November 2014 Een Groene, Gezonde en Slimme Regio
Voorwoord Op 30 september 2013 hebben Provinciale Staten besloten om de strategische agenda 2013-2020 van de Economic Board Utrecht (EBU) vast te stellen als kader voor de besteding van de middelen van de provincie Utrecht voor de stimulering van de regionale economie. Het unieke aan het besluit is dat de inhoudelijke beoordeling van initiatieven voor toekenning van middelen door de provincie is overgedragen aan de EBU in de stellige overtuiging dat het bedrijfsleven, de kennisinstellingen en de overheden gezamenlijk beter kunnen bepalen wat goed is voor de regio, dan de provincie Utrecht alleen. Maar tegelijkertijd is dit ook een besluit dat getuigt van bestuurlijke lef, waarmee de regio twee vliegen in een klap slaat; slagkracht en focus.
We slaagden er de afgelopen twee jaar in samenwerking steeds beter tot stand te brengen. Daarmee hebben we een kiem gelegd voor verdere groei. Slagkracht Door bundeling van de kracht van overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven in de EBU ontstaat meer samenhang in de wijze waarop regionaal economische structuurversterking plaatsvindt. Dat betekent dat niet meer ieder voor zich bezig is, maar dat meer afstemming plaatsvindt tussen beleidsagenda s, kennisagenda s en strategische investeringen vanuit het bedrijfsleven. Met de koppeling tussen het inhoudelijk advies van de EBU en de middelen van de provincie organiseren we meer slagkracht vanuit de triple helix om hierop in te spelen. Focus Elk initiatief dat in aanmerking wil komen voor financiering moet dus de samenwerking opzoeken met de EBU. Hierdoor kunnen we inhoudelijk focus aanbrengen in de initiatieven die worden ondersteund. Behalve inhoudelijke focus geeft de regisserende rol van de EBU ook de gelegenheid om agenda s, programma s en initiatieven op elkaar af te stemmen en waar mogelijk aan elkaar te verbinden. De strategische agenda 2013-2020 is hiervoor ons inhoudelijk kompas met maatschappelijke vraagstukken als brandstof voor onze economie; groen, gezond en slim. Maatschappelijke vraagstukken De inhoudelijke focus op maatschappelijke vraagstukken is in mijn ogen cruciaal voor het slagen van de EBU. Deze focus zorgt voor een wederzijdse afhankelijkheid tussen de afzonderlijke partijen uit de triple helix; bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Zonder elkaar kunnen ze hier niets mee en verwordt het tot eendimensionaal winstbejag van bedrijven, of maatschappelijk idealisme van de overheid. Juist de samenwerking maakt het interessant. De overheid treedt op als launching customer met een zorgof duurzaamheidsvraagstuk, de kennisinstellingen leveren hun kennis en expertise en het bedrijfsleven komt hiermee tot innovatieve oplossingen waarmee geld kan worden verdiend en banen worden gecreëerd. De economie van de 21e eeuw! De economie van de 21e eeuw Peter van Lieshout (WRR, Universiteit Utrecht) hield zijn toehoorders in Paushuize dit voorjaar voor dat de regio Utrecht weliswaar de potentie heeft om leidend te zijn in de economie van de 21ste eeuw, maar dat ze die potentie nu nog onvoldoende benut door gebrek aan daadkrachtige samenwerking. We slaagden er de afgelopen twee jaar in om die samenwerking steeds beter tot stand te brengen. Daarmee hebben we een kiem gelegd voor verdere groei, voor het benutten van ons economisch potentieel om maatschappelijke uitdagingen aan te gaan. Graag breng ik u op de hoogte van de voortgang op de strategische agenda van de EBU en de inzet van de middelen van de provincie Utrecht en geef ik u een beknopt doorkijkje hoe we deze kiem in 2015 verder willen laten groeien. Henk Broeders, voorzitter Economic Board Utrecht
01 Waarom EBU? De provincie Utrecht heeft de beste uitgangspositie voor economische groei in heel Europa: een relatief zeer hoog opgeleide beroepsbevolking, een hoge productiviteit, een uitstekende fysieke infrastructuur, een sterk kenniscluster met onderwijs, onderzoek en kennisintensieve zakelijke dienstverlening. Toch benutten we ons economisch potentieel niet optimaal. Bedrijven geven aan dat ze weinig intensieve relaties hebben met de kennisinstellingen in de regio. Goede ideeën krijgen te weinig vertaling in vernieuwing van verdienmodellen, producten en/of diensten. We zien dat ook terug in de beperkte groei van de arbeidsproductiviteit in vergelijking met andere hoogopgeleide Europese regio s. De sectoren die de Utrechtse economie de afgelopen twintig jaar deden groeien, hebben hun top bereikt en bevinden zich in een fase waarin ze zichzelf moeten vernieuwen om een sterke marktpositie te behouden. Dat is de reden waarom de Economic Board is opgericht: om het regionale bedrijfsleven, klein en groot, te versterken. Door de relaties tussen bedrijven, kennisinstellingen en onderwijs te intensiveren met het oog op enerzijds innovatie in brede zin en anderzijds beter gekwalificeerd personeel. Door de relaties met overheden te versterken zodat vernieuwing kan ontstaan in publieke markten voor duurzame en gezonde steden en wijken. Door contacten te bevorderen tussen bedrijven uit verschillende sectoren, om kennis te kunnen combineren. Want de economie staat niet stil: klanten, markten, technologieën en verdienmodellen ontwikkelen zich voortdurend en in een steeds hoger tempo. Utrechtse bedrijven kunnen profiteren van die ontwikkelingen, maar dan moeten ze voorbereid zijn op die toekomst en snel allianties kunnen sluiten om te kunnen inspelen op kansen die zich aandienen. In de voorbereiding voor de Economic Board Utrecht zijn Utrechtse bedrijven intensief bevraagd over de kansen die zij identificeren in de nabije toekomst. Opvallend daarbij was dat ondernemers nadrukkelijk maatschappelijke markten als groeimarkten zien: markten waarin gezond en duurzaam wonen, leven en werken in alle