Vrijwilligerswerk en vrijwillige inzet: Trends in Gelderland Nederland doet het goed wat betreft vrijwilligerswerk. In Europa voeren we de lijst aan met de grootste vrijwilligersparticipatie. Ruim 22% van de Nederlanders besteedt 1 uur per dag of meer aan vrijwilligerswerk (CBS, 2009). Tegelijkertijd met het doorvoeren van bezuinigingen wil de overheid meer verantwoordelijkheid bij de burger leggen. Dat betekent minder subsidies en meer kijken of activiteiten in eigen kring gerealiseerd kunnen worden. Er wordt steeds meer waarde gehecht aan vrijwilligerswerk. Om goed hierop te kunen inspelen is het nodig te weten wat de belangrijkste ontwikkelingen zijn. MOVISIE, het Sociaal Cultureel Planbureau en het CBS hebben de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar de belangrijkste ontwikkelingen in het vrijwilligerswerk. Dit geeft zicht op landelijke ontwikkelingen. Maar hoe zit het in Gelderland? Hiervoor heeft Spectrum deze Trendsignalering voor het vrijwilligerswerk samengesteld. Het volledige rapport vindt u op de website. De belangrijkste trends en ontwikkelingen op het gebied van vrijwilligerswerk voor de provincie Gelderland komen hier aan bod. Verschillende betrokkenen uit het veld van vrijwilligerswerk zijn voor dit onderzoek geïnterviewd. Voor diverse terreinen is gevraagd welke trends en ontwikkelingen zij zien. Wat vindt het veld? Spectrum heeft 12 interviews gehouden om het beeld te toetsen en de trends aan te scherpen. Er zijn gesprekken gevoerd met zorginstellingen (Pleyade), gemeente Berkelland, de Gelderse Sport Federatie, Scouting Gelderland, Federatie Dorpshuizen Gelderland, Vereniging Kleine Kernen, Arnhem Cares, Stichting Welzijn Buren, Stichting Welzijn Ouderen Arnhem en vrijwilligerscentrales/steunpunten in Arnhem, Geldermalsen en Nijmegen.
Trends in het vrijwilligerswerk Het vrijwilligerswerk is heftig in beweging. Wat zijn de belangrijkste trends in Gelderland? Zwaarder beroep op vrijwilligerswerk De overheid legt steeds meer verantwoordelijkheid bij de samenleving, om beleidsdoelen te helpen verwezenlijken. Vanuit de grondgedachte van de Wet maatschappelijke ontwikkeling (Wmo) willen overheden samen met het maatschappelijk middenveld kijken hoe de maatschappelijke betrokkenheid vergroot kan worden. Dit betekent ook dat er meer gevraagd wordt van organisaties, verenigingen en hun vrijwilligers. Door de golf van bezuinigingen zal bovendien ook een extra beroep op organisaties, verenigingen en vrijwilligers gedaan worden. Meer lezen over landelijke ontwikkelingen in het vrijwilligerswerk? Kijk dan naar de volgende publicaties: Vrijwillige inzet 2.0 van MOVISIE (2011), Vrijwilligerswerk in meervoud; Civil society en vrijwilligerswerk 5 van het Sociaal Cultureel Planbureau (2009) en Vrijwilligerswerk onder werkenden en niet-werkenden van het CBS (2011). Hogere eisen Omdat de overheid meer verantwoordelijkheid neerlegt bij verenigingen en vrijwilligers, wordt er van hen ook meer professionaliteit gevraagd. De eisen wat betreft de werkwijze, overlegstructuren maar ook voor de deskundigheid van vrijwilligers zijn omhoog gegaan. In het veld oppert een aantal betrokkenen dat professionalisering nodig is om de verenigingen levensvatbaar te houden. Door bijvoorbeeld samenwerking aan te gaan met andere verenigingen of organisaties en zo meer professionaliteit in huis te halen. Samenwerking kan bovendien helpen om zo efficiënter te werken. Ook zien zij dat verenigingen die de zaken goed op orde hebben, meer vrijwilligers trekken. De Vereniging Kleine Kernen vertelt: We zien dat verenigingen die hun organisatie (structuur, afgebakende klussen en afspraken) goed op orde hebben ook meer vrijwilligers trekken. Ongeorganiseerdheid leidt tot demotivatie van vrijwilligers. Neem het beheer van kerkpaden. Doordat de organisatie strak is geregeld en er voldoende faciliteiten beschikbaar zijn gesteld is er een enorme motivatie