D a d e r s c h a p b ij w e t t e l ij k e s t r a f r e c h t e l ij k e z o r g p l ic h t b e p a l in g e n Ov e r h e t g e d r a g in g s b e s t a n d d e e l z o r g e n in h e t m a t e r ië l e s t r a f r e c h t A c t u s R e u s a n d P e n a l D u t ie s o f Ca r e O n 't a k in g c a r e ' i n S u b s t a n t iv e C r im in a l L a w Proefschrift ter ve rkrijging van de graad van doctor aan de Erasinus U niversiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. H.G. Schmidt en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op donderdag 17 februari 2011 om 11.30 u ur door Bart Johan Vincent Keupink geboren te Dordrecht
I n h o u d s o p g a v e V o o rw o o rd / v In h o u d s o p g a v e / vii H o o fd s tu k 1 In le id in g 1.1 O ntw ikkelingen binnen strafrechtelijke aansprakelijkheid en daderschap / 1 1.2 Vraagstelling en onderzoeksopbouw / 8 H o o fd s tu k 2 G edra ging als n o rm a tie v e in gang n a a r b e s tra ffin g 2.1 Inleiding: ius puniendi in een dem ocratische rechtsstaat / I I 2.2 Gedraging als ingang naar bestraffing / 13 2.2.1 Nulla poena sine actione? / 14 2.2.2 Twee karakteristieken van de gedraging in een democratische rechtsstaat / 17 2.2.3 Toebedelingsbenadering en rechtsgoedschending in plaats van de gedraging? / 20 2.2.4 Tussenstand en koppeling m et hoofdstuk 3/2 5 2.3 Legaliteitsbeginsel en rechtsvorm ing / 26 2.3.1 Lex certa beginsel / 26 2.3.2 Rechtsvorm ing / 31 2.4 Tussenstand / 35 H o o fd s tu k 3. B ew eging b in n e n s tra fb a a rh e id en a a n s p ra k e lijk h e id 3.1 I n le id in g /37 3.2 V ier voorw aarden voo r strafbaarheid in hedendaags m aterieel strafrecht / 38 3.2.1 S trafbaar gesteld (2), w e derre chtelijk (3] en ve rw ijtb a a r (4) / 40 3.2.1.1 Tweede voorw aarde: strafbaar gesteld / 40 3.2.1.2 Derde voorwaarde: w ederrechtelijkheid / 42 3.2.1.3 Vierde voorwaarde: verw ijtbaarheid / 44 3.2.2 Gedraging (1) / 47 3.2.3 Daderschap: functioneel en co rp ora tief / 54 3.2.3.1 Verschillende opvattingen over functioneel daderschap en functionele in te rp re ta tie / 56 3.2.3.2 C orporatief daderschap: kunnen rechtspersonen alle delicten begaan? / 67 3.2.3.3 Functioneel (corporatief) daderschap in voorliggend onderzoek / 71 3.2.4 Tussenstand en kapstok onderzoek / 72 3.3 Beweging in strafrechtelijke aansprakelijkheidsleer? / 72 3.3.1 A ansprakelijkheid als begrip in het strafrecht is niet nieuw / 74 3.3.2 Aansprakelijkheid als zelfstandig concept in het strafrecht / 78 3.3.3 Positie van aansprakelijkheid in het hedendaagse m ateriële strafrecht / 79 3.3.4 Hedendaagse inhoudelijke verschuiving strafbaarheid? / 84 3.4 Opmaat naar volgende hoofdstukken / 88 H o o fd s tu k 4 In v e n ta ris a tie : w e lk e z o rg p lic h te n? 4.1 Inleiding: aanduiding en aanloop / 91 4.2 Uiteenlopende aanduidingen van zorgplichten en rechtsplichten / 91 4.3 W ettelijke strafrechtelijke zorgplichtbepalingen / 94