aspecten centraal staan. Op die manier raken economische en maatschappelijke waardecreatie elkaar. Om die kansen te benutten, gaven ondernemers aan dat het noodzakelijk is dat zij veel meer worden verbonden met overheden en andere publieke organisaties en met kennisinstellingen. Utrecht kan daarmee een goede testmarkt worden voor verduurzaming, vergroening en gezonder leven. Sinds haar oprichting in 2012 maakt de EBU gebruik van de sterke punten van Utrecht om de economie beter voor te bereiden op toekomstige markten. De EBU werkt aan structuurversterking door bedrijven, kennis, onderwijs en overheden dichter bij elkaar te brengen. Op die manier kunnen nieuwe markten worden ontwikkeld en ontsloten, kan kennis beter worden ingezet voor productontwikkeling, kunnen opleidingsprogramma s beter worden afgestemd op vraag vanuit het bedrijfsleven en op het stimuleren van ondernemerschap in het algemeen, kan op maat ondersteunend instrumentarium worden ontwikkeld. Met deze aanpak kiest de Economic Board Utrecht niet voor de gemakkelijke weg. De ontwikkeling van (publieke) markten voor gezond en duurzaam wonen, leven en werken vraagt ook een actieve rol van overheden en semi-overheden, bijvoorbeeld door het aanwijzen en openstellen van pilotgebieden en/of als launching customer. De doorbraken die nodig zijn, dagen ook kennisinstellingen en dienstverleners in de financiële en adviessector uit tot actieve deelname en innovatie. Die vernieuwing: daar gaat het om in Utrecht. 4
02 Hoe werkt de EBU? 2.1 Strategische agenda 2013-2020 De EBU staat voor duurzame economische ontwikkeling en slagkracht. De kracht van de regio is de goede balans tussen wonen, werken en leven, tussen people, planet en profit. De EBU ziet het als haar taak als aanjager de economische slagkracht te vergroten door maatschappelijke vraagstukken om te buigen tot economische kansen. Van innovatie tot het creëren van nieuwe markten en grotere marktaandelen voor Utrechtse bedrijven. Hiermee wordt de balans die de regio zo kenmerkt, gerespecteerd en versterkt. Het bijkomend effect is de opbouw van een eigen onderscheidend gezicht en identiteit van de regio Utrecht. Met dit vertrekpunt, en op basis van het regionaal economisch onderzoek, heeft de EBU in 2013 een aantal bedrijventafels georganiseerd om de agenda voor de EBU verder vorm te geven. Op 30 september 2013 is de strategische agenda 2013-2020 door Provinciale Staten vastgesteld als kader voor besteding van de middelen van de provincie Utrecht voor stimulering van economisch beleid. Vanaf dat moment focust de aandacht van de EBU zich op drie thema s; groene economie, gezond leven en diensteninnovatie (groen, gezond & slim). Criteria waaraan moet worden voldaan om voor daadwerkelijke support van de Board in aanmerking te komen, zijn: het initiatief heeft de ondersteuning en commitment van tenminste één boardlid; het initiatief past binnen de gekozen thema s en speerpunten van de strategische agenda; het initiatief heeft voldoende economische of maatschappelijke impact; het initiatief is uitvoerbaar door inzet van partijen uit de markt die eigenaarschap nemen; het initiatief is opschaalbaar, tenminste in de regio Utrecht, maar bij voorkeur ook daarbuiten; het initiatief draagt bij aan de versterking van het profiel van de regio. 2.2 De werkwijze van de EBU De Economic Board Utrecht is geen regionale ontwikkelings- of investeringsmaatschappij in de klassieke zin van het woord: we geven geen grond uit, we hebben geen eigen fondsen. De EBU is de verbinder, het oliemannetje in de economie van de regio Utrecht. We zijn een begeleider en versneller van regionaaleconomische vernieuwing, met vier taken: 1. inspireren en ontmoeten, 2. ondersteunen bij ontwikkelen van initiatieven, 3. ondersteunen bij realisatie en opschaling, 4. promoten en profileren van succesvolle vernieuwende initiatieven (zie figuur 1). Het werk van de EBU begint met het scouten van initiatieven van derden of van maatschappelijke opgaven waarin grote economische kansen schuilen. Wanneer sprake is van een initiatief van derden, kan de EBU besluiten het initiatief te ondersteunen als het aansluit op haar strategische agenda. Soms neemt de EBU ook zelf het initiatief om partijen (bedrijven, instellingen en/of overheden) bij elkaar te brengen om ze inzicht te geven in nieuwe economische kansen, bijvoorbeeld als het gaat om energieneutraal of levensloopbestendig maken van woningen. In dit scouten, communiceren en inspireren gaat veel tijd en energie zitten: wie vanuit traditionele kaders opereert (gestandaardiseerde vraagarticulatie, gestandaardiseerd sectoraal aanbod), heeft geen prikkel om tot een innovatieve vraag te komen, laat staan aanbieders uit te dagen tot een innovatieve oplossing. Innovatie schuilt daarbij niet slechts in technologie, maar ook in bijvoorbeeld andere wijzen van samenwerken, diensten verlenen, aanbesteden en/of cashflow genereren. De EBU richt zich op het vernieuwen van vraag én aanbod. In een volgende fase komt de vraag aan de orde op welke manier de economische kansen kunnen worden verzilverd, bijvoorbeeld door vraag te bundelen zodat er voldoende schaal is voor aanbieders en investeerders. Dan kunnen ook consortia worden georganiseerd die elkaar vinden op een innovatieve oplossing. Wanneer die tenslotte zijn ontstaan en verankerd, kan de regio oogsten: het programma of project wordt gerealiseerd met effecten op het vlak van economie, maatschappij en regionale profilering. 5