om blijvend actief te zijn. Er is zelfs een wachtlijst. Bij organisaties waar vrijwilligers en beroepskrachten werken, wordt ingezet op het verzelfstandigen van de vrijwilliger. Zo hoeft men minder beroep op beroepskrachten te doen. Dat brengt wel het risico met zich mee dat vrijwilligers meer onder druk komen te staan. Vaker zijn dan zwaarder gekwalificeerde vrijwilligers nodig. Scouting Gelderland werkt met vrijwilligers en beroepskrachten: Het werk dat nu beroepskrachten doen, moet in de toekomst door vrijwilligers worden uitgevoerd. Dat levert een bedreiging, maar ook kansen op. Minder subsidies vanuit de centrale overheid, provincie en gemeente betekent dat wij creatiever moeten worden om aan geld te komen en ons werk te kunnen blijven doen.
De nieuwe vrijwilliger De afgelopen jaren is de vrijwilliger veranderd. De nieuwe vrijwilliger heeft een andere motivatie om vrijwilligerswerk te doen en ook andere wensen. Waar vroeger vrijwilligers dachten aan wat ze voor de vereniging konden doen, vragen ze nu: wat heeft deze vereniging mij te bieden? Vrijwilligers van nu wensen meer flexibiliteit, doen liever kortere klussen op momenten waarop zij tijd hebben. Ook zijn ze minder geneigd om te kiezen voor een vaste rol, zoals penningmeester of voorzitter. Daarnaast is hun motivatie veranderd. Liever zetten ze bepaalde vaardigheden en kwaliteiten goed in, of willen ze vaardigheden opdoen met het vrijwilligerswerk. Vrijwilligerssteunpunt Geldermalsen zegt hierover: Clubs moeten zelf doorhebben dat ze aantrekkelijk moeten zijn voor die nieuwe vrijwilliger: ze moeten zichzelf vermarkten en organisatieveranderingen doorvoeren om aan te sluiten bij de wensen van de nieuwe vrijwilliger. Om deze nieuwe vrijwilligers te werven en te behouden, moeten verenigingen variatie en flexibiliteit bieden en bovendien inspelen op individuele kwaliteiten van vrijwilligers. Aan deze flexibele wensen kan nu niet altijd goed worden voldaan door sommige verenigingen. Deze verenigingen zijn vaak meer traditioneel en aanbodgericht. Omgaan met veranderingen Er is in de loop van de jaren veel veranderd. De overheid doet meer beroep op verenigingen en de vrijwilliger heeft andere behoeften en wensen. Verenigingen gaan verschillend om met veranderingen, is de ervaring van de betrokkenen uit het veld. De meer traditionele verenigingen blijven vasthouden aan hun bestaande aanbod en zijn weinig geneigd mee te bewegen met veranderingen. Aan de andere kant zijn er ook verenigingen die zich wel richten op mogelijkheden tot vernieuwing. De Federatie van Dorpshuizen ziet dat als volgt: Je hebt dorpshuizen met een interne focus. Die kampen met een tekort aan vrijwilligers omdat ze zich niet vernieuwen en niet meegaan met de veranderingen. Daarnaast zijn er ook dorpshuizen met een externe focus die door zich juist te richten op vernieuwingen, klaar zijn voor de toekomst. Zij zijn actief, focussen op de nieuwe vrijwilliger en boren alternatieve financieringsmogelijkheden aan. Verenigingen met externe focus richten zich meer op mogelijkheden tot vernieuwing. Wat doen Gelderlanders aan vrijwilligerswerk? Percentage vrijwilligers (%) 2009 Gemeenten uit Gelderland Gemiddeld doet 23% van de Gelderlanders aan vrijwilligerswerk. De percentages liggen over het geheel genomen wat hoger in de landelijke gebieden en wat lager in de grotere Gelderse steden. In Arnhem, Nijmegen en Tiel was de deelname aan vrijwilligerswerk in 2009 relatief laag met 17%. In de gemeente Berkelland was dit het hoogste met 36%, gevolgd door de gemeenten Bronckhorst en Oost Gelre met beide 33%. Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) < 18 18< 22 22 < 26 26 < 30 >= 30 n.v.t. Spectrum CMO Gelderland Uitgedrukt in het percentage van de totale bevolking van 18 jaar en ouder dat vrijwilligerswerk doet. De gegevens over vrijwilligerswerk zijn ontleend aan de Enquête Beroepsbevolking over de periode 2000 2009.
