Inhoudsopgave 1. 1.1 1.1.1 Voorwoord 1.1.2 Inleiding 1.1.3 Procedures en Vergunningen 1.1.4 Definities 1.1.5 Terminologie 1.1.6 geldende regels betreffende het wegverkeer 1.1.7 Veiligheid 1.1.8 Gerelateerde documenten Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1 - i
1 - ii Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
Inhoudsopgave 1.1.1 Voorwoord 1.1.1.1 1.1.2 Inleiding 1.1.2.1 Indeling SATO: 1.1.2.2 Doelstelling SATO 1.1.2.3 Beheer van SATO 1.1.3 Procedures en Vergunningen 1.1.3.1 1.1.3.2 Enkele vergunningen 1.1.4 Definities 1.1.4.1 Inleiding 1.1.4.2 Lange gesloten constructies: Tunnels 1.1.4.3 Korte, gesloten constructies 1.1.4.4 Gedeeltelijk gesloten constructies 1.1.4.5 Zijwaarts afgesloten constructies 1.1.5 Terminologie 1.1.5.1 Veelvoorkomende termen 1.1.5.2 Begrippen ten aanzien van veiligheid 1.1.6 geldende regels betreffende het wegverkeer 1.1.6.1 Wettelijke regeling gevaarlijke stoffen 1.1.6.2 Specifieke regels betreffende Tunnels 1.1.6.3 Tunnels en Toelating Gevaarlijke Stoffen 1.1.7 Veiligheid 1.1.7.1 Steunpunt Tunnelveiligheid 1.1.8 Gerelateerde documenten 1.1.8.1 Afkortingen Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-1
1.1-2 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1 INLEIDING SATO 1.1.1 Voorwoord 1.1.1.1 In 1993 is de eerste versie van SATO (Specifieke Aspecten Tunnel Ontwerp) verschenen. Het doel van dit document is drieledig, te weten: 1. Het opslaan van de binnen afdeling Tunnelbouw van vergaarde kennis. 2. Het uniformeren van technische oplossingen binnen tunnelontwerpen. 3. Het dienen als middel van kennisoverdracht naar marktpartijen en andere instanties binnen het ondergronds bouwen. Inmiddels is er ook het nodige gesleuteld aan SATO. Hoofdstuk 5 (Tunneldetails) heeft bijvoorbeeld een behoorlijke facelift ondergaan en is aangepast aan toegepaste constructieonderdelen bij recent gebouwde tunnels. Daarnaast zijn de door het Steunpunt Tunnelveiligheid opgestelde richtlijnen (die opgenomen zijn in de VRC) integraal verwerkt in de diverse teksten. Mede gelet op het feit, dat steeds meer belanghebbenden bij het ondergronds bouwen gebruik gaan maken van SATO is besloten om een deel AGTO (Achtergronden Tunnel Ontwerp) in te voeren. In dit deel staan toelichtingen en verklaringen inzake tunneltechnische oplossingen en details aangegeven. Naarmate het aanbesteden steeds meer gaat geschieden met behulp van Design & Construct-contracten wordt de behoefte van een volledig SATO-document steeds groter. Dit stimuleert het SATO-team om dit document continu zo actueel mogelijk te houden. Ingeval van vragen, opmerkingen en commentaar kan men zich wenden tot het beheersteam van SATO. Utrecht, oktober 2004 Ir. F.F.M. de Graaf Hoofd afdeling Tunnelbouw Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-3
1.1-4 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.2 Inleiding 1.1.2.1 Indeling SATO: Deel 1 Deel 2 Dwars en lengteprofielen Deel 3 Rekenmethodieken Deel 4 Bouwmethoden Deel 5 Tunnel Details Deel 6 * Kostenramingen Deel 7 Tunnel Technische Installaties Deel 8 Specifieke aspecten afgezonken tunnels Samenstelling SATO-team H. Kosterman V. Kramer W. Jansen. * deel 6 is voor intern gebruik. 1.1.2.2 Doelstelling SATO Het doel van SATO is een hulpmiddel te zijn bij het ontwerpproces van tunnels. Dit wordt bereikt door: Het definiëren van een tunnel, aquaduct, verdiepte weg, overkapte weg en een onderdoorgang; Aangeven welke regelgevende instanties er zijn betrokken bij het ontwerp van een tunnel e.d.; Projectmedewerkers toegankelijke informatie te verschaffen bij het ontwerpen van tunnels en andere kunstwerken; Eén goedgekeurd voorbeeld als hulpmiddel vast te leggen; SATO bij uitbestedings- en D&C contracten aan te reiken als voorbeelden die zich in de praktijk bewezen hebben. 1.1.2.3 Beheer van SATO Het beheer van de SATO / AGTO documenten berust bij het technisch platvorm van de afdeling tunnelbouw onder voorzitterschap van G.M. Wolsink. Opmerkingen / aanvullingen alsmede alternatieven kunt u bij dit technisch platvorm indienen en zijn uiteraard altijd welkom. Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-5
