CONFERENTIE Dit verslag is opgemaakt door de VBA commissie Ethiek & Integriteit en is de interpretatie van de opstellers. _be ETHIEK EN INTEGRITEIT BIJ FINANCIËLE INSTELLINGEN ANNO 2014: HOE KUNNEN WE ALS FINANCIËLE SECTOR ZELF DE HANDSCHOEN OPPAKKEN?
VBA CONFERENTIE Ethiek en integriteit bij financiële instellingen anno 2014: Hoe kunnen we als financiële sector zelf de handschoen oppakken? Hoe zorg je dat de belangen van klant en bedrijf gelijk op gaan? Wat zijn goede incentives waar de klant ook beter van wordt? Wat is de impact van de bankierseed? Belangrijke vragen die op de VBA conferentie Ethiek en Integriteit bij Financiële Instellingen anno 2014 aan de orde waren. Over dit onderwerp spraken Joanne Kellermann (DNB), Johan Graafland (Universiteit van Tilburg), Tom Loonen (Vrije Universiteit), Wilfred Nagel (ING), Gert Dijkstra (APG) en Pim Mol (Rabobank) op 21 maart 2014 voor ruim 150 aanwezigen in het ABN AMRO auditorium in het hart van de financiële sector in Amsterdam. De presentaties zijn te vinden op http://www.vbabeleggingsprofessionals.nl/platform/archief-bijeenkomsten/945/ethiek-en-integriteit-bij-financile-instellingen-anno-2014.html Middagvoorzitter prof. Alfred Slager De conferentie begint met vragen over en fragmenten uit de film Margin Call. Conferentievoorzitter en voorzitter van de VBA Alfred Slager opent de conferentie met het schetsen van ethische dilemma s in klantbediening. Hoe gaan we om met onze klanten en beleggers? Welke spelregels hanteren we? Wat zijn de blinde vlekken? We zijn aan het veranderen, maar hoe gaat dat en gaat het snel genoeg? Vervolgens worden de eerste drie sprekers geïntroduceerd. Joanne Kellermann De crisis van 2008 maakt duidelijk waarom ethiek en integriteit belangrijk zijn. Fundamentele vragen over het bedrijfsmodel van financiële instellingen kwamen boven. Duidelijk werd dat cultuur, governance en gedrag van grote invloed zijn op het goed functioneren van financiële instellingen. Sindsdien zijn tal van initiatieven genomen om deze onderwerpen te agenderen. Het gaat om de tone at the top om verandering tot stand te brengen. Er wordt gewerkt aan herstel van vertrouwen. In het rapport van de commissie Wijffels gaat het om een dienstbaar en stabiel bankwezen en ook in de toezichtthema s komt dit terug. De financiële crisis heeft ons geleerd dat integer handelen essentieel is. Nieuwe regelgeving op dit gebied draagt ertoe bij dat financiële instellingen deze verandering gaan maken. In deze nieuwe omgeving zijn soft controls belangrijker geworden. Er is geen pasklare formule. Het stellen van vragen en organiseren van countervailing power krijgen hierbij veel meer aandacht dan in het verleden. Dissidenten in besturen vervullen een nuttige rol. Hierbij gaat het steeds om een evenwicht tussen het nemen van risico s en het beheersen van risico s. Control en compliance zijn hier ondersteunend aan. Daarbij gaat het niet om tick the box maar het creëren van een cultuur waarin vragen kunnen worden gesteld. Financiële instellingen dienen een bijdrage te leveren aan een duurzame economische welvaart. Een voorbeeld hierbij is de pensioensector, waarbij duidelijk is dat pensioen een breed maatschappelijk belang vertegenwoordigt. Financiële instellingen dienen rekenschap te geven van hun handelen en laten zien dat ze hun licence to operate waarmaken. Daarbij speelt transparantie een belangrijke rol en moet rekening worden gehouden met de diverse betrokkenen. Dat gebeurt overigens al wel, maar nog niet genoeg. Het is van belang voor de sector duidelijk te zijn over wat we doen, waarom we dat doen en hoe we het aanpakken. Meer aandacht voor ethiek en integriteit draagt bij aan een stabiele financiële sector en samenleving. 2