Kansen voor het vrijwilligerswerk De afgelopen jaren is er veel veranderd in het vrijwilligerswerk. Behalve bedreigingen, bieden veranderingen ook kansen voor verenigingen en hun vrijwilligers. De belangrijkste kansen worden hieronder besproken. Oog voor mogelijkheden Om in te kunnen springen op de aankomende veranderingen is het beginpunt dat verenigingen zelf oog hebben voor de kansen. Om zo mee te kunnen werken aan het realiseren van beleidsdoelen, maar ook om het hoofd te bieden aan bezuinigingen. Verenigingen die nu meer oog hebben voor dergelijke kansen, zullen gemakkelijker stand houden dan verenigingen die dit niet hebben. Daarbij is het nodig dat verenigingen goed weten in te spelen op de nieuwe flexibele wensen van vrijwilligers. Dit zowel om hen te behouden als nieuwe vrijwilligers aan te spreken. Aandacht voor competenties Omdat de overheid een groter beroep doet op het vrijwilligerswerk is het extra van belang dat vrijwilligers ook behouden blijven voor verenigingen en organisaties. Het is de kunst om vrijwilligers zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen. Een belangrijke motivator voor vrijwilligers is dat zij iets willen leren van het vrijwilligerswerk. Hier ligt dus een grote kans om vrijwilligers te binden. Er wordt nu weinig gewerkt met competentiemanagement. In het veld wordt gesignaleerd dat vrijwilligers niet altijd op de goede plek worden gezet, of te weinig te doen krijgen. Een relatief klein aantal vrijwilligers wordt juist overbelast. Ook de Gelderse Sportfederatie ziet dit: Sportbesturen zouden meer coaching en begeleiding moeten bieden aan de commissieleden. Hoe kunnen ze efficiënt hun werk doen. Laat de commissies vervolgens zelf beslissen hoe ze hun budgetten besteden. Laat ze een jaarplan maken en een begroting. En dan twee keer per jaar terugkoppelen aan het bestuur. Zeker bij de middelgrote en kleine verenigingen wordt dit nog maar weinig gebruikt. In oorsprong is de sportvereniging namelijk een echte vrijwilligersorganisatie. Maar het oude stramien je doet dit voor de club voldoet niet meer. Hoe kun je meer gericht zijn op competenties? Dat kan al heel laagdrempelig. Gewoon door met elkaar in gesprek te gaan en vrijwilligers te vragen wat ze willen leren. De uitkomsten van deze gesprekken komen ook ten goede aan het professionaliseren van de werkwijze. Het vergroten van de vaardigheden van vrijwilligers kan ook andere oplossingen bieden. Wanneer bijvoorbeeld vrijwilligers de vaardigheden leren die benodigd zijn om in de zorg te werken, kunnen zij vervolgens ingezet worden in de zorg. Zo kan het toekomstige tekort aan personeel in de zorg deels opgelost worden. Via het ROC zouden vrijwilligers dan een officieel certificaat kunnen behalen van hun Eerder Verworven Competenties. Vrijwilligers met een rugzak Voor de aanwas van nieuwe vrijwilligers vormen mensen met een rugzak een belangrijk groeipotentieel. Mensen met een beperking of mensen met een problematische achtergrond worden nu vaak toegeleid naar vrijwilligerswerk. Dat vraagt om veel persoonlijke begeleiding van de vrijwilligerscentrale en de organisaties of verenigingen waar vrijwilligers geplaatst worden. Vooral voor mensen met een GGZ-achtergrond en mensen die moeilijk bemiddelbaar zijn voor werk hebben die begeleiding nodig. In de praktijk verloopt de samenwerking Vrijwilligers willen iets leren van vrijwilligerswerk.