02 HOE WERKT EBU? De rol van de EBU verschilt dan ook per initiatief per fase: van inspirator tot marktverkenner, consortiumbouwer en ambassadeur. Er is in de regio Utrecht en ver daarbuiten vaak voldoende kennis, geld en ondernemerschap aanwezig om maatschappelijke uitdagingen om te zetten in economische kansen. Die elementen staan echter te weinig met elkaar in contact. Om de kansen daarom te verzilveren, zijn mensen nodig die resultaatgericht partijen verbinden en maatwerk kunnen leveren in elke fase van het proces. De werkwijze van de EBU kenmerkt zich voorts door een cross-sectorale benadering. Deze is geïnspireerd door het innovatiegedrag van ondernemers: zij zoeken voor innovatie juist kennis buiten hun eigen sector, omdat daar de vernieuwing van markten en producten uit voortkomt. Een voorbeeld hiervan is de verbinding die de EBU legt tussen gamebedrijven en zorgorganisaties, waaruit een nieuwe markt van health games ontstaat. Een ander voorbeeld is het benutten van domotica (woningautomatisering) voor zowel langer zelfstandig thuis wonen van ouderen als energiebesparing. De EBU baseert haar activiteiten tenslotte op goede analyses en monitoring van de regionale economie. Daarbij is niet alleen aandacht voor omvang en economische prestaties op sectorniveau; de economie wordt ook bekeken vanuit het perspectief van ecosystemen, oftewel samenhangende netwerken van grote en kleine bedrijven, kennis- en onderwijsinstellingen en overheden. Analyses van ecosystemen in de drie domeinen groen, gezond en slim hebben enerzijds inzicht gegeven in mogelijkheden voor consortiumvorming en anderzijds de verwachtingen geëxpliciteerd die bedrijven hebben ten aanzien van de rol van de EBU. Die rol ligt nadrukkelijk in het verbinden van ondernemers en kennis (in onderzoek en onderwijs, maar ook bij andere ondernemers), en het mobiliseren van overheden voor het verbeteren van de randvoorwaarden voor innovatie en groei. Fig. 1 Werkwijze en rollen EBU met de EBU agenda als kaderzetting Processtap Instrumenten Rol EBU, Boardlid Inspireren/ Ontmoeten Get Connected meetup Kringen EBU Eigenaarschap Inspireren peers Ontwikkelen/ Initatieven Get Connected work EBU agenda Checklist wel/geen steun Classificatie type support Challenges/Hackathons Werkgroep EBU Project ontwikkelen Eigenaarschap Eigenaarschap Toepassen Toepassen Ondersteunen Eigenaarschap Te besluiten Realiseren en opschalen Get Connected work Fondsen Roadmap EU Kennis en kunde Netwerk Launching customer Eigenaarschap Hulp bieden Ontwikkelen Incidenteel support Eigenaarschap Ontwikkelen aanpak Profileren/ Exit Get Connected magazine Marketing en PR Relatie andere boards Relatieonderhoud EU Promoten Ambassadeur Landelijke afstemming Actieve contacten EU 6
03 Wat heeft de EBU bereikt 3.1 Inleiding Bijna twee jaar Economic Board Utrecht (EBU) leert dat de EBU werkt: er worden investeringen losgemaakt, het netwerk groeit, belangrijke private partners haken aan, de strategische focus op groen, gezond en slim wordt overgenomen en de vele intermediaire organisaties in de regio treden vaker in gezamenlijkheid en met meer effectiviteit op. Dat is een goed resultaat, maar het is belangrijk om oog te houden voor de behoeften van ambitieuze ondernemers. De EBU heeft de afgelopen maanden nader kennisgemaakt met vele regionale parels: bedrijven die wereldwijd de modernste ziekenhuizen realiseren, meebouwen aan nieuwe energienetten en deeltjesversnellers, die technologie ontwikkelen om apparaten met elkaar te laten communiceren. Het zijn software- en appontwikkelaars die aandacht trekken van internationale investeerders, ingenieursbureaus die van Managua tot Manilla bijdragen aan vraagstukken op het gebied van bouw, energie, mobiliteit, luchtkwaliteit, afvalverwerking en waterhuishouding. Het zijn bedrijven die in het buitenland en in het binnenland ruimte zien om te groeien en hun ambities waar te maken met Utrecht als hun thuisbasis. De regio Utrecht werd in 2014 voor de tweede keer door de Europese Unie gekwalificeerd als most competitive region van Europa. Een mooie eer, maar realistisch gezien betekent dat niets meer en niets minder dan dat de randvoorwaarden voor een goed vestigingsklimaat op orde zijn. Recente cijfers onderstrepen dat de aandacht moet worden gevestigd op groeibevordering: Utrecht herstelt trager van de achtereenvolgende crises dan de rest van Nederland, het aantal banen daalt en de werkloosheid loopt snel op. De mismatch op de arbeidsmarkt groeit: ondanks een ruime markt zijn er werkgevers die hun talenten tot ver in het buitenland moeten zoeken. Dat zijn de vraagstukken van nu. Echte ondernemers zijn bezig met de vraagstukken van morgen: welke technologie, welk businessmodel, welke financieringsconstructie en welk personeel heb ik volgend jaar en de jaren erna nodig om succesvol te zijn en vooral te blijven, op welke markt? De Economic Board Utrecht staat voor het omzetten van maatschappelijke uitdagingen in economische kansen. Daarmee verbindt ze de investeringsagenda s van publieke en private organisaties met het kennispotentieel van kennisinstellingen. Deze Utrechtse aanpak werkt. Met de programma s zijn in krap twee jaar tijd investeringen ter waarde van ruim 50 mln losgemaakt. Die leveren niet alleen commerciële waarde maar ook maatschappelijke waarde en werkgelegenheid op. De ambitie van de EBU is groter: in 2020 wil ze 500 mln aan externe investeringen hebben uitgelokt en daarmee bijdragen aan de creatie van enkele duizenden banen in de regio. Fig. 2 EBU Resultaten 2013-2014 EBU Get Connected Netwerk 300 11 Organisaties Circa 60 Investeringspartners Initiatieven Economische impact 50 miljoen 500 banen Het werkgelegenheidseffect betreft een globale indicator die is gebaseerd op ervaringscijfers vanuit de economie. Een investering van 100.000 levert voor de middellange termijn een werkgelegenheidseffect van 1 fte. Met de 50 mln uitgelokte investeringen gaat het dus om 500 arbeidsplaatsen. Dit verschilt sterk per sector, maar voor de arbeidsintensieve dienstensector die Utrecht kenmerkt zou het effect wel eens sterker kunnen zijn. Onder de gefinancierde initiatieven staat waar mogelijk een directere relatie tussen initiatief en werkgelegenheidseffect beschreven. 7