1.1-6 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.3 Procedures en Vergunningen 1.1.3.1 De initiatiefnemer/opdrachtgever zal voor het geheel van activiteiten een projectstudie doen. Het resultaat van die projectstudie is een projectnota. De projectnota vervult een belangrijke rol in de besluitvormingsprocedure, die - in grote lijnen - de stappen bevat: de voorbereiding inclusief (publiek)voorlichting en inspraak, de advisering, de eigenlijke beslissing door de minister of het parlement. Wanneer de Bouwdienst wordt ingeschakeld voor het ontwerpen en realiseren van een project, vinden de eerste contacten met de initiatiefnemer/ opdrachtgever per definitie plaats in de oriëntatiefase. Behalve het besluit over het te volgen tracé zal de initiatiefnemer/ opdrachtgever een Milieueffect Rapportage procedure moeten doorlopen. Doorgaans wordt de M.E.R. procedure met de hoofdbesluitvormingsprocedure geïntegreerd. Naast de tracévaststelling dienen besluiten genomen te worden betreffende: - het streekplan, - bestemmingsplan, - herziening provinciaal wegenplan, - het slopen van bestaande bebouwing, - werken aan en in directe omgeving van de zeewering en waterkerende dijken, - aansluitingen op rijkswegen, - plaatsing verkeerslichten, - kruisen van spoorwegen, - lozen op het oppervlaktewater, - onttrekken van grondwater, - uitvoeren van werken in natuurgebieden, - verwerven van gronden. De samenstelling van deze lijst is afhankelijk van het uit te voeren werk en is derhalve niet compleet. Na de oriëntatiefase doorloopt het project achtereenvolgens de: Definitiefase; Voorontwerpfase; Ontwerpfase; Contracteringsfase; Realisatiefase. Voordat een bouwwerk gerealiseerd kan worden, dienen een aantal vergunningen aanwezig, dan wel aangevraagd te zijn. Hoewel het aanvragen van de vergunningen en de hierboven genoemde procedures de verantwoording zijn van de initiatiefnemer/opdrachtgever, verdient het aanbeveling de vergunningen voor de bouw van het door de BD te realiseren project na te gaan. Naast de definitieve vergunningen zijn nog tijdelijke vergunningen noodzakelijk. Deze worden door de aannemer verzorgd. Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-7
1.1.3.2 Enkele vergunningen Vergunning Bouwvergunning kunstwerk Bouwvergunning ketenpark e.d. Bemalingvergunning Keurontheffing Stortvergunning (slib en vervuilde grond) Gebruik rivier voor transport van de tunnelelementen Toestemming gebruik bouwdok Wet Vervuiling Oppervlaktewateren Hinderwet Ontgrondingvergunning Afvalstoffenwet Dijkkruisingen/doorgraven dijken Lozingsvergunning Aanpassing wegen Kapvergunning Beschikkende instantie Gemeente(n) definitief Gemeente(n) tijdelijk Provincie tijdelijk (mogelijk definitief) Waterschap Wie geeft stortvergunning uit? DGSM/RWS Beheerder bouwdok Regionale Directie definitief (mogelijk tijdelijk) Regionale Directie, Gemeente(n) (hinderwet) Gemeente(n), Provincie (ontgronding) Gemeente(n) Waterschap/keur (dijkkruising) Regionale Directie (zie WVO) Wegenreglement Kapverordening Gemeente(n) De samenstelling van deze lijst is afhankelijk van het uit te voeren werk en is derhalve niet compleet. 1.1-8 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.4 Definities 1.1.4.