echter moeizaam. Soms omdat deze vrijwilligers wat betreft vaardigheden en inzet minder te bieden hebben dan verwacht, maar ook omdat er niet genoeg tijd is voor begeleiding vanuit de organisaties. Stichting Welzijn Ouderen Arnhem heeft er ervaring mee: We willen ook mensen met een rugzakje mogelijkheden bieden om hun leven op de rails te krijgen. Probleem is echter de financiering. We denken nu in de richting van maatjesprojecten. Blijft dat ook wij meer commercieel moeten denken. Dit betekent dat er een grens is aan wat je kunt bieden. Wat we nu krijgen zijn gesubsidieerde krachten, daar krijgen we dan financieel ook iets voor terug. Als verenigingen en organisaties het potentieel van mensen met een rugzak willen benutten, dan is een goede begeleiding bij de bemiddeling naar vrijwilligerswerk essentieel. Voor een succesvol verloop is het daarnaast nodig dat ook gedurende de tijd dat deze mensen zich inzetten voor de vereniging er voldoende begeleiding is. Maatschappelijk ondernemen De overheid trekt zich meer terug. Hierdoor moeten veel verenigingen andere manieren vinden voor de financiering van hun activiteiten. Zo hecht het bedrijfsleven steeds meer waarde aan Maatschappelijk Betrokken Ondernemen (MBO). Bedrijven willen zich verbinden aan bepaalde maatschappelijke doelen en hiervoor inzet leveren. Dit kan in de vorm van menskracht, goederen en financiering. Het bedrijfsleven zoekt hierbij naar een meerwaarde voor hun eigen medewerkers. Hier ligt een kans voor verenigingen. Tot nu toe maken ze hier nog weinig gebruik van. Ook de Gelderse Sportfederatie ziet hier mogelijkheden voor verenigingen: Voor MBO moet er creativiteit zitten bij de verenigingen. We willen sportverenigingen daarbij helpen en stimuleren om contacten te leggen, bijvoorbeeld voor sponsoring of bedrijfssport. We werken er naar toe dat verenigingen een visie ontwikkelen wat MBO voor hen betekent. Deze samenwerking heeft meer kans als bedrijven het kunnen integreren in hun personeelsbeleid. Ook kan de gemeente betrokken worden bij Maatschappelijk Betrokken Ondernemen, bijvoorbeeld als aanjager. Een goed voorbeeld hiervan is de gemeente Berkelland die nu voor drie jaar het project Verenigingsservicebureau medefinanciert. Rabobank Achterhoek Oost en de Sportfederatie Berkelland zijn tevens partners in dit project. Samen sta je sterk Voor verenigingen biedt het samenwerken met andere verenigingen nieuwe kansen. Zo kan men bijvoorbeeld kosten besparen door voorzieningen of functies te delen met andere verenigingen. Ook kunnen bepaalde functies, zoals het penningmeesterschap, gedeeld worden, zodat er efficiënter gewerkt wordt. Dit biedt ook een oplossing voor het tekort aan vrijwilligers voor vaste posten zoals penningmeesters en voorzitters. Inzet van social media Het gebruik van social media is in het vrijwilligerswerk nog vrij pril. Een organisatie als Arnhem Cares werkt juist met social media, omdat zij zo met weinig ondersteuning kunnen werken en voor vrijwilligers de sociale component van vrijwilligerswerk belangrijk is. Vrijwilligers kunnen contacten opdoen die vervolgens een plek krijgen op Facebook of LinkedIn. Social media bieden talloze mogelijkheden voor efficiënte netwerkvorming. Voor vrijwilligers, zodat