03 8
3.2 Gefinancierde initiatieven De provincie Utrecht heeft zoals eerder gezegd haar geld voor stimulering van de regionale economie gekoppeld aan de agenda van de EBU. Het eerste jaar is de EBU voorzichtig geweest met het toelaten van allerhande initiatieven. Vanuit de strategische agenda is de EBU in 2014 in eerste instantie aan de slag gegaan met een zorgvuldige analyse van het ecosysteem rond de drie domeinen; groen, gezond en slim. Van daaruit wordt bekeken welke initiatieven met inzet van middelen daadwerkelijk een structuurveranderend en daarmee blijvend effect hebben in de regionale economie. Figuur 3 geeft een overzicht van de initiatieven die een bijdrage hebben ontvangen middels een aanvraag in het kader van de Uitvoeringsverordening EBU, of waarvan een aanvraag momenteel in behandeling is. In de tabel wordt steeds onderscheid gemaakt tussen de bijdrage van de provincie Utrecht, de vorm waarin de provincie bijdraagt, de totale projectomvang en eventueel secundair uitgelokte investeringen. Dit onderscheid is relevant, omdat het een goede indruk geeft van de impact van initiatieven in relatie tot de EBU werkwijze en de bijdrage van de provincie. Fig. 3 EBU Financiering Naam initiatief Bijdrage provincie Utrecht Vorm bijdrage Totale omvang initiatief Secundair uitgelokte investeringen Growing Games 1.205.833 Confinanciering 3.686.829 38 mln Kredietunie Midden Nederland 50.000 Lening 50.000 2 mln / jaar Life Sciences tender 1.250.000 Garantstelling 5.000.000 PM Masterclass UOA 52.500 Cofinanciering 881.440 35 mln * TOTAAL 2.558.333 9.618.269 40-75 mln *Het betreft hier geen daadwerkelijk secundair uitgelokte investering, maar een kwaliteitsimpuls van een investering van 35 mln in de Utrechtse economie. 9
Games for Health Growing Games Het programma Growing games is gericht op het benutten van de groeikansen en een verdere professionalisering van de Nederlandse gamesector. Verdere groei in marktaandeel, groei van start-ups, meer banen in de gamesector en oplossingen die bijdragen aan maatschappelijke uitdagingen. Daarbij ligt de focus op cross-overs met andere sectoren, zoals games ter ondersteuning van behandelwijzen voor de zorg, voor educatie, defensie of crisismanagement. Voor de zorg is een koppeling gelegd met TNO voor de validatie van games als behandelwijze in de zorg, waardoor het voor de verzekeringsbranche ook mogelijk wordt om deze te vergoeden. De mediasector wordt betrokken voor de professionalisering van de gamessector om dit soort grotere maatschappelijke vraagstukken aan te kunnen. Gekoppeld aan Growing games is een privaat fonds van 30 mln ingericht en een fonds van 8 mln door een zorgverzekeraar (CZ). Daarnaast is er een landelijk fonds Game ON van 12 mln voor gamebedrijven dat samen met het ministerie van EZ tot stand is gekomen. Met het ministerie van EZ wordt nog gesproken over een landelijk fonds voor applied gaming van 8 mln. Het werkgelegenheidseffect van het programma growing games wordt geschat op 40 fte binnen de regio Utrecht. Twee van de meest zichtbare projecten van het programma zijn het internationale congres Games for Health (27 en 28 oktober, Utrecht) en het Center for Applied Games (Amsterdam). Games for Health is hét jaarlijks terugkerende internationale congres waar de voorhoede op het gebied van zorgverleners, wetenschappers en game ontwikkelaars de laatste innovaties op het gebied van applied gaming met elkaar uitwisselen. Maar ook juridische, financiële en zakelijke onderwerpen met betrekking tot applied gaming komen aan de orde waaronder funding en intellectueel eigendom. Op 27 en 28 oktober hebben zo n 60 internationale keynote speakers lezingen en workshops verzorgd voor 400 gasten van over de hele wereld waaronder universiteiten uit Japan en de VS. Ook zijn er 12 games gelanceerd en waren er boekprimeurs van vooraanstaande wetenschappers, artsen en gameontwikkelaars. Games for Health Europe heeft voor Utrecht gekozen omdat deze regio internationaal toonaangevend is op het gebied van innovaties in de gezondheidszorg én gaming. Door de goede samenwerking tussen het bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen fungeert Utrecht als kraamkamer voor de game-industrie in Nederland. De centrale ligging van Utrecht is bovendien van belang voor de internationale gasten. Het provinciehuis als congreslocatie voor de editie 2014 was een groot succes. Gedeputeerde Staten hebben tijdens een bezoek op de beursvloer met de organisatie afgesproken de editie van 2015 weer op het provinciehuis te houden. 10
Kredietunie Midden- Nederland In de eerste helft van 2014 is de Kredietunie Midden- Nederland van start gegaan, na een voorbereidingstijd van twee jaar. De kredietunie Midden-Nederland gaat op een professionele en betrokken wijze kredieten verstrekken aan ondernemers die niet interessant genoeg zijn voor de banken, omdat ze bijvoorbeeld te klein zijn, of omdat ze in nieuwe markten opereren die op basis van bestaande risicomodellen minder goed te analyseren zijn. De werkwijze van de Kredietunie is dat zij kapitaalkrachtige ondernemers in contact brengt met ondernemers met goede ideeën en/of plannen. Middels overdracht van middelen en advies worden de kredietnemers geholpen hun plannen te realiseren en op deze wijze nieuw ondernemerschap en daarmee werkgelegenheid aan de regio toe te voegen. De Kredietunie is vanuit de middelen van de provincie ondersteund met een renteloze lening van 50.000 voor de aanloopkosten. De verwachting van de Kredietunie is om op jaarbasis ongeveer 2 mln aan kredieten te verstrekken. Tender Life Sciences De Utrechtse life sciences sector staat wereldwijd aan de top. Veel nieuwe behandelingen en medicijnen zijn door Utrechtse kennisinstellingen