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de groepen wegconstructies en veel voorkomende woorden binnen de tunnelbouw verklaard. De weergave van de definities sluit zo dicht mogelijk aan op de officiële weergave van Van Dale. De bijbehorende tekeningen geven schematisch aan hoe de constructie eruit kan zien. (Gedeeltelijk) omsloten wegconstructies zijn in groepen onder te verdelen. Elke groep heeft zijn eigen specifieke veiligheidsaspecten met de daarbij behorende inrichting. Voor de volledige uitleg en meest actuele visie op deze materie wordt verwezen naar de veiligheidsrichtlijnen deel C: basisrichtlijn, versie januari 2004, uitgegeven onder verantwoordelijkheid van het Steunpunt Tunnelveiligheid. De groepen wegconstructies zijn: 1. Lange gesloten constructies: Tunnels (1.1.4.2) 2. Korte, gesloten constructies (1.1.4.3) 3. Gedeeltelijk gesloten constructies (1.1.4.4) 4. Zijwaarts afgesloten constructies (1.1.4.5) 1.1.4.2 Lange gesloten constructies: Tunnels Tunnels zijn lange, gesloten, rechthoekig of ronde kunstwerken ten behoeve van een weg of spoorweg. Een tunnel onder een watergang Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-9
Een tunnel onder maaiveld Een tunnel boven maaiveld De doorsnede kan zowel rechthoekig als rond zijn. 1.1.4.3 Korte, gesloten constructies Dit zijn korte, gesloten kunstwerken ten behoeve van een weg of spoorweg. Een aquaduct is een kort, gesloten kunstwerk, dat water voert over een dal, een verkeersweg of een spoorweg. 1.1-10 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
Een onderdoorgang is een kort, gesloten kunstwerk waarmee een weg of spoorweg onder een weg, spoorweg of maaiveld wordt geleid. Een DO-DO constructie is een kunstwerk met afwisselend korte, gesloten- (dicht) en open delen, waarmee een weg of spoorweg onder wegen, spoorwegen of het maaiveld wordt geleid. 1.1.4.4 Gedeeltelijk gesloten constructies Dit zijn grotendeels gesloten, rechthoekige kunstwerken ten behoeve van een weg of spoorweg. Een overkapte bakconstructie is een weg (beneden maaiveld) tussen wanden en voorzien van een grotendeels gesloten dakconstructie 1.1.1 Afbeelding 1.1.1, DOORSNEDE OVERKAPTE BAKCONSTRUCTIE Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-11
Een luifelconstructie is een constructie die een weg op maaiveld grotendeels afschermt van de omgeving om geluidsoverlast naar de omgeving te beperken. De constructie heeft een grotendeels gesloten karakter 1.1.2 Afbeelding 1.1.2, DOORSNEDE LUIFELCONSTRUCTIE 1.1.4.5 Zijwaarts afgesloten constructies Dit zijn open, rechthoekige kunstwerken ten behoeve van een weg of spoorweg. Een Verdiepte weg is een open wegconstructie gelegen beneden maaiveld 1.1.3 Afbeelding 1.1.3, DOORSNEDE VERDIEPTE WEG 1.1-12 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
Een weg voorzien van geluidsschermen: Een weg, doorgaans op maaiveld, voorzien van schermen om geluidsoverlast naar de omgeving te beperken Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-13
1.1-14 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.5 Terminologie 1.1.5.1 Veelvoorkomende termen Bakconstructie: Toerit: Dienstengebouw: Bedieningsgebouw: Centrale bediening: Waterkelder: Pompenkamer: Een U-vormig constructie, al dan niet verdiept gelegen, ten behoeve van een weg of spoorweg. Het constructieonderdeel dat de aansluiting verzorgt van de weg op maaiveld naar de tunnel, het aquaduct, de onderdoorgang of verdiepte weg. Een gebouw, op of naast een kunstwerk, waarin de elektromechanische installaties van het kunstwerk zijn opgesteld. Een gebouw waarin alle functies van de elektromechanische installaties bestuurd en bewaakt worden. Een combinatie van bediening van meerdere objecten, soms verkeerscentrale genoemd. Een ruimte waarin hemelwater, eventueel lekwater en verloren vloeistoffen tijdelijk opgeslagen worden. Een droge ruimte, meestal boven de waterkelder, waarin de voorzieningen voor de pompinstallatie zijn opgenomen 1.1.5.2 Begrippen ten aanzien van veiligheid Vluchtweg: Vluchtroute: Bediening: Bewaking: Een speciaal aangelegd onderdeel van een constructie waarlangs men in geval van een calamiteit kan vluchten. Dit is de totale weg die personen moeten afleggen van hun voertuig naar een veilige plaats tot buiten de constructie Die activiteiten, waarmee (vanuit een centraal gelegen ruimte in of buiten een tunnel) de afwikkeling van het verkeer en de werking van de verkeers- en tunneltechnische installaties, door operators, worden bewaakt, en bij verstoringen of afwijkingen van de normale situatie wordt ingegrepen middels gestandaardiseerde handelingen, al dan niet geautomatiseerd. De controlerende activiteit, die door de tunnelbesturingsinstallatie wordt geïnitieerd in de vorm van een melding van technische storingen en/of brand, eventueel gevolgd door een automatische maatregel zonder menselijke tussenkomst. Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-15
ALARA: As Low As Reasonably Achievable. Zeer vrij vertaald zegt dit principe gebruik in het hele ontwerptraject je verstand en kijk waar met minimale extra investeringen op praktische wijze nog extra veiligheidswinst te boeken valt, ook wanneer de constructie zowel probabilistisch als deterministisch is geanalyseerd en akkoord bevonden. 1.1-16 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.6 geldende regels betreffende het wegverkeer 1.1.6.1 Wettelijke regeling gevaarlijke stoffen Naast de bij de wet vastgestelde verkeersregels zijn er wettelijke regels omtrent het soort stoffen dat over de weg vervoerd wordt. Het vervoer van gevaarlijke stoffen over de weg wordt geregeld in het VLG (Vervoer over Land van Gevaarlijke stoffen). In het VLG is de Nederlandse versie van de internationale norm ADR (A ) opgenomen. Vigerend is de editie 2001, aflevering 4, april 2002. Munitietransporten vinden altijd onder begeleiding plaats. De reden daarvan is dat tegen de gevolgen van de explosie van munitie geen voorzieningen te treffen zijn. Door middel van begeleiding worden de risico s op explosie geminimaliseerd. 1.1.6.2 Specifieke regels betreffende Tunnels In artikel B. Wetgeving/VLG van deel 1 van het VLG worden aanwijzingen gegeven ten aanzien van het vervoer van gevaarlijke stoffen door een aantal met name genoemde tunnels. Deze tunnels zijn verdeeld in 2 categorieën: - Categorie I : tunnel met voorzieningen - Categorie II : tunnel zonder voorzieningen. Voor niet genoemde tunnels, ook wel catagorie 0 tunnels genoemd geldt geen beperking. De tunnels welke zijn opgenomen in de wettelijke regeling VLG, zijn zonder uitzondering alle lange tunnels in snelverkeerswegen met gescheiden rijbanen onder waterwegen waarin wordt gereden met een gemiddelde snelheid van 100 km/ u of meer. Het zijn derhalve belangrijke schakels in het Rijkswegennet. Het besluit om bepaalde tunnels in het VLG op te nemen en daardoor dus te beperken in het vervoer van gevaarlijke stoffen, heeft een economische reden. De consequentie van het uitvallen van zo 'n tunnel door een calamiteit veroorzaakt enorme economische schade. Kosten: Sloop bestaande tunnel, bouw nieuwe tunnel, stagnatie van de aansluitende infrastructuur. De categorie indeling wordt bepaald door de minister. 1.1.6.3 Tunnels en Toelating Gevaarlijke Stoffen Voordat gevaarlijke stoffen tot een tunnel mogen worden toegelaten, dient te worden voldaan aan 2 voorwaarden: a. Over het toelaten van gevaarlijke stoffen tot de betreffende tunnel dient op bestuurlijk niveau (B&W van de gemeente waarin de tunnel ligt, minister) overeenstemming te zijn. Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-17
Om een goede afweging tussen de tunnelroute en de omleidingroute mogelijk te maken, zijn door TNO twee beslissingsmodellen opgesteld, één voor brandbare vloeistoffen en één voor overige gevaarlijke stoffen. Het eventueel (laten) maken van beslissingsmodellen en het bestuurlijke overleg zijn taken van de betreffende regionale directie van de Rijkswaterstaat. b. De tunneluitrusting dient aan 2 soorten eisen te voldoen: 1. Eisen ter verkleining van de kans op een explosie in de tunnelbuizen, de pompenkelders, de pompenkamers en het middenkanaal. Deze eisen zijn gebaseerd op studies van TNO ten aanzien van het explosiegevaar in 7 verkeerstunnels. (literatuur) 2. Eisen met betrekking tot de aanwezigheid van vluchtwegen, brandblusvoorzieningen, communicatievoorzieningen, voorzieningen tegen het dak van de tunnelbuis, het rioleringssysteem en het wegdek. Het opstellen van deze uitrustingseisen behoort tot het takenpakket van het Steunpunt Tunnelveiligheid. 1.1-18 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.7 Veiligheid 1.1.7.1 Steunpunt Tunnelveiligheid Het Steunpunt Tunnelveiligheid houdt zich bezig met het verzamelen van gegevens op het gebied van tunnelveiligheid met het doel te adviseren aan de beleidsbepalers van het Ministerie. Deze veiligheidsrichtlijnen worden beschreven in de VeiligheidsRichtlijnen deel C. Voor meer informatie over de vigerende versie van de VRC richtlijnen zie ook de website van het Steunpunt: www.tunnelsafety.nl. Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-19
1.1-20 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005
1.1.8 Gerelateerde documenten 1.1.8.1 Afkortingen AGTO: Naast Specifiek Aspecten Tunnelontwerp (SATO) is ook Achtergronden Tunnelontwerp (AGTO) opgesteld. Hierin is de ervaring vanuit het verleden opgenomen (Hoe zijn we gekomen tot dit detailontwerp. Fouten die in het verleden gemaakt zijn worden aangegeven. Hiermee willen we voorkomen dat de fouten nog eens gemaakt worden. EITO: Als laatste (nog op te stellen) del in deze reeks worden de eisen gesteld aan de details en onderdelen daarvan vastgelegd. Dit is noodzakelijk om vanuit de eis tot een oplossing te komen. Hieruit kan het Technisch Programma van Eisen worden vastgesteld voor tunnels, aquaducten, verdiepte liggingen en overkapte wegen. SAATU: Binnen de diverse geledingen van de Bouwdienst Rijkswaterstaat is veel kennis en ervaring aanwezig met betrekking tot het realiseren van afgezonken tunnels. De afdeling Tunnelbouw heeft, gericht op het ontwerp-proces, kennis vastgelegd in het document Specifieke Aspecten Tunnel Ontwerp (SATO). Binnen de afdeling PD wordt, gericht op de uitvoeringservaring, gewerkt aan het vastleggen van uitvoeringskennis met het accent op het waarom. Omdat er vaak raakvlakken bestaan tussen het ontwerp en de uitvoering en omdat er in verschillende stadia van de processen over en weer geprofiteerd kan worden van ervaringskennis, ligt het voor de hand om te streven naar een optimale samenwerking tussen ontwerp en uitvoering. Er is nu getracht om de kennis en ervaring van de diverse personen te bundelen, zodat deze voor de toekomst behouden kan worden. Dit heeft geleid tot een project waarbinnen deze aspecten zijn beschrijven en samengesteld tot het document dat nu voor u ligt, Specifieke Aspecten Afgezonken Tunnels met betrekking tot de Uitvoering (SAATU). Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005 1.1-21
1.1-22 Specifieke Aspecten TunnelOntwerp / versie 2005