4.3.1 W ette lijke strafrechtelijke zorgplichtbepalingen in enge zin / 95 4.3.2 W ettelijke strafrechtelijke zorgplichtbepalingen in ruim e zin / 97 4.3.3 Tussenstand / 101 4.4 Afbakening: overeenkom stig m aar niet hetzelfde / 101 4.4.1 Gevaarzettingsdelicten? / 102 4.4.2 Feitelijke plichten zonder 'zorg' / 106 4.4.3 V oortdurende en aflopende delicten / 107 4.4.4 O m issiedelicten en oneigenlijke com m issiedelicten / 110 4.4.4.1 W ette lijke strafrech te lijke zorgplichtbepalingen tegenover com m issie- en om issiedelicten / 110 4.4.4.2 Tussenstand om issie- en com m issiedelicten / 117 4.5 Opmaat naar het volgende deel / 118 H o o fd s tu k 5 W e tte lijk e s tra fre c h te lijk e z o rg p lic h tb e p a lin g e n in enge z in 5.1 Inleiding: m aterieelrechtelijke bijzonderheden van daderschap bij zorgplichtbepalingen / 120 5.2 Commune zorgplichtbepalingen in enge zin / 124 5.2.1 Commune zorgplichtbepalingen en recente ju risp ru d e n tie / 124 5.2.2 A rt. 402 Sr - 'n ie t zorgen' / 125 5.2.3 A rt. 471 lid 1 onder 1 Sr - 'n ie t zorgen / 128 5.2.4 A rt. 425 onder 2 Sr - 'geen voldoende zorg dragen / 129 5.2.5 A rt. 427 onder 2 Sr - 'n ie t zorgen' / 131 5.2.6 Tussenstand com m uun strafrecht / 132 5.3 S trafrechtelijke zorgplichtbepalingen in bijzondere w etten / 133 5.3.1 Zorgplichtbepalingen en financiële toezichtsw etgeving / 135 5.3.1.1 O verzicht strafrechtelijke zorgplichtbepalingen in de W et op het financieel toezicht / 136 5.3.1.2 A rt. 3:279 lid l W ft - 'zorgt voor' / 142 5.3.1.3 Art. 3:296 leden 1, 2, 3 en 8 W ft - vierm aal draagt er zorg voor' / 144 5.3.1.4 A rt. 5:30 W ft - 'zorgt ervoor / 151 5.3.1.5 A rt. 5:64 lid 6 W ft - 'draagt e rvo o r zorg / 154 5.3.1.6 Tussenstand financieel toezichtrecht / 158 5.3.2 S trafrechtelijke zorgplichtbepalingen in m ilieuw etgeving / 158 5.3.2.1 W et m ilieubeheer / 160 5.3.2.1.1 A rt. 9.2.3.1 W m b - 'draagt er zorg voor' / 160 5.3.2.1.2 A rt. 9.4.5 lid 1 en 2 W m b - 'draagt e r zorg v o o r' / 171 5.3.2.1.3 Art. 10.55 lid 3 W m b - 'zorgd raa gt' / 175 5.3.2.1.4 Tussenstand W et m ilieubeheer / 177 5.3.2.2 A rt. 18 W et gewasbescherm ingsm iddelen en biociden - voldoende zorg in acht nem en' / 177 5.3.2.3 A rt. 54 lid 1 Flora- en faunaw et - 'zorg dragen / 184 5.3.2.4 W et voorkom in g vero n tre in ig in g door schepen / 186 5.3.2.4.1 A rt. 11 lid 1 W et voorkom in g vero ntreinig in g door schepen - 'zorgplicht / 187 5.3.2.4.2 A rt. 13a lid 2, 3 en 4 W et voorkom ing vero n tre in ig in g door schepen - 'zorgen / 190 5.3.2.5 Art. la lid 1 en 2 W oningw et - draagt zorg / 192 5.3.2.6 Art. 12 lid 3 D estructiew et (oud) - 'zorg dragen / 201 5.3.2.7 Art. 3 lid 1 W et bescherm ing Antarctica - 'zoveel m ogelijk zorg in acht viii
nem en' / 205 5.3.2.8 Natuurbescherm ingswet 1998 / 209 5.3.2.8.1 A rt. 17 lid 4 Natuurbescherm ingswet 1998 - 'zorg dragen' / 209 5.3.2.8.2 A rt. 19L lid 1 N atuurbescherm ingswet 1998 - 'voldoende zorg in acht nem en / 212 5.3.2.8.3 Verhouding tussen art. 19L Natuurbescherm ingswet 1998, art. 3 W et bescherm ing A ntarctica en 1.1a W et m ilieubeheer / 217 5.3.2.9 Tussenstand w e tte lijke strafrechtelijke zorgplichtbepalingen in m ilieurecht / 223 5.3.3 Zorgplichtbepalingen en arbeid gerelateerde wetgeving / 224 5.3.3.1 Zorgplichtbepalingen in de Arbeidsom standighedenwet / 224 5.3.3.1.1 Afw ijkende strafbaarstelling van zorgplichtbepalingen in enge zin / 225 5.3.3.1.2 Art. 3 lid 1 en 3 Arbeidsom standighedenwet - 'zorgt voor' / 228 5.3.3.1.3 Art. 8 lid 1,2 en 3 Arbeidsom standighedenwet - 'zorgt ervoor / 235 5.3.3.1.4 Art. 11 Arbeidsom standighedenwet - 'zorg te dragen / 246 5.3.3.1.5 Art. 19 lid 2 