en bedrijven ontwikkeld. Toch is het voor beginnende bedrijven in deze sector moeilijk om financiering te vinden voor het onderzoek dat voor deze innovaties nodig is. Om dit soort start-ups te ondersteunen, hebben de Economic Board Utrecht, het Utrecht Science Park en de provincie Utrecht een fonds opgezet waarmee private investeringen in de regio worden aangetrokken. De provincie Utrecht stelt een bedrag van 1,25 mln beschikbaar, met als belangrijke voorwaarde dat private partijen drie keer zoveel geld inbrengen. Op deze manier zal op korte termijn 5 mln beschikbaar zijn voor investeringen in de Utrechtse life sciences sector. Via een tender is Aglaia Biomedical Ventures als professionele fondsbeheerder verantwoordelijk voor een gespecialiseerd oncologiefonds, geselecteerd om deze middelen te beheren. Aglaia zal op korte termijn de eerste investeringen in Utrechtse life sciences bedrijven uit dit fonds kunnen realiseren. Behalve deze investeringen is de verwachting dat Aglaia vanuit haar tweede investeringsfonds, met een minimale omvang van 40 mln en een streefbedrag van 60 mln, extra investeringen in de Utrechtse life sciences sector zal doen. Masterclass - Utrechtse Ondernemers Academie (UOA) De Utrechtse Ondernemers Academie (UOA) heeft een Masterclass-programma ontwikkeld waarbij ambitieuze MKB-ondernemers uit de EBU-domeinen Gezond Leven, Groene Economie en Diensteninnovatie gedurende 13 maanden worden ondersteund in de ontwikkeling van hun groei. De Masterclass bestaat uit workshops, personal coaching en begeleiding door topadviseurs in de werkplaats en netwerkbijeenkomsten. Het is een unieke samenwerking tussen financiële instellingen, EBU en UOA waarmee een stevige kwaliteitsimpuls wordt gegeven aan de economie in de provincie Utrecht. Het bedrijfsleven levert om niet trainers, coaches en adviseurs in het Masterclass-programma. Naast de bijdrage van de provincie Utrecht via de EBU-verordening, levert ook de gemeente Utrecht een bijdrage aan het initiatief vanuit het Werkgelegenheidsoffensief. De financiële instellingen zorgen nog steeds voor meer dan 90% van de kredietverlening aan de MKB bedrijven. Ze zijn erbij gebaat dat het met de bedrijven aan wie ze krediet verstrekken voorspoedig gaat. Dat vermindert het risicoprofiel van die bedrijven. De Masterclass is erop gericht om in samenwerking met de betrokken financiële instellingen het ondernemerschap van deze MKB-ondernemingen te versterken. Hierdoor wordt het gemakkelijker om krediet te verstrekken. Deze MKB ondernemingen vragen gemiddeld een krediet van ca. 350.000. Dit betekent dat het met de beoogde 100 bedrijven gaat om een kwaliteitsimpuls van een investering van ca. 35 mln in de economie van de provincie Utrecht met een geschat structureel werkgelegenheidseffect van 75 banen. ING, Rabobank en ASR doen mee in dit project middels het aandragen van deelnemers en inhoudelijke invulling van een onderdeel van het programma, elk met een eigen accent. 11
3.3 Lopende programma s In de Strategische Agenda 2013-2020 zijn drie domeinen benoemd waarop de EBU economische en maatschappelijke waarde bij elkaar wil brengen: groen, gezond en slim. De werkzaamheden zijn gestart met een grondige verkenning van deze publiekprivate markten. Van daaruit zijn initiatieven ontwikkeld en zijn ook initiatieven door derden aangedragen. In dit hoofdstuk geven we inzicht in de staat van de markten en de stand van zaken van de initiatieven (per oktober 2014). Het betreft hier initiatieven die vanzelfsprekend binnen de Economic Board Utrecht ambassadeurs en trekkers hebben (zie paragraaf 2.1). 3.3.1 Groene economie: de economische uitdaging De transitie van een fossiele naar een duurzame en uiteindelijk circulaire economie gaat gepaard met nieuwe diensten, producten, businessmodellen en een brede definitie van welvaart. In 2012 gaf 10% van de Utrechtse bedrijven aan geld te verdienen met duurzame producten en diensten: innovatieve installatiebureaus, architecten en bouwbedrijven, ingenieursbureaus, mobiliteits- en procesadviseurs. Hoewel de stapjes soms nog klein zijn, is de trend naar een groenere economie onmiskenbaar. De regio Utrecht heeft de ambitie en de potentie koploper te zijn in groen geld verdienen. Juist in de regio Utrecht zijn veel bedrijven en organisaties gevestigd die de groene transitie mogelijk kunnen maken: kennisinstellingen, dienstverleners, ingenieursbureaus en maatschappelijke organisaties op duurzaam gebied. De ontsluiting van groene markten vraagt per definitie een cross-sectorale benadering, waarin technologische, financiële, organisatorische en juridische kennis bijeen wordt gebracht. Het vraagt samenwerking diep in de keten, van opdrachtgever tot eindgebruikers, ontwerpers, beheerders en financiers. In de eerste fase van het ondersteunen van initiatieven (inspireren en ontmoeten) gaat veel aandacht en inzet daarom uit naar het bij elkaar brengen van partners in de groene ketens. De tweede fase (ontwikkelen) vraagt om opschalen van pilots en consortiumvorming. Een van de opgaven is het bundelen van marktvraag als basis voor commercieel aantrekkelijke business cases die bedrijven uitdagen tot vernieuwing en opschaling. Die schaalbare marktvraag kan ook ontstaan door ambities van overheden te bundelen en slimmer gebruik te maken van bestaand kapitaal, zoals de inkoopkracht van (semi)overheden. 12
03 13