ingespeeld wordt op hun behoefte aan sociale contacten, maar ook voor verenigingen om samenwerking te zoeken met andere verenigingen. Arnhem Cares over de inzet van social media: Als organisatie maken we veel gebruik van sociale media. Facebook, LinkedIn en Twitter. Via deze sites proberen we mensen met elkaar in contact te brengen. Want dat is voor mensen die vrijwilligerswerk doen vaak een motivatie, naast betrokkenheid, nieuwe contacten opdoen, sociale contacten hebben. Gemeenten: overleg met organisaties! De manier waarop gemeenten met verenigingen in gesprek gaan over het vergroten van maatschappelijke betrokkenheid bepaalt ook de slaagkans van dit uitgangspunt van de Wmo. Verenigingen zien de Wmo nu vaak als een verpakte bezuinigingsmaatregel. Dat wekt juist niet de gewenste maatschappelijke betrokkenheid op. Op het platteland is meer potentieel voor maatschappelijke betrokkenheid dan in de grote steden. Want voor burgers uit kleinere kernen is het vaak meer vanzelfsprekend om zaken zelf op te pakken. In kleine kernen zijn ook meer sociale bindingen. Daarom werkt het goed als gemeenten hun beleidsdoelstellingen met verenigingen bespreken en hen uitdaagt mee te denken over welke bijdrage zij kunnen leveren. De Federatie van Dorpshuizen deelt haar ervaringen: Neem als gemeente niet te veel over (zoals cultureel werk) en stuur niet te veel. Ik zie dat mensen dan achterover gaan hangen en star worden. Gemeenten kunnen subsidie beschikbaar stellen voor speciale Wmo-doelen. Het is dan voor de verenigingen een uitdaging om (nieuwe) mensen aan te spreken op hun kwaliteiten om ook actief deel te nemen aan het vrijwilligersleven. Gemeenten: bespreek beleidsdoelstellingen met verenigingen en daag ze uit mee te denken.
Meer informatie Vrijwilligerswerk en mantelzorg is een van de hoofdthema s van Spectrum CMO Gelderland. Het rapport Vrijwilligerswerk en vrijwillige Inzet: Trends in Gelderland is te downloaden op www.spectrum-gelderland.nl. Voor cijfers op het gebied van vrijwilligerswerk en mantelzorg kunt u kijken op www.spectrum-gelderland.nl/sig. Spectrum biedt veel trainingen op het terrein van vrijwilligerswerk en een Workshopcarrousel speciaal voor vrijwilligers. Bijvoorbeeld over het behoud van vrijwilligers, sponsorwerving en EVC. Voor een overzicht hiervan verwijzen wij u graag naar www.spectrum-gelderland.nl/trainingen. Ook voor beleidsvragen op het gebied van vrijwilligersbeleid, erkenning verworven competenties (evc), inzet social media bij vrijwillligerwerk, maatschappelijke stages, et cetera staat Spectrum u graag te woord. Contactpersoon: Gerrit Kapteijns (026) 384 63 08 g.kapteijns@spectrum-gelderland.nl Wilt u meer weten over cijfers en vrijwilligerswerk/ mantelzorg, bel dan Spectrum, Gerda Welt, (026) 384 62 82, of mail g.welt@spectrum-gelderland.nl Colofon Tekst Gerda Welt en Gerrit Kapteijns Druk Drukkerij Gelderland Spectrum CMO Gelderland Postbus 8007 6880 CA Velp T (026) 384 62 00 E info@spectrum-gelderland.nl www.spectrum-gelderland.nl Eindredactie John Smeets Fotografie Novy Print Ontwerp en lay-out van arendonk ontwerpers Jacqueline de Maertelaere (Spectrum) November 2011 Er is geen verband tussen de personen op de foto en de inhoud van deze uitgave.