionaliteiten worden toegevoegd. De tijdelijke voorzieningen kunnen hierdoor een zeer bijzondere relatie met hun omgeving aangaan. Voorzieningen die dit al geruime tijd laten zien zijn het festival en de markt in feite twee gebruiksvormen met een gemeenschappelijke oorsprong. Markten en festivals worden al gedurende lange tijd op hetzelfde moment gehouden, soms zelfs al honderden jaren. Na hun functie vervuld te hebben verdwijnen ze van het toneel, om na enige tijd weer te keren. Naar gelang de wensen van de bezoekers worden ze aangepast: ze breiden uit en veranderen hun aanbod. Kramen, evenementen en organisatie gaan vaak over van generatie op generatie. De ondernemers, theatermakers, kunstenaars en alle anderen die verbonden zijn aan markten en festivals, leiden een mobiel bestaan, neerstrijkend waar de mensen van hun diensten gebruik willen maken. 8
Een andere recente karaktertrek is dat tijdelijk gebruik in toenemende mate in staat is om grote gebouwencomplexen en terreinen in gebruik te nemen en te transformeren, door de combinatie van verschillende initiatiefnemers en gebruiksvormen. Een grote kracht van de tijdelijkheid ligt in zijn verbindende capaciteiten. Deze verbinding is het gevolg van de geringe omvang van de samenstellende delen, de grote verscheidenheid hierin, dynamiek, openheid en enthousiasme. Het merendeel van de tijdelijke voorzieningen wordt uitgevoerd door een klein aantal mensen en heeft een geringe omvang. Dit maakt ze benaderbaar en eenvoudig om een relatie mee aan te gaan. De geringe omvang geeft de deelnemers vaak ook de ruimte om zich op verschillende gebieden te ontplooien, hetgeen de verbindingsmogelijkheden met andere mensen en initiatieven nog vergroot. De variatie en dynamiek van de tijdelijke initiatieven zorgt voor een komen en gaan van mensen, ideeën en activiteiten. In deze sfeer gaan de deelnemers een enorm aantal tijdelijke verbintenissen aan met steeds wisselende partners en netwerken. Tijdelijke voorzieningen zijn open en toegankelijk, net als hun initiatiefnemers. Functies en mensen sluiten zich niet af van hun omgeving, ze staan open voor andere ideeën en zijn bereid zich aan te passen aan de omstandigheden. Initiatiefnemers en gebruikers van tijdelijke voorzieningen zijn meestal goede buren, die graag banden smeden met anderen en hiermee gemeenschappelijke activiteiten organiseren. Een niet te onderschatten factor is het enthousiasme van initiatiefnemers en deelnemers. Door een snelle realisatie en de korte looptijd zijn en blijven de betrokkenen enthousiast over wat ze aanbieden. Hun enthousiasme beperkt zich vaak niet tot hun eigen initiatief het strekt zich uit tot hun wijde omgeving. Dergelijke enthousiaste mensen hebben waardering voor het werk en de bevlogenheid van anderen. Samenwerking ligt dan op de loer. Ondernemers willen hier graag deel van uitmaken, vanwege de commerciële kansen die dit biedt. Ze kunnen hier hun eigen ideeën scherpen, informatie en zaken uitwisselen, netwerken bouwen en krachten bundelen. Bovendien is het meer inspirerend en gezelliger dan in je eigen kantoor te zitten, met de deur dicht. Concurrentie komt in dergelijke omstandigheden slechts zelden voor iedereen is in staat om zijn eigen niche te vinden. In deze situatie bestaat ruimte om te experimenteren. Nieuwe ideeën kunnen uitgetest worden op hun bruikbaarheid voor het publiek. De ideeën kunnen zo groeien en winnen aan kracht op den duur kunnen ze zichzelf instandhouden. Bezoekers, buurtbewoners en bestuurders vinden de combinatie van functies uitnodigend vanwege de levendigheid die dit veroorzaakt, en omdat het goed is voor de leefbaarheid van een gebied. Een belangrijke drijfveer van de organisatoren van tijdelijkheid is sociale interactie: ze willen voorzieningen realiseren voor en met de mensen in een buurt. Om goed te functioneren, gaan de voorzieningen en activiteiten altijd voor een belangrijk deel uit van de behoeften van een buurt. Ook steunen de organisatoren vaak op de ideeën en inzet van de omwonenden en ondernemers alleen voorzieningen met een sterke band met hun omgeving, kunnen een succes worden. Dat tijdelijkheid ingegeven wordt door maatschappelijk bewustzijn, staat overigens niet op gespannen voet met commerciële overwegingen. Naast leven voegt tijdelijkheid ook economie toe. De toename van de leefbaarheid en activiteit in een gebied leidt ertoe dat het meer mensen aantrekt. Bij een gevarieerd aanbod, grote toegankelijkheid en aantrekkelijke vormgeving van de voorzieningen blijven de mensen langere tijd in een gebied en gaan ze er hun geld uitgeven. Ondernemers die bereid zijn deel te nemen aan deze nieuwe levendigheid kunnen hiervan profiteren. De concentratie van activiteiten en mensen trekt ook weer nieuwe ondernemers en initiatiefnemers aan. Bij voldoende omvang en couleur locale kan een tijdelijkheidsepicentrum zelfs interessant worden voor toeristen. Altijd op zoek naar nieuwe ervaringen zullen deze graag een bezoek afleggen aan nieuwe bruisende locaties. 9
Soortgelijke initiatieven op verschillende plaatsen kunnen soms op elkaar lijken. Niet zozeer door de initiatiefnemer of de omgeving deze zijn uniek. De gelijkenis zit hem vaak in het uiterlijk, de toepassing van een verwante beeldtaal of het aanbod van dezelfde dienst. Hoezeer ook de afzonderlijke voorzieningen vergelijkbaar kunnen zijn wanneer een groot aantal voorzieningen (in de ruimte en de tijd) worden gecombineerd levert dit altijd een unieke samenstelling op, die een afspiegeling is van het maatschappelijke en economische weefsel van een buurt. Tijdelijke activiteiten voegen nieuwe energie en nieuwe economie toe. Dat kan ook worden omgekeerd: door de inzet van een unieke combinatie van tijdelijke activiteiten en voorzieningen kan een min of meer specifiek karakter worden bewerkstelligd een nieuw maatschappelijk, cultureel en economisch weefsel kan zo worden ontwikkeld. Door een georkestreerde, nauwkeurige inzet van een serie maatwerk initiatieven, kan een gebied dan ook worden ontwikkeld op een wijze die erbij past. De nieuwe tijdelijkheid, waar vele verschillende activiteiten worden gecombineerd, heeft dus de kwaliteit om mensen en bedrijven samen te brengen. Het maakt intensief gebruik van de openbare ruimte en maakt die ruimte (weer) openbaar. Tijdelijke voorzieningen zijn niet slechts interventies in het bestaande weefsel van stad of landschap, ze vormen deze, ook waar deze niet (meer) was. De voorzieningen en activiteiten creëren plekken en gebruik en definiëren hiermee de ruimte voor de gebruikers. Door de omgeving bewoners, ondernemers, werknemers, bezoekers actief te betrekken geven ze de ruimte terug aan de gemeenschap. Kunstenaars, buurtbewoners, ondernemers, bezoekers, maar ook maatschappelijke instellingen, gemeentebesturen en grote bedrijven iedereen heeft profijt. 10
Inhoudsopgave Over tijdelijkheid 2 Inhoudsopgave 11 Overzicht tijdelijke gebruiksvormen open(bare) ruimtes 12 Ontwikkelingsmogelijkheden braakliggende terreinen, ongebruikte 12 buitenruimtes en verlaten infrastructuur 12 Vorm 13 Bewustwording braakligging en tijdelijk gebruik, incl. actief aanbod terreinen 15 Bouwwerken bedrijven 16 Bouwwerken horeca 18 Bouwwerken voorzieningen 19 Bouwwerken wonen 21 Buurtmoestuinen en buurtuinen 23 Dierenvoorzieningen 24 Energieopwekking 25 Eten en drinken 26 Festivals 27 Gebiedsontwikkeling als gevolg van tijdelijk gebruik 28 Interventies buitencategorie 29 Kamperen 30 Kunst exposities, beeldenparken, installaties, street art en land art 31 Markten 33 Natuur 34 Parkeerterreinen 35 Pleinen 38 Podia 39 Speeltuinen 41 Sport 42 Stadslandbouw 43 Stadsstranden 44 Stedelijke routes 45 Conclusies 47 Overijssel en Nederland 47 Bewustwording 47 Tussentijdse voorzieningen en activiteiten 48 Wat werkt? 48 Aanbevelingen 49 11
OVERZICHT TIJDELIJKE GEBRUIKSVORMEN OPEN(BARE) RUIMTES Ontwikkelingsmogelijkheden braakliggende terreinen, ongebruikte buitenruimtes en verlaten infrastructuur Hergebruik en tijdelijk gebruik zijn alomtegenwoordig in de wereld op alle mogelijke locaties en voor alle denkbare vormen van gebruik. Vanwege het overweldigende aanbod hebben wij ervoor gekozen een vrij duidelijke afbakening te maken voor dit overzicht. Westerse wereld Buiten de welvarende westerse wereld is tijdelijk gebruik en hergebruik aan de orden van de dag. Het is in feite verreweg de belangrijkste en vaak de enige vorm van ontwikkeling die plaatsvindt. Gevolg is dat veel van deze vormen regulier gebruik zijn hierover is weinig bekend en de gebruiksvormen zijn slecht gedocumenteerd. Dit heeft ervoor gezorgd dat deze vormen van spontane (stads)ontwikkeling buiten beschouwing zijn gelaten. Het overzicht betreft hoofdzakelijk de beter beschreven en meer geplande vormen van tijdelijk ruimtegebruik in de westerse wereld: het merendeel van Europa, Noord-Amerika, Australië, Nieuw Zeeland en delen van Oost Azië en het Midden Oosten. Een aantal uitzonderingen is, met vermelding van de locatie, opgenomen. Voortdurende transformatie Ook in de westerse wereld worden steden en landschappen voortdurend hergebruikt en getransformeerd. In veel gevallen is dit het gevolg van omvangrijke maatschappelijke processen of gerichte programma s van overheden en andere officiële instellingen. Het is niet onze bedoeling, noch ligt het in onze macht, om al deze veranderingen in kaart te brengen deze overstijgen de scope van dit onderzoek. Alleen locale, duidelijk afgebakende initiatieven zijn opgenomen in het overzicht. Gebouwen en openbare ruimte Tijdelijk gebruik vindt plaats in zowel gebouwen als in de open(bare) ruimte. Provincie Overijssel, de opdrachtgever van dit onderzoek, heeft aangegeven hoofdzakelijk belang te hebben bij en invloed uit te kunnen oefenen op het hergebruik van braakliggende terreinen, zowel in de steden als daarbuiten. In eerste instantie behelst het overzicht dus slechts de gebruiksvormen die in de openbare ruimte zijn gerealiseerd. Kader Het overzicht beperkt zich tot de locale interventies in steden en landschappen, gericht op het faciliteren van tijdelijk gebruik in de openbare ruimte. De nadruk ligt hierbij op voorbeelden in Nederland en andere westerse landen. Daarbij kunnen we drie redenen voor het faciliteren van gebruik onderscheiden: Introductie van nieuw gebruik Vastleggen van bestaand gebruik Verbinden van verschillende terreinen delen van de stad of het landschap die voorheen van elkaar gescheiden waren, om uitwisseling mogelijk te maken; of verbeteren van in onbruik geraakte, vervallen of slecht ingerichte verbindingen 12
Vorm Een goede manier om de grote verscheidenheid aan tijdelijk gebruik in te delen is aan de hand van de acties en interventies die hiervoor worden ondernomen. Deze acties kunnen elk afzonderlijk worden toegepast, maar elkaar ook opvolgen of worden gecombineerd. Op deze wijze kunnen bestuurders, ambtenaren, initiatiefnemers, buurtbewoners en andere betrokkenen overwegen welke vormen van aanpak er per terrein of buurt mogelijk zijn. Iedereen kan, individueel en gezamenlijk, nagaan welke vormen van gebruik het meest geschikt zijn voor een terrein en welke acties er ondernomen kunnen en moeten worden. De verschillende acties: Niets doen stopzetten van beheer en onderhoud natuur, crossterrein, speelterrein, opslag/depot, parkeerterrein Openen verwijderen van hekken en obstakels natuur, speelterrein, wandelroute, fietspad Vrijgeven verwijderen van restricties Bewustwording in kaart brengen, tonen, onder de aandacht brengen, beschrijven, publiceren kaart, essay, artikel, film, boek, fotoarchief, lijst, billboard, excursie Bezoeken excursie, overleggen, film, in kaart brengen, indelen/verkavelen, mogelijkheden analyseren Bemiddelen mogelijk maken gebruik, verbinden eigenaars en initiatiefnemers Beplanten park, tuin, moestuin, laan, speelveld, ligweide, boomgaard, kwekerij, labyrint, landschapskunstwerk, kamerplantenasiel, tuinplantendepot, bos, arboretum Inzaaien moestuin, park, tuin, speelveld, ligweide, groen terras, bloemenweide, energieteelt, picknickveld Maaien speelveld, sportveld, park, ligweide, groen terras Egaliseren parkeerterrein, depot, expositieterrein, festival-/buurtfeestterrein, picknickveld Verharden parkeerterrein/fitsenstalling, terras, plein, verkeerstuin, hinkelbaan, krijttekeningen, schilderingen, oefenterrein rijles, opslag Afgraven (periodieke) waterretentie, levering grond/zand/grind, bodemonderzoek, archeologische vindplaats, bodemsanering Onder water zetten visvijver/-kwekerij, schaatsbaan, waterretentie, waterzuivering, zwembad, roeivijver, eendenkooi, tuinirrigatie, natuur, rietteelt, wilgenteelt Ophogen/grond opbrengen crossterrein, beachvolleybalveld, strand, gronddepot, zandsculpturen, skiheuvel, klimhelling Grondwerk doolhof, midgetgolf, speelterrein, gronddepot, kunstwerk, crossterrein, park Omheinen afschermen van de omgeving om gebruik mogelijk of veilig te maken kinderboerderij, dierenweide, hondenrenveld, dierentuin, paardrijbak, crèche, caravanstalling, kippenren Construeren plaatsen of maken van constructies, installaties of sculpturen paviljoen, (kunst)installaties, houtdorp/huttendorp, vlotten-/botenwerf, boomhutten, markt, circus, speelterrein, skatepark, klimwand, mededelingenbord, teken-/schilderwand Overkappen markt, tuinbouw, schuilplek, rokersruimte, beurs, braderie, openbaar vervoerhalte, sporthal, speelplaats, expositieterrein, garage, stadslandbouw Opstellen beeldenpark, circus, speeltoestellen, machinepark, energieopwekking (zonnepanelen, windmolens, warmtewisselaars), markt, kermis, sanitaire voorzieningen, pretpark, mededelingenbord Bouwen containers of prefab elementen woning, wooncomplex, studentenkamers, café, restaurant,werkplaats, atelier, expositieruimte, galerie, showroom, kantoor, fietsenstalling, garderobe, daklozenopvang, school, sporthal, speelruimte, opslag, museum, podium, discotheek, hotel, dokterspost, ziekenhuis, informatiecentrum, zwembad, rokersruimte, bushalte, station, theater, bioscoop, sanitair, winkel, 13
buurthuis, jeugdhonk, dug-out, peeskamer, viskwekerij, tuinbouwkas, dierenverblijf, bibliotheek, muziekstudio, doka, wijnkelder, archief, klimhal, zenuwcentrum, energiecentrale, natuursubstraat, drinkwatervoorziening, veldstation, observatorium Parkeren plaatsen van voertuigen of mobiele voorzieningen woonwagens, rollende keukens, kiosk, auto s, fietsen, landbouwvoertuigen, graafmachines Schilderen/tekenen/schrijven muurschilderingen, graffiti, krijttekeningen, gedichten, verhalen, spreuken, protestleuzen, aankondigingen, reclame, menu s, informatie, reistabellen Verlichten lichtkunst, sportterrein, speelterrein, fiets-/looproute, intensieve stadslandbouw Wij hebben besloten om het tijdelijk gebruik in te delen naar gebruiksvorm, niet naar de acties die er ondernomen worden. De reden hiervoor is dat gebruiksvormen een directere aansluiting hebben met de realiteit in de ruimtelijke ordening (bestemmingen + functies) en ook beter ingaan op de mogelijkheden van de locaties. Wel is er een directe relatie tussen de interventies en de onderstaande vormen van tijdelijk gebruik: voor elke vorm zijn één of meerdere van de genoemde acties nodig. 14
Gebruiksvormen Bewustwording braakligging en tijdelijk gebruik, incl. actief aanbod terreinen Zowel in Nederland als daarbuiten zijn er organisaties actief die inzicht bieden in braakligging en hiervoor, samen met initiatiefnemers, oplossingen willen bieden. Door middel van publieksevenementen en/of aandacht in de media proberen de belangenbehartigers bewustwording en steun te kweken bij de bewoners, ondernemers, instellingen en overheid. In sommige gevallen bemiddelen de organisaties tussen eigenaren en initiatiefnemers of treden ze zelfs op als eigenaar en ontwikkelaar. Initiatiefnemers Overwegend architecten, kunstenaars, stedebouwkundigen, buurtbewoners; soms overheden of bedrijven Voor wie Alle groepen in de samenleving Soort terrein Alle vormen van terrein, op alle mogelijke locaties Interventies/acties Excursies, exposities, prijsvragen, onderzoek, presentaties, symposia, lezingen, advisering, publiciteit, inzamelingsacties, guerrilla-acties, tijdelijk gebruik, opruimacties, opknapbeurten, inrichting Opbrengsten Bewustwording, publiciteit, coalitievorming, hergebruik, financiering, herontwikkeling, sociale interactie, kennis, toegang tot budgetten en bestuurders, inzet van (grote) groepen mensen Voorbeelden Overijssel Nederland Duitsland Elders Tussendoor Almelo, ideeënmakelaar Zwolle, Havenkwartier Deventer, Transition Town Deventer, Kunstenlab, PIT o.a. Iris Schutten, Op Trek Binckhorst, DTO, Vriendinnen van Cartesius, Open Lab Ebbinge, Studio Papaver, As We Speak, Spoorzone Delft o.a. Zwischenzeitzentrale, Urban Catalyst, 400qm, Raumlabor o.a. Meanwhile, National Vacant Properties Program, Atlanta Beltline, Friends of the HighLine, No Vacancy, Rebar 15
Bouwwerken bedrijven Bedrijfsgebouwen als tijdelijke uitbreiding van een bestaand bedrijf, als tijdelijke vervanging, als experiment of als veldstation. Van oudsher is dit geen wijdverbreide vorm van tijdelijke bebouwing. Sinds korte tijd zijn er echter steeds meer voorbeelden voor winkels, kantoren en bedrijfsverzamelgebouwen. In veel gevallen worden ze gebouwd van (gebruikte) zeecontainers. Door hun vorm, duurzaamheid en stapelbaarheid zijn deze uitermate geschikt voor snel bouwen en verplaatsen. Ook andere modulaire en prefabelementen worden veel gebruikt. In grote delen van de wereld zijn eenpersoonsbedrijfjes actief in de openbare ruimte schoenenpoetsers, koffieschenkers, et cetera. Initiatiefnemers Ondernemers, ontwerpbureaus Voor wie Bedrijven, maatschappelijke instellingen Soort terrein Naast bestaande bedrijven uitbreiding Terreinen waar nog geen (soortgelijke) bedrijvigheid is pioniers Prominente locaties voorbeeldfunctie/publiciteit Interventies/acties Gebouwen plaatsen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen Opbrengsten Goedkope werkruimtes, startmogelijkheden beginnende of arme ondernemers, levendigheid, instandhouding bedrijven, uitbreiding mogelijkheden/aanbod Voorbeelden Overijssel Nederland Wereldwijd bouwbureaus bij ontwikkelingsprojecten idem verschillende projecten in New York, kantoren in o.a. Duitsland, Denemarken, Spanje, Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Japan, zoals BoxOffice, Rhode Island (VS); tijdelijke winkelcentra o.a. in Christchurch, Nieuw Zeeland (Cashel Mall) en Londen (Box Park); winkelcontainers Uitgelicht BoxOffice Providence, Verenigde Staten Wat? bureaugebouw van gestapelde zeecontainers op voormalig opslagterrein voor bouwmaterialen Initiatiefnemer Truth Box Inc. Realisatie distill studio/stack Design Build Omvang 35 zeecontainers; 12 bureauruimtes Kosten niet bekend Financiering initiatiefnemer Opbrengsten betaalbare kantoorruimte, interactie tussen huurders voornamelijk ontwerpbureaus 16
Uniqlo containerwinkels verschillende steden, Verenigde Staten Wat? mobiele winkels in zeecontainers voor een kledingmerk Initiatiefnemer Uniqlo USA Realisatie LOT-EK Omvang 15 m² Kosten $42.000 Financiering initiatiefnemer Opbrengsten guerilla winkel, levendigheid GS XI Gallery Seoul Wat? showroom en verkoopbureau nieuwbouwwoningen projectontwikkelaars Initiatiefnemer GS E&C Realisatie SKM Architects Omvang 5346 m² Kosten $15 miljoen Financiering initiatiefnemer en deelnemende projectontwikkelaars Opbrengsten informatie, stimulering verkoop, ruimtelijke kwaliteit, openbare ruimte 17
Bouwwerken horeca Tijdelijke bouwwerken ten behoeve van cafés, restaurants en hotels Initiatiefnemers Horecaondernemers, festivalorganisatoren, buurtbewoners, kunstenaars(collectieven); soms overheden Voor wie Uitgaanspubliek, (buurt)bewoners, toeristen Soort terrein Stadscentra, festivalterreinen en andere gebieden met grote bezoekersaantallen Interventies/acties Gebouwen plaatsen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen Opbrengsten Levendigheid, verblijfsruimte, enthousiasme bij bezoekers, versterking ondernemersklimaat Voorbeelden Overijssel Nederland eetkiosken in veel steden/dorpen en op bedrijventerreinen; tijdelijke restaurants tijdens festivals, o.a. Glazen Restaurant bij Serious Request 2012 (Enschede); hotel Museumlaan Grenswerk 2010 hotels in Amsterdam en Groningen; tijdelijke restaurants en cafés in Eindhoven, Maastricht, Groningen, Delft, Amsterdam, Utrecht, Rotterdam (o.a. Wijn of Water); strandpaviljoens langs de gehele Hollandse kust en bij stadsstranden in de stedenwereldwijd hotels in o.a. Spanje, Zwitserland, Engeland, Duitsland, Nigeria, Verenigde Staten, Mexico; restaurants en cafés in gehele wereld, o.a. Greenhouse in Perth, Sydney, Melbourne en Hamburg Uitgelicht Illy Push Button House/Café Venetië/New York/mobiel Wat? mobiel koffiehuis Initiatiefnemer Illy Caffè (koffieproducent) Realisatie Adam Kalkin Omvang 1 zeecontainer; 100 m² (uitgeklapt) Kosten $75.000 Financiering initiatiefnemer Opbrengsten horeca op lastige locaties en/of naar behoefte, buurtontmoetingsruimte Jamaica zomercafé Ufa, Rusland Wat? tijdelijk café met terras voor zomer 2012 Initiatiefnemer Jamaica (horeca-exploitant) Realisatie Dark Design Group Omvang 70 m² Kosten $9.000 Financiering initiatiefnemer Opbrengsten horeca op perifere locatie, buurtontmoetingsruimte, levendigheid, ruimtelijke kwaliteit 18