Initiatieven die EBU ondersteunt Circulair inkopen: overheden geven het voorbeeld Nul-op-de-meter: 50.000 woningen in 2020 De grootste winst op het gebied van energiebesparing is te behalen in de bestaande gebouwde omgeving. Daarom willen regionale partners in het kader van de programmalijn Nul-op-de-meter 50.000 woningen in de provincie Utrecht energieneutraal maken in 2020; dat is bijna 10% van de provinciale woningvoorraad. Op nationaal niveau heeft de topsector Energie zich achter het initiatief geschaard. Alleen al met deze aanpassing van 50.000 woningen ontstaat een markt van 2,2 mld, goed voor 1.500 banen. Op die manier kan ook worden bijgedragen aan het herstel van de voor Utrecht belangrijke bouw- en installatiesector. Sinds de start van de EBU is fors geïnvesteerd in bewustwording van de kansen en verkenning van de randvoorwaarden voor het sluiten van succesvolle allianties. Daarnaast vormt Utrecht de proeftuin van de landelijke Green Deal. Portaal verkent ondertussen de business case hoogbouw. Partners zijn Atos, CMS Derks Star Busman, Eneco, Rabobank, Stedin, Utrecht Sustainability Institute, SFL, Dura Vermeer, Volker Wessels en uiteraard Portaal, gemeente Stichtse Vecht en Ballast Nedam. Op 10 september 2014 werden tijdens het Get Connected event in Driebergen doorbraaksessies georganiseerd rondom vijf relevante thema s: regionaal beleid, woningcorporaties, regionaal bedrijfsleven, bewonersacceptatie en financieringsoplossingen. Deze werksessies leverden na afloop een reeks met potentiële partners op die zich in 2015 willen verbinden aan de ambitie van nul-op-de-meter. Meer dan 150 deelnemers aan deze doorbraaksessies hebben bijgedragen aan de doorontwikkeling van het regionale programma. Consortia zoals 033-energie en het Center of Expertise Smart Sustainable Cities (Hogeschool Utrecht) kunnen voor de regio belangrijke kristallisatiepunten zijn om te komen tot realisatie van het programma. EBU voert momenteel gesprekken om te verkennen hoe de investeringsagenda s van deze consortia die van de regio kunnen versterken. Afval kan beter worden voorkomen dan verwerkt, en beter worden hergebruikt dan worden verbrand. In plaats van de keten open te laten door te kopen, te gebruiken en het product weg te gooien, kan de kringloop ook worden gesloten door bijvoorbeeld goederen in bruikleen te nemen (gebruikersrecht). Dit wordt een circulaire benadering genoemd. Op 7 maart 2014 ondertekenden bestuurders van de gemeenten Amersfoort, Woerden en Utrecht en de provincie Utrecht een uniek samenwerkingsverband: zij willen in het kader van het initiatief Circulair inkopen hun inkoopbudgetten ter grootte van 1 mld slimmer besteden. Met hun handtekening committeerden zij zich aan de ambitie om in 2020 voor 10% van het inkoopbudget circulair in te kopen. Dat betekent een marktimpuls van 100 mln voor innovatieve ondernemers die hierop willen inspelen met circulaire diensten en producten. De economische impact zal zich met name manifesteren in het innovatief en groen MKB in de regio. Inmiddels lopen er in Amersfoort twee proeven met circulaire inkoop en in de gemeente Utrecht loopt één proef. De provincie Utrecht is bezig met twee pilots: de ecopassage over de N227, in combinatie met de green deal duurzaam GWW, en het bezoekerscentrum van fort aan de Buurstaag, in combinatie met de green deal circulaire gebouwen. De voordelen van circulair inkopen zijn onder andere minder afvalmanagement, beter leveranciersmanagement en lagere kosten. Voor het programma wordt samengewerkt met onder andere regionale overheden, De Groene Zaak, MVO Nederland en The Circular Economy. Het Utrechtse bureau New Foresight stelde een plan van aanpak op voor de ontwikkeling van de markt voor circulair inkopen. Daarbij is het ook van belang om slim om te gaan met het aanbestedingsrecht. Onderzoekers van het Utrecht Sustainability Institute (USI) van de Universiteit Utrecht ontwikkelen een rekenmethode om de economische, maatschappelijke en ecologische impact van circulaire producten en diensten te toetsen. De eerste resultaten van deze rekenmethode werden in juni 2014 gepresenteerd. 14
Storage4all: deze dienst onderzoekt de mogelijkheden om lokaal opgewekte zonnestroom op te slaan en analyseert hoe bewoners (het liefst) omgaan met de fluctuaties in beschikbaarheid van zonnestroom; Together4all: deze dienst bundelt de behoeften en marktvraag van individuele huishoudens, wat kan leiden tot het collectief inkopen van smart energy diensten. Smart grids: proefprojecten met economisch en maatschappelijk potentieel Het project Smart grid: rendement voor iedereen ontwikkelt en test nieuwe, opschaalbare en door gebruikers gedragen diensten rond elektriciteitsnetten van de toekomst (smart grids). De pilots worden gehouden in Amersfoort (wijk Nieuwland) en gemeente Utrecht (wijk Lombok). De omvang van het project bedraagt 2,3 mln. De economische impact zal zich in eerste instantie manifesteren in Utrecht en Amersfoort. Wanneer Utrecht leidend wordt in landelijke smart grids, zal er een investering van tientallen miljoenen naar de regio gaan. Het project kent acht deelprojecten: E-car4all: een elektrische auto, eigendom van het Utrechts collectief LomboXnet, wordt opgeladen met lokaal opgewekte zonnestroom; Insight4all: de app van Net2Grid geeft deelnemende huishoudens inzicht in hun stroomverbruik; Advice4all: bewoners ontvangen op basis van weers voorspellingen informatie over de momenten waarop veel zonnestroom kan worden geproduceerd, zodat ze hun verbruik daarop kunnen aanpassen; Flex4all: huishoudelijke apparaten die zijn aangesloten op de smart plugs van Net2Grid schakelen automatisch in zodra er voldoende zonnestroom beschikbaar is; Profit4all: de dienst Profit4all stimuleert door prijsprik kels bewoners om hun energieverbruik af te stemmen op de actueel beschikbare hoeveelheid zonnestroom; Solar4all: de dienst Solar4all voorspelt de opbrengst van individuele zonne-energiesystemen voor de eerst volgende vijf minuten tot twee uur. Daarmee kunnen netwerk- en energiebedrijven hun systeemdiensten op het net verbeteren. Ook werkt de dienst onder steunend aan Flex4all, E-car4all en Advice4all; Energiefondsen: 16 miljoen Met de Rabobank heeft provincie Utrecht het garantiefonds Energie ontwikkeld waarin 10 mln beschikbaar is voor energie gerelateerde initiatieven. Gemeente Utrecht heeft een energiefonds beschikbaar van 6 mln voor de financieringsbehoefte van duurzame energiebesparende projecten. Door verbindingen te maken tussen partijen in het ecosysteem rond duurzaamheid heeft het garantiefonds in een financieringsbehoefte van het Utrechtse bedrijf WoCoZon kunnen voorzien ter grootte van 500.000. 15
3.3.2 Gezond leven: de economische uitdaging Zorg en life sciences vormen een substantieel deel van de regionale economie, niet alleen in verzorgende zin (care en cure) maar ook in stuwende zin (innovatie, producten dienstenontwikkeling, groothandel en export). In de domotica, in zelfmanagement en in life sciences gaan de ontwikkelingen snel en ontwikkelen zich internationaal miljardenmarkten. De regio Utrecht staat uitstekend voorgesorteerd om daarvan te profiteren en tegelijk oplossingen te bieden voor een gezondere samenleving, één van de grote mondiale maatschappelijke opgaven. De regio beschikt over een excellente kennisbasis met onder andere UMC Utrecht, Universiteit Utrecht, RIVM, Hogeschool Utrecht, NIVEL en researchafdelingen van commerciële bedrijven. De regio huisvest brancheverenigingen, patiëntenorganisaties en aanverwant bedrijfsleven. Utrecht heeft nationaal en internationaal een leidende positie op het terrein van public health, kankeronderzoek, regeneratieve geneeskunde en veterinaire geneeskunde. Het Utrecht Science Park is voor de ontwikkeling van het life sciences cluster een belangrijke pijler aangezien het USP voorziet in de juiste infrastructurele voorwaarden. Nieuwe technologieën openen een waaier aan mogelijkheden voor meer zorg op maat, meer zelfstandigheid voor patiënten, effectievere preventie en bestrijding van ziektes en een efficiëntere gezondheidszorg: van domotica, medical devices, homecare en health games tot nanomedicine, bioprinting, beeldgestuurde klinische interventies, en clinical decision support op basis van big data. Enerzijds vragen overheden, cure- en care-organisaties om meer preventie, meer efficiëntie, en technologische en organisatorische innovatie. Kortom: er is een groeiende markt - hoewel die niet altijd even transparant is. Anderzijds hebben bedrijven die oplossingen kunnen ontwikkelen voor deze markten niet altijd een goede aansluiting, hebben ze behoefte aan pilotgebieden of ervaren ze beperkingen in hun groeiambities, bijvoorbeeld door het ontbreken van groeikapitaal en/of door onvoldoende lokaal ondernemerschap om de valley of death te overbruggen. 16
03 17
Initiatieven die EBU ondersteunt Zelfmanagement: kennis en business development voor betere zorg De cliënt in de zorg bepaalt hoe, waar en wanneer hij welke zorg wil hebben, en wat hij zelf nog wil en kan uitvoeren. Zelfmanagement draait het principe van de zorg om van aanbodgericht naar vraaggericht, en sluit meer dan ooit aan bij nieuwe technologieën, behandelvormen en inzichten over ondersteuning van menselijk gedrag. Zorgorganisaties, bedrijven, gemeenten, cliënten, mantelzorgers, kennisinstellingen en zorgverzekeraars spelen een belangrijke rol bij het bieden van de juiste ondersteuning voor zelfmanagement. euceps, het European Network of Personalised Health and Self management, verenigt sinds april 2013 een groot aantal Utrechtse partijen die bestaande en nieuwe vormen van zelfmanagement ontwikkelen en in de markt kunnen zetten. Op de lange termijn worden hiermee de duurzaamheid en efficiëntie van het zorg- en sociale systeem versterkt en wordt de concurrentiekracht van ondernemers vergroot door groei en innovatie. Partners in het euceps zijn onder andere UMC Utrecht, HKU, Hogeschool Utrecht, Universiteit Utrecht, Danone, Cofely en CBO/TNO. Aansluiting wordt nog gezocht met onder andere Philips Health, Rabobank, GSK en Wolters Kluwer. Daarmee brengt euceps zowel fundamenteel als toegepast onderzoek, onderwijs, training en business development bij elkaar. In de eerste fase investeren de partners circa 100.000; tot 2017 wordt een investering van circa 4 mln verwacht. De economische impact wordt geschat op circa 16 tot 32 mln tot 2017. Deze impact zal gespreid neerslaan in de regio, met als brandpunt vooralsnog het Utrecht Science Park en omgeving. euceps is aangesloten bij het programma European Innovation Partnership on Active and Healthy Aging en coördineert hierbinnen een initiatief met 180 partners. Het Utrechtse netwerk werkt voorts samen met het European Health Future Forum en is betrokken bij de herformulering van de roadmap Homecare & Selfmanagement van de topsector Life sciences & Health. Een aantal regionale projecten omtrent implementatie en opschaling van e-health heeft het ministerie van VWS inmiddels als voorbeeldprojecten aangemerkt. Wonen zonder Zorg(en): van bewustwording naar businesscase Het vraagstuk hoe ouderen op een veilige en gezonde manier langer thuis kunnen blijven wonen, wordt steeds dringender. Bestaande woningen zijn daar namelijk helemaal niet voor gebouwd en moeten worden aangepast, opgeplust. Gezamenlijk onderzoek van EBU en Kamer van Koophandel uit 2013 liet zien dat in de provincie Utrecht 50.000 woningen móeten worden aangepast om op korte termijn aan de vraag naar aangepaste woningen te voldoen. Een bijkomend probleem is de financiering. De kosten voor aanpassingen variëren van 18.000 tot 85.000 per woning. Voor dat bedrag kunnen IT-toepassingen worden geïnstalleerd (domotica) voor veiligheid, zorg en comfort, en kunnen bouwkundige aanpassingen worden gerealiseerd. In de bestaande exploitatiemodellen is het niet duidelijk wie deze kosten zal dragen: de bewoner, de verhuurder/woningcorporatie, de zorgaanbieder, al dan niet met bijdragen van de overheid? Nieuwe exploitatiemodellen zullen hier dus voor moeten worden ontwikkeld. De technologieën zijn beschikbaar, en een aantal installateurs in de provincie ontwikkelt hiermee zeer innovatieve toepassingen in zorginstellingen. Bij de aanpassingen wordt uiteraard het vraagstuk van energiezuinigheid direct betrokken. De aanpassing van 50.000 woningen betekent voor Utrecht een markt van minimaal 750 mln. 18
Sinds de publicatie van de marktverkenning in 2013 hebben EBU en Kamer van Koophandel verschillende gemeenten in de provincie aangedaan tijdens hun bewustwordingstour: Stichtse Vecht, Harmelen, Nieuwegein, Utrecht, Amersfoort, Zeist en Veenendaal. In die laatste gemeente is de tour in maart 2014 afgesloten. Tijdens deze bijeenkomsten zijn partijen uitgenodigd om lokaal consortia te vormen die de opgave kunnen vormgeven. Partner zijn in deze consortia is niet vrijblijvend: er wordt een eerste bijdrage gevraagd van 10.000 per partner om de lokale businesscase verder te kunnen uitwerken. EBU en het Utrechtse adviesbureau Berenschot coördineren het programma. Incubeter: ondernemen op het snijvlak van zorg en technologie Incubeter is de broedplaats voor ondernemerschap en innovatie op het gebied van zorg en techniek. Vernieuwende ondernemers kunnen terecht in het getransformeerde pand in Nieuwegein. De eerste drie bedrijven hebben inmiddels hun intrek genomen en gaan in pilots aan de slag met grote gevestigde bedrijven als BAM, BDO en Cofely, overheden, onderwijs en zorginstellingen als Zorgspectrum. De pilots zijn bedoeld om nieuwe oplossingen, producten en diensten te vinden voor vraagstukken in de zorg, zoals langer thuis wonen, efficiëntere ziekenhuizen of wijkvernieuwing. Techniek en ICT spelen hierbij een belangrijke rol. Healthy urban living: kennis over gezond wonen, leven en werken bundelen Het Kenniscentrum Healthy Urban Living (KC HUL) is eind 2013 opgericht. Het kenniscentrum levert integrale expertise en een gezamenlijke kennisinfrastructuur voor de inrichting en verdere ontwikkeling van een gezonde en duurzame leefomgeving in stedelijk gebied. Overheden, bedrijfsleven en burgers kunnen hiervan profiteren, zowel nationaal als internationaal. Het kenniscentrum wordt gevormd door vijf bekende kennisinstituten uit de regio Utrecht: Universiteit Utrecht, RIVM, TNO, KNMI en Deltares. Partners zijn daarnaast Planbureau voor de Leefomgeving, Alterra, UMC Utrecht en het Utrecht Science Park. Activiteiten zijn onder andere uitvoeren van onderzoek; aanbieden van adviezen en handreikingen voor overheid en professionals; ondersteunen van ruimtelijke planvorming. Geïnteresseerde partijen zijn onder andere Movares, Grontmij, Tauw, Ecofys, Wavin, PwC, Cap Gemini en Deloitte Innovation. KC HUL opereert in een snelgroeiende miljardenmarkt, die wordt geschat op 70 tot 100 mrd in 2020. Het nationaal brandpunt qua economische impact zal liggen bij de kennispartners vanuit de hele regio Utrecht. 19
Versterking ecosysteem life sciences De Utrechtse sector life sciences groeit, niet alleen in economische omvang, maar ook in maatschappelijke impact. Het ecosysteem is weliswaar geconcentreerd op en rond het Utrecht Science Park, maar strekt zich uit tot diep in de provincie (bijvoorbeeld door samenwerking met Nucletron/Elekta in Veenendaal), over de provinciegrenzen heen (Philips en TU Eindhoven zijn vitale innovatiepartners) en uiteraard ook over de landsgrenzen heen via kennisintensieve samenwerking met bijvoorbeeld de VS, China en India. Life sciences in Utrecht gaat verder dan biotechnologie en medicijnontwikkeling; het gaat in Utrecht ook om preventie, om innovatie van zorg en om medische technologie. Het UMC Utrecht, de Hogeschool Utrecht en de Universiteit Utrecht vervullen een centrale rol in het Utrechtse ecosysteem, maar dat ecosysteem wordt mede vormgegeven door de aanwezigheid van bedrijven, publieke kennisinstituten (zoals RIVM en het Hubrecht Instituut) en onderwijsorganisaties (op MBO-, HBO- en WO-niveau). Sinds 2011 is Utrecht Life Sciences actief als open innovatienetwerk dat onderwijs, ondernemerschap en onderzoek met elkaar verbindt en als katalysator fungeert voor innovaties op het gebied van humane en veterinaire geneeskunde. ULS neemt hierbij het voortouw, daarbij ondersteund en aangevuld door andere organisaties zoals Utrecht Science Park, Immunovalley en de EBU. Samen wordt gewerkt aan de versterking van het Life Sciences Ecosysteem. Vanuit een ecosysteembenadering die de gehele levenscyclus van een medisch-technologisch bedrijf beslaat (van start tot volwassenheid), worden witte vlekken in het systeem geïdentificeerd en ingevuld. Een van deze witte vlekken -het ontbreken van groeikapitaal- is reeds aangepakt. De Economic Board Utrecht heeft, met provincie en Utrecht Science Park, Aglaia Biomedical Ventures via een tender betrokken bij extra investeringen in de Utrechtse life sciences sector (zie paragraaf 3.2). Met het oog op een betere vermarkting van medische en biotechnologie, is in 2014 een hoogwaardige business-opleiding van start gegaan: MBI Health (Executive Master of business innovation & entrepreneurship). Utrecht Life Sciences en partners in Nederland en België bieden vanuit het UMC Utrecht (Julius Academy), gezamenlijk een multidisciplinair onderwijsprogramma dat zorgtechnologie aan ondernemerschap verbindt en de groei van jonge ondernemingen versnelt. Betere toegang tot (gedeelde) research faciliteiten en expertise moet bestaande bedrijven verankeren en nieuwe bedrijven trekken. Volksgezondheid (public health) Hieronder vallen tal van grootschalige initiatieven die zich richten op de preventie en monitoring van, en onderzoek naar, (de verspreiding van) infectieziekten, voeding en gezondheid, hart- en vaatziekten en de werking van de hersenen. Het RIVM en Bilthoven Biologicals (het voormalige Nederlands Vaccin Instituut) spelen hierin een belangrijke rol. 20