Farmacie te Gent in de late middeleeuwen Apothekers en receptuur CHRISTIAN M.E. DE BACKER Hilversum Verloren 1990
Inhoud Inleiding 9 1. Afbakening in ruimte en tijd 10 2. Status questionis van de reeds voorhanden studies over farmacie te Gent tijdens de middeleeuwen. 11 3. Bronnen en problemen voor de geschiedenis van de farmacie te Gent 12 4. Wie waren de apothekers te Gent? 14 5. Is er middeleeuwse apothekersreceptuur uit Gent bewaard? 15 6. Is er ook nog niet gepubliceerde Middelnederlandse receptuur uit Gent bekend? 16 7. Slotbeschouwing 17 Hoofdstuk i Apothekers te Gent in de late middeleeuwen 1. Inleiding 18 1.1. Ontstaan van de lekenfarmacie 18 1.2. Het begrip apotheker 19 1.3. Speciër en apothecaris 21 2. Gentse apothekers 23 2.1. Probleemgevallen 24 2.2. Hannefoet apothecarius (einde 13de - begin 14de eeuw) 26 2.3. Pieter den specyer (1325-1334) 28 2.4. Simoen den specier (1333-1334) 29 2.5. Martin van Sycleer van Pavije (1377-1416) 29 2.6. Jan de Villeneuve de St. Maur (1402) 33 2.7. Martin apoticaris de jonghe (1413-1414) 33 2.8. Jan van Leyden gezegd Boele (f1432) 35 2.9. Jan van Sycleer (1415-11467) 35 2.10. Omaer Volpot (1454-1456) 37 2.11. Laurens Boele (1452-1477) 39 2.12. Jan vanden Ackere (1476-f1503) 41 2.13. Weduwe Laurens Boele en Fransoeijs Boele (1477-1484) 41 2.14. Weduwe Jan van Sycleer (1478-1480/1481) en Johannes de apothecaris (1478) 44 2.15. Lievin Heindericx (1478-1490) en weduwe (1490-1491) 44 2.16. Zegher van Wymeersch (1480-1489) 45 2.17. Quinten de Serain (1483-fl505) 45
6 Inhoudsopgave 2.18. Jan van den Velde (1487) 45 2.19. Lau(we)reyns van Walem (1494-1532) 46 2.20. Joachim de Zalare (1494-1502) 46 2.21. Hendryc Alaert (f1498) 46 2.22. Pieter van Wymeersch (1498-1500) 48 2.23. Heindric van Clapdorp (1502-1504) 48 2.24. Jacop Impins (1503-fl513/1514) 49 2.25. Bauwijn vanden Steene (1503-1514) 49 2.26. Jan vander Brugghen (1506-1510) 49 2.27. Weduwe van Jan Pijpe (1512-1513) 49 2.28. Weduwe van Jacob Impins en Jacob n Impins (1513-1520) 50 2.29. Lauwerens de Groote (1515-1516) en weduwe (1518-1519) 50 2.30. Jan van Walem (1517-1558) 50 2.31. Claeys de Buck (1520-1521) 51 3. Sociaal-economisch kader 51 3.1. De nering 51 3.2. Sociale en economische gegevens betreffende Gentse apothekers v 54 3.2.1. Martin van Sycleer van Pavije 54 3.2.2. Jan de Villeneuve van St. Maur 58 3.2.3. Jan van Leiden, gezegd Boele 59 3.2.4. Jan van Sycleer 59 3.2.5. Johannes de apothecaris 66 3.2.6. Laurens Boele 68 3.2.7. Jan vanden Ackere 68 3.2.8. Apothekers als 'gesloten' groep 68 3.3. De benaming Meester 69 3.4. Ligging der apotheken 70 4. Wettelijk kader 73 4.1. Algemene beschouwingen 73 4.2. Farmaceutische wetgeving te Gent 75 5. Slotbeschouwing 77 Hoofdstuk ii Apothekersrecepten 79 1. Inleiding 79 2. De Sint-Pietersabdij en haar infirmerie 79 3. Apothekersrecepten als bewijsstukken bij de rekeningen 82 3.1. De paleografische kenmerken der recepten 83 3.2. De voorschrijvende geneesheren 85 3.3. De dispenserende apotheker 86 3.4. Bestemming van de recepten 87 4. De recepten 88 4.1. Wijze van uitgave 88 4.2. Enkele paleografische problemen 91 5. De farmacie in de recepten 91 5.1. De grondstoffen 92 5.1.1. Animalia 92 5.1.2. Mineralia 92
Inhoudsopgave 7 5.1.3. Vegetabilia 93 5.2. Bewerking van de grondstoffen 94 5.2.1. De vehicula en andere hulpstoffen 95 5.2.2. Technische hulpmiddelen 95 5.2.3. Corrigentia saporis et odoris 96 5.3. De geneesmiddelenvormen 97 5.3.1. Droge 97 5.3.1.1. Extern toegepaste 97 5.3.1.2. Intern toegepaste 97 5.3.2. Vloeibare 98 5.3.2.1. Extern toegepaste 98 5.3.2.2. Intern toegepaste 99 5.3.2.3. Extern en intern toegepaste 99 5.3.3. Weke 100 5.3.3.1. Intern toegepaste 100 5.3.3.2. Extern toegepaste 100 5.4. De toedieningswij ze : 101 5.5. De bewerkingen van de geneesmiddelenvormen 101 5.6. Gebruiksaanwijzing en dosering 102 5.7. De aflevering van de geneesmiddelen 102 5.8. Auteurs geciteerd in de recepten 104 5.9. De bronnen van de voorschriften 105 5.10. Enkele geneeskundige aspecten 110 6. Prijs der recepten 112 7. Slotbeschouwing 113 Hoofdstuk m Middelnederlandse medico-farmaceutische recepten 115 1. Inleiding 115 2. Een Middelnederlandse receptenverzameling 115 2.1. Herkomst en inhoud 115 2.2. Paleografische kenmerken 116 2.3. Volgorde der recepten 116 2.4. Datering 117 2.5. Kopiist van de recepten 117 2.6. Taalkenmerken der recepten 117 2.7. Wijze van uitgave 118 3. De farmacie in de recepten 118 3.1. De grondstoffen 118 3.1.1. Animalia 118 3.1.2. Mineralia 118 3.1.3. Vegetabilia 119 3.2. Bewerking van de grondstoffen 119 3.2.1. De vehicula en andere grondstoffen 119 3.2.2. Technische hulpmiddelen 119 3.3. De geneesmiddelenvormen 120 3.3.1. Droge 120 3.3.1.1. Extern toegepaste 120
8 Inhoudsopgave 3.3.1.2. Intern toegepaste 120 3.3.2. Vloeibare 120 3.3.2.1. Extern toegepaste 120 3.3.2.2. Intern toegepaste 120 3.3.3. Weke 120 3.3.3.1. Intern toegepaste 120 3.3.3.2. Extern toegepaste 121 3.4. De toedieningswij ze 121 3.5. Gebruiksaanwijzing 121 4. Commentaar bij de recepten 121 5. Slotbeschouwing 128 Samenvatting 129 Summary 132 Bijlagen 135 i. Huurovereenkomst tussen Laureyns van Walem en Christqffel van West betreffende de apotheek het 'Pater nosterken' 18 juli 1494 135 n. Voorgehad betreffende de uitoefening van de geneeskunde en farmacie te Gent, 26 oktober 1456 136 m. Tekstuitgave der recepten bestudeerd in hoofdstuk n (met afbeeldingen) 137 1. 1461-1462 137 2. 1462-1463 159 3. 1464-1465 181 4. 1476-1477 205 iv. Tekst der Middelnederlandse recepten bestudeerd in hoofdstuk m (met afbeeldingen) 211 Latijns glossarium 217 Middelnederlands glossarium 240 Lijst van afkortingen en bijzondere tekens 244 Lijst van de afbeeldingen 245 Onuitgegeven bronnen 246 Uitgegeven bronnen en literatuur 250 Index van plaats- en persoonsnamen 260 Curriculum vitae 264