Bouwwerken voorzieningen Door containers of andere tijdelijke bouwwerken te plaatsen kan ruimte worden gegeven aan voorzieningen voor een buurt of stad. In veel gevallen wordt dit middel toegepast als ontwikkelingsprojecten voor permanente voorzieningen stilliggen, of bij tijdelijke projecten. Een veelgebruikt voorbeeld van tijdelijke voorzieningen zijn de noodlokalen bij scholen. Initiatiefnemers Maatschappelijke instellingen, overheden, bedrijven, buurtbewoners, culturele instellingen, kunstenaars Voor wie Alle groepen in de samenleving Soort terrein Aangrenzend aan bestaande instellingen uitbreiding Perifere locaties pioniers Opvallende locaties paviljoens en gebouwen met voorbeeldfuncties Interventies/acties Gebouwen van zeecontainers, melk- en bierkratten, hout of andere goedkope materialen: podia, speelterreinen, sportgebouwen, scholen, medische centra, sanitaire gebouwen, uitzichttorens, informatiecentra, cruiseterminals, musea, expositieruimtes, stations en openbaarvervoerhaltes, winkelcentra, kerken, paviljoens en ontmoetingsruimtes Opbrengsten Goedkope ruimte voor voorzieningen, levendigheid, leefbaarheid en welzijn, inkomsten, versterking ondernemersklimaat en voorzieningenstructuur, behoud voorzieningen, aanbieden voorzieningen op meer/lastige locaties Voorbeelden Overijssel Nederland Wereldwijd infocentra stadsontwikkeling Hengelo (Berflo Mooi) en Deventer; tijdelijk station (incl. horeca), Zwolle; noodlokalen bij scholen in de hele provincie; veel andere maatschappelijke functies (nieuw en uitbreidingen) worden in voorlopige onderkomens gehuisvest tijdelijke uitbreiding kankercentrum VUMC, Amsterdam; infocentra o.a. Archeologiekiosk, Arnhem; concentraties in Spoorzone Delft en Open Lab Ebbinge, Groningen uitgaanscentrum (Mexico Stad); cruiseterminal (Hamburg); vuurtoren (Parijs); treinstation (Parijs); mobiele vliegvelden (terminals, verkeersleiding, etc.); infocentra; winkelcentra; musea; scholen en jeugdcentra (sterke concentratie in en rond Londen); buurtcentra (o.a. in Dhaka, Bangla Desh); kerken (o.a. Seoul en Christchurch); in veel rampgebieden worden tijdelijke voorzieningen gebouwd Uitgelicht MoMA QNS New York Wat? tijdelijke vestiging van het Museum of Modern Art in Queens, tijdens verbouwing en uitbreiding van de permanente vestiging, op een voormalig fabrieksterrein Initiatiefnemer Museum of Modern Art Realisatie Cooper, Robertson & Partners/Michael Maltzahn Architecture, Turner Construction, Lori Weatherly Interiors, Goldman Copeland Associates, DeNardis Associates Oppervlakte 14.000 m² Kosten $30 miljoen Financiering MoMA, gemeente New York Opbrengsten continuïteit van expositie, uittesten nieuwe museumtechnologie, leefbaarheid, revitalisatie Long Island City/Queens 19
Simon s Town High School Hostel Simon s Town, Kaapprovincie, Zuid Afrika Wat? kostschoolverblijf voor studenten en leraren Initiatiefnemer gemeentebestuur en schoolbestuur Simon s Town Realisatie VKE/Paul Cooper; Wayne s Custom Creations/Leon Roman Building Oppervlakte 1.200 m²; 120 gasten Kosten $130.000 Financiering gemeente Simon s Town Opbrengsten scholing Tijdelijke Kunsthalle Berlijn Wat? musuem/expositieruimte Initiatiefnemer Cube Kunsthalle Berlin GmbH Realisatie Adolf Krischanitz Omvang 1406 m² Periode 2008-2010 Kosten 1,5 miljoen Financiering initiatiefnemer Opbrengsten continuïteit exposities, horeca, Salam Hartchirurgiecentrum Soba, Soedan Wat? uitbreiding bij ziekenhuis Initiatiefnemer Emergency NGO Realisatie Tamassociati Omvang 1668 m² Kosten 1.332.000 Financiering initiatiefnemer Opbrengsten gezondheidszorg, veiligheid 20