Arbeidsom standighedenwet - zorgen ervoor' / 253 5.3.3.1.6 Tussenstand / 256 5.3.3.2 A rbeidstijdenw et / 258 5.3.3.2.1 A rt. 3:2 lid 1 A rbe id stijde nw et - 'zorgt e rv o o r' / 259 5.3.3.2.2 A rt. 3:4 A rbeidstijdenw et - 'zorgt ervoor' / 280 5.3.3.2.3 A rt. 5:16 A rbeidstijdenw et - 'zorgt ervoor' / 283 5.3.3.3 Tussenstand arbeid gerelateerde wetgeving / 285 5.3.4 Zorgplichtbepalingen en vervoerwetgeving / 286 5.3.4.1 Art. 1.3 W et luchtvaart - 'er voor zorg te dragen / 286 5.3.4.2 Art. 8 lid 1 onder c W et laden en lossen zeeschepen - 'zorgt ervoor' / 289 5.3.4.3 A rt. 5a lid 1 en 2 W et personenvervoer 2000 - draagt er zorg vo o r / 291 5.3.4.4 Art. 47 lid 1 Spoorwegwet - 'draagt er zorg voor' / 293 5.3.4.5 A rt. 4 W et goederenvervoer over de weg (oud) - zorgen / 295 5.3.5 Tussenstand bijzonder strafrecht / 303 5.4 Tussenstand / 306 H o o fd s tu k 6 E igenheden van da derschap b ij z o rg p lic h tb e p a lin g e n 6.1 Eerdere hoofdstukken / 307 6.2 Daderschap bij w e tte lijke strafrechtelijke zorgplichtbepalingen in enge zin / 309 6.2.1 Ad vraag a: betekent zorgen a ltijd hetzelfde in alle bepalingen; w e rk t het 'algemeen'? / 311 6.2.2 Ad vraag b: hebben de wetgevers stilgestaan bij de keuze voo r de zorggedraging? / 312 6.2.3 Ad vraag c: is zorgen iets anders dan een concreet ontschreven gedraging o f feite lijke verplichting? / 314 6.2.4 Ad vraag d: betekent 'zorgen' meer dan 'maatregelen nemen'? / 315 6.2.5 Ad vraag e: kunnen disculpatieregelingen de inhoud van het 'zorg'- gedragingsbestanddeel mede bepalen? / 318 6.2.6 Ad vraag f: soms zijn er aanvullende artikelleden w aarin de zorg lijk t te w orden uitgew erkt: w at voegen die toe? / 322 6.2.7 Ad vraag g: is 'zorgen' een soort verantw oordelijkheid, garantie of zekerstelling? / 323 ix
6.2.8 Ad vraag h: draaien zorgplichtbepalingen om een gedraging in tra d itio n e le re zin o f om risico-daderschap? / 324 6.2.9 Ad vraag i: in w elke mate w o rd t het risico-daderschap bevestigd o f ju is t ontkend in lite ra tu u r en hedendaagse ju risprudentie? / 328 6.2.10 Ad vraag j: is risico-daderschap hetzelfde als risico-aansprakelijkheid? / 331 6.2.11 Tussenstand / 334 6.3 Bijzondere kwesties bij een bijzondere constructie / 334 6.3.1 Mate van zorgen / 335 6.3.1.1 Inkle uring van 'zorgen in zorgplichtbepaling zelf / 335 6.3.1.2 D isculpatieregelingen in relatie to t zorgplichtbepalingen en afw ezigheid van alle schuld / 343 6.3.1.2.1 W erking en positionering van disculpatieregelingen / 343 6.3.1.2.2 Ongewenste situatie, disculpatie en AVAS in drie te onderscheiden stappen / 356 6.3.1.2.3 Tussenstand / 369 6.3.1.3 Slotsom / 370 6.3.2 C orporatief daderschap / 371 6.3.2.1 Functioneel co rp o ra tie f daderschap / 374 6.3.2.2 Rechtstreeks co rp ora tief daderschap / 379 6.3.2.3 Tussenstand strafrech te lijk co rp o ra tie f daderschap / 389 6.4 Tussenstand / 389 Hoofdstuk 7 Slotbeschouwing 7.1 Aanloop / 393 7.2 Recapitulatie bijzondere daderschapsconstructie b ij zorgplichtbepalingen / 394 7.3 In het perspectiefvan de rechtsstaat / 396 7.4 B eantw oording centrale vraagstelling: buigen vo o r de rechtsstaat? / 402 7.5 Ruim te voo r daderschap bij zorgplichtbepalingen? / 404 Sam envatting / 409 Sum m ary / 415 G eraadpleegde lite ra tu u r / 419 Curriculum Vitae / 437 x