Prof. Johan Graafland Het vertrouwen in bankiers is laag. Graafland verwijst naar het Complete Book of Wall Street Ethics van Jay Walker (alle bladzijden zijn leeg) en stelt de vraag hoe hoog de lat kan worden gelegd voor bankiers? Hoger dan voor hoogleraren? Hij is geneigd deze vraag met ja te beantwoorden. Maar wie is er vrij van hebzucht? Hoe gaan we om met het verschil in perceptie tussen publiek en bankiers? Graafland legt het publiek de stelling voor of gebrekkige ethiek in het bankwezen heeft bijgedragen aan het ontstaan van de crisis (of dat er andere oorzaken zijn) en enigszins tot zijn verrassing stemt 80% van de zaal hiermee in. Belangrijk voor de sector is ook hoe zij zich presenteert aan studenten. Dat bepaalt mede welke studenten kiezen voor de financiële sector. Daarbij aandacht geven aan de vereiste hoge ethische standaarden is van belang en daar is in het onderwijs ook veel aan te doen. Graafland pleit er voor om vanuit banken veel aandacht te geven aan normen en waarden. Op dit moment benoemen financiële instellingen zelf professionele deugden, zoals integriteit, zorg voor de klant, kwaliteit en nauwkeurigheid. De kredietcrisis kan worden gezien als test voor deze deugden. Bij integriteit ziet hij weinig bewuste misleiding, al zijn daar een aantal gevallen van te noemen, zoals cases van Goldman Sachs en IKB. Wel is een gebrek aan zorg voor de belangen van Voor de financiële sector gelden hoge ethische standaarden; het is van belang daar in het onderwijs op universiteiten veel aan te doen klanten zichtbaar, zoals bijvoorbeeld met subprime producten. Ook is een gebrekkige kennis van de risico s gebleken. Zou aandacht voor ethiek de crisis hebben kunnen voorkomen? Graafland is van mening dat ethiek de kans op en de ernst van de crisis zou hebben verkleind. Hij stelt dat integriteit transparantie bevordert en marktfalen vermindert. Ook zou betere zorg voor de klant tot minder ongewenste kredietverlening aan huizenbezitters hebben geleid. Een kwalitatief betere risicoanalyse zou tot minder excessieve risico s hebben geleid. Graafland ziet ook andere oorzaken van de crisis dan morele tekortkomingen. Hij wijst daarbij onder andere op deregulering, doorgeschoten consolidatie, meer homogene werkwijze en producten, het ontstaan van nieuwe complexe producten en de nadruk op korte termijn prestaties en eigen belang. Graafland geeft een drietal lessen mee: 1. Geef invulling aan ethiek op alle niveaus: het individu, het bedrijf, de sector en (inter)nationaal; 2. Geef op 3
VBA CONFERENTIE organisatieniveau zowel intern als extern invulling aan ethiek: binnen de organisatie moreel leiderschap door de CEO, krachtig middle management, training van medewerkers en een stakeholder dialoog met klanten en samenleving; 3. Sta op persoonlijke niveau stil bij situationele druk en persoonlijke biases: hoe omgaan met gehoorzaamheid, hellende vlakken en biases als optimisme, korte termijn focus en eigen belang. Juist het reflecteren op de eigen rol is belangrijk. Als tip verwijst hij naar het boek De economie van goed en kwaad van Sedlá ^cek. Vanuit het publiek wordt Graafland uitgedaagd in te gaan op recente zaken van met onderzoeksgegevens frauderende hoogleraren. Dat dient aan de kaak te worden gesteld, maar tegelijkertijd blijft Graafland wijzen op de nadruk op ethiek in de financiële sector vanwege de grotere financiële belangen. Ook wordt aandacht gevraagd voor de eigen verantwoordelijkheid van de klant. Wil deze niet soms voor een dubbeltje op de eerste rang zitten? Graafland wijst op de blijvende informatie asymmetrie tussen aanbieder en klant. De klant heeft hierbij wel de verantwoordelijkheid om zijn kennis te verbeteren. Tom Loonen Met de titel van zijn voordracht Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral? (Brecht) gaat Loonen gelijk naar de kern. Of de bankierseed nut heeft onderzoekt hij met Prof. Mark Rutgers (Universiteit van Amsterdam) en bij het onderzoek blijkt dat het onderwerp erg leeft. Tijdens de verbouwing van de financiële sector moet de winkel wel open blijven. Loonen constateert dat er veel regels zijn bijgekomen, maar niet zonder reden. Loonen gaat in op de dynamiek tussen regelgeving en gedrag. Hij geeft aan dat niet is uit te sluiten dat consumenten zich minder verantwoordelijk zullen gaan gedragen bij een (te) vergaande invulling van de zorgplicht. Verwarring kan ontstaan in een dergelijk speelveld bij aanbieder en klant. Loonen wijst ook op de juridisering van de problematiek. Het regelwoud (bureaucratie) maakt complexe materie ogenschijnlijk beheersbaar. Loonen schetst de ontwikkelingen in financiële instellingen waarbij economen en juristen een weg zoeken. Nog meer wet- en regelgeving zal naar zijn mening verlammend werken. Het wekt een schijnzekerheid op. Een voorbeeld hierbij is regelgeving voor onder bewind gestelde personen, welke onuitvoerbaar is. Nu het juridische werk is gedaan, is het zaak dat economen de zaak oppakken. Daarbij past een appel op de moraliteit. Zoals agrariërs worden opgeroepen door hun beroepsorganisaties om milieuvriendelijker het land te bewerken, zo dienen financiële beroepsorganisaties een appel uit te brengen aan werknemers in de financiële sector. Daarbij ontstaat er overigens wel een onoverzichtelijke veelheid aan keurmerken. Dat verdient aandacht. Loonen gaat in onder welke voorwaarden een afname van een eed of gelofte leidt tot verandering. Het nieuwe gedrag moet van de mensen zelf worden en herkenbaar zijn bij de peer groep. De eed herinnert mensen aan het belang van het onderwerp. Loonen geeft aan dat een vrijwillige eed tot effectievere gedragsverandering leidt. In navolging van Gollwitzer stelt hij dat de nieuwe doelen concreet en haalbaar moeten zijn. Loonen verwijst naar het geloof dat de rechter stelt in de woorden van een ingezworen ambtenaar. Zou het zo ook de bankier vergaan? Vervolgens gaat Loonen in op de diverse aspecten in de bankierseed: integer en zorgvuldig uitoefenen van functie, het centraal stellen van het belang van de klant en naleven van reglementen en gedragscodes. De eed is daarbij geen pokon voor het herstel van vertrouwen. Het gaat om duidelijke afspraken. Loonen vat samen dat de invloed van het juridisch redeneren aanzienlijk is geworden en dat de discussie in het belang van de klant terug moet naar de bankentafel. Begrijpelijke keurmerken zijn gewenst en eenduidige standaarden in het belang van sector en klant. Middagvoorzitter prof. Alfred Slager Na de pauze komen sprekers uit de sector aan bod, om concreet te bezien wat er in de ondernemingen zelf gebeurt. Te beginnen met Wilfred Nagel, CRO van ING groep, die zich recentelijk ook nadrukkelijker in het maatschappelijk debat rondom de financiële sector heeft gemengd. Wilfred Nagel Ethiek is al van oudsher een kernbegrip voor banken. JP Morgan beschreef dit aan het begin van de 20e eeuw als we do first-class business in a first-class way. Een vergelijkbaar uitgangspunt hebben de meeste financiële instellingen in hun business principles beschreven. Inmiddels zijn tijden wel veranderd. Dat leidt tot andere afwegingen, met dilemma s die zich op andere dimensies voordoen. Dan is de vraag of we ethiek beter kunnen vormgeven via meer regels of beter kunnen baseren op principes? En kunnen we ethiek afdwingen? Kan dat wel met integriteit? In de visie van Nagel is dit moeilijk, niet erg efficiënt en daarmee niet wenselijk. Hij pleit nadrukkelijk voor minder regels en meer principes. Hiervoor geeft hij drie redenen. Allereerst nodigen regels mensen uit om de letter te handhaven en de geest te negeren. Zoals een trader in Singapore hem jaren geleden zei: Show me the rule and I show you the arbitration against it. Regels leiden ertoe dat de grenzen worden opgezocht waarbij het effect teloor gaat. Het is moreel ook makkelijker voor 4
iemand om regels te omzeilen dan om principes te negeren. Het is dus effectiever om partijen zich eerst te laten committeren aan ethische principes, want daar zullen ze zich makkelijker aan houden. Mensen en organisaties houden zich daarbij ook beter aan principes en regels waar ze zelf voor gekozen hebben. Nagel trekt de vergelijking tussen België en Nederland. In België zijn strakke regels voor gestructureerde producten, in Nederland wordt het principe gehanteerd dat je het moet kunnen uitleggen aan je grootmoeder. Het laatste leidt tot betere producten voor de consument. Een tweede bezwaar tegen regels ten opzichte van principes is dat regels over het algemeen worden ingevoerd om het probleem van gisteren op te lossen. Regels kijken per definitie niet vooruit. Regels worden gemaakt door mensen die niet bij de uitvoering van het vak zitten. Regels zijn soms onpraktisch waar nog mee te leven is - maar slaan soms de plank faliekant mis. Dit is echt gevaarlijk, want het creëert in de maatschappij een vals gevoel van veiligheid. En tenslotte: regels lossen de werkelijk grote dilemma s niet op. Een voorbeeld is de bankierseed. In het tweede artikel staat dat de bestuurder de plicht heeft om belangen van alle stakeholders tegen elkaar af te wegen. In het volgende artikel wordt echter beloofd het klantbelang centraal te stellen. Voor een intermediair als een bank is ook het klantbelang centraal stellen niet vrij van dilemma s. Er zijn immers twee typen klanten: die geld nemen en die geld geven. Een krediet geven aan problematisch MKB bedrijf is ongetwijfeld in belang van de ondernemer maar niet in belang van spaarders. De principes-gebaseerde houding licht Nagel nader toe aan de hand van de discussie over kredietverlening aan het MKB. Stel dat het maatschappelijk gezien van belang zou zijn om meer te lenen aan het MKB (overigens heeft het MKB in de visie van Nagel eigen vermogen nodig, geen vreemd vermogen). Er is geen regel om te lenen, dus daarom hoeft de bank het niet te doen. Het risico is in verhouding tot het rendement hoog, dus dat is een reden om het niet te doen. Toch gebeurt het wel, omdat de bank vindt dat het bij haar taak hoort. Dit staat niet in wet of eed, maar toch wordt het gedaan. Het vermogen van ondernemingen om zelf een afweging te maken wordt sterk onderschat. Zijn principes niet moeilijker te implementeren dan regels? Het begint met de tone at the top. Nederlandse banken communiceren helder over maatschappelijke verantwoordelijkheid, duurzaamheid en business values. Business values op topniveau worden vertaald naar praktische richtlijnen voor de werkvloer: Zou je dit product ook aan je moeder verkopen?. Internationaal is het wel lastiger, sommige business values worden in het buitenland niet geapprecieerd. Maar de keuze moet helder zijn, ook al kost dit soms marktaandeel (en zeker veel werk). Een ander aspect is dat goed gedrag beloond wordt 5
VBA CONFERENTIE en er ook zichtbaar en duidelijk wordt afgerekend met slecht gedrag. Dat maakt de principes snel helder voor de hele organisatie. Daarbij dienen financiële instellingen open te staan voor een eerlijk onafhankelijk oordeel over hun handelen, mits dit op professionele wijze gebeurt. De straffen op ongewenst gedrag zijn nu veelal financieel, en worden gezien als verkapte belastingheffing. Het zou effectiever zijn om individuen, tijdelijk te schorsen, of banklicenties tijdelijk in te trekken zoals in Azië gebeurt. Dit is concreter en naar het publiek ook duidelijker. Het is goed om over ethiek van banken na te denken maar daarin past ook een visie op de ethiek van klanten. Een bank wordt nu beschouwd als verschaffer van vreemd vermogen als het goed gaat maar moet tegenwoordig als eigen vermogen verschaffer de schade dragen als het fout gaat. Overigens graag wel tegen hetzelfde lage tarief. Kern van het succes van Nederland is ons eerlijke en betrouwbare imago: afspraak is afspraak. Dat geldt in alle omstandigheden en is een belangrijk concurrentievoordeel, belangrijker dan onderwijs en logistieke positie. Daar moeten we dus zuinig op zijn. Als reactie op de presentatie van prof. Graafland gaat Nagel in op de vraag hoe hoog de ethische lat moet liggen voor de bankier en voor de hoogleraar. Nagel stelt dat de discussie rondom bijvoorbeeld de inrichting van het bankentoezicht geleid moet worden door onafhankelijke, objectieve en goed geïnformeerde partijen. Dit zijn de academici. Dan Het gaat bij vermogensbeheer om de gemiddelde pensioenuitkering van 800 euro per maand blijkt dat in deze discussie over bijvoorbeeld de veilige leverage ratios getallen tussen 5% en 30% worden geroepen. Hoe ethisch is het om dit in de publieke discussie in te brengen? Uit de zaal wordt de vraag aan Nagel gesteld welke lessen zijn geleerd uit de bankencrisis. Nagel stelt dat in Nederland het niet zozeer om ethisch problemen ging. Het waren vooral de technische aspecten die de banken in problemen brachten, zoals een Alt-A portefeuille die ING uit hoofde van de Amerikaanse licentie moest aanhouden. Een algemene les is om harder te zijn in het risk management, ook als dit ten koste gaat van het korte termijn resultaat. Daarbij wordt er nu beter zicht gehouden op wat er in dochterondernemingen gebeurt. Wat vandaag geen probleem lijkt, kan het immers morgen zijn. Tenslotte is het van belang om de dialoog met de Nederlandse overheid open te houden. Die dialoog is in de jaren voor de crisis verwaarloosd, omdat banken zich als wereldwijde spelers beschouwden. In bijvoorbeeld Frankrijk is door de financiële sector beter gezamenlijk met overheid gereageerd op crisis, waardoor de sector er daar beter uit is gekomen dan in Nederland. Gert Dijkstra Gert Dijkstra vervangt Angelien Kemna die wegens ziekte afwezig is. Langs vier lijnen licht hij, geïllustreerd met anekdotes, toe hoe APG omgaat met ethiek en integriteit. Ten opzichte van de banken is APG een veel kleiner bedrijf met circa 650 medewerkers in het vermogensbeheer, terwijl het ook bij APG om heel veel geld gaat (350 miljard euro beheerd vermogen). Omdat de grootste klanten van APG ook aandeelhouder zijn, heeft APG minder te maken met het dilemma tussen klantbelang en aandeelhoudersbelang. Dit brengt hem op het eerste aspect, de verleidingen van Het Grote Geld. Relatief jonge mensen hebben al grote verantwoordelijkheden over bedragen die in het dagelijks leven onwerkelijke omvang hebben. Binnen APG wordt daarom regelmatig teruggegrepen op begrijpelijke proposities, zoals de gemiddelde pensioenuitkering van 800 euro per maand. Dat is extra van belang omdat de afstand tot de eindklant, de deelnemer in het pensioenfonds, groot is. Dit brengt veel risico s met zich mee, die je goed moet managen. APG streeft ernaar de eindklant dichterbij te brengen, bijvoorbeeld door foto s van deelnemers op te hangen op kantoor. Onder het motto wie met pek omgaat schetst Dijkstra dat het Nederlandse publiek geen onderscheid maakt tussen graaiende bankiers en pensioenbeleggers. Daarbij zijn de verleidingen aan de buy side groot. Ook bij praktische zaken zoals reizen en congressen wordt regelmatig de vraag gesteld of deze wel echt in het klantbelang zijn. Het tweede aspect heeft de titel: Wie je bent bepaalt wat je doet. Het mission statement APG bevat enkele kernthema s die bepalen hoe APG keuzes maakt. Zo is APG pensioengeldbelegger, stelt zij klant en deelnemer centraal en is zij een belegger voor de lange termijn. Dit heeft geleid tot keuzes, waaronder de keuze om beheerst te versimpelen. Beleggingstechnisch boeiende en hoogstaande producten uit het verleden, konden de toets wat heeft de deelnemer eraan niet altijd doorstaan. Daarbij is wie je bent ook sterk bepaalt door wie er bij je werken. APG profileert zich dus op de arbeidsmarkt duidelijk met de maatschappelijke component in haar dienstverlening. Hier kiezen medewerkers bewust voor. Ook heeft de APG directie vrijwillig de bankierseed afgelegd, en dit in het bedrijf gedeeld. De bonussen voor de directie zijn tevens 6
aangepast aan nieuwe richtlijnen. Tenslotte wordt in de bedrijfscultuur benadrukt dat fouten maken mag, maar fouten verzwijgen nooit. Deze openheid helpt zaken tijdig te signaleren en aan te pakken. Een derde dimensie is de verantwoordelijkheid die APG heeft als belegger namens haar klanten. Soms leidt dit tot tegengestelde belangen, er zijn keuzes die beter zijn voor APG maar slechter voor de klant. Deze moeten systematisch benoemd worden en in klantafspraken geadresseerd worden. De maatschappij stelt daarbij ook eisen aan pensioenbeleggers. Zij moeten de hypotheekmarkt op, het MKB aan krediet helpen, woningcorporaties ondersteunen en infrastructuur gaan financieren met pensioengeld. Vroeger reageerde APG hier reactief op, nu gaat het pro-actiever in gesprek met maatschappelijke vertegenwoordigers om de eigen positie te bepalen. Tenslotte is in de rol als aandeelhouder de zeggenschap in de ondernemingen waarin belegd wordt van belang. APG stemt actief op aandeelhoudersvergaderingen en gaat de dialoog aan met ondernemingen waar zich maatschappelijke relevante issues voordoen. De laatste invalshoek is die van de (financiële) wereld waarin APG verkeert. Zo is APG scherp in de selectie van partners waarmee men zaken doet. Het aantal banken neemt af. Een strategische dialoog met grote financiele partijen is daarom van toenemend belang, waarbij ook cultuur en integriteit op de agenda staat. Maar APG kiest ook de aanval als daar aanleiding toe is, zoals bij onverkwikkelijk gedrag. Er wordt dan niet geaarzeld claims in te dienen. Een actieve houding wordt ook aangenomen richting de wetgever. Veel nieuwe wet- en regelgeving is nadelig voor deelnemers, bijvoorbeeld de financial transaction tax, en maakt het vermogensbeheer onnodig complex en duur. Pim Mol Pim Mol sluit af met het klantperspectief door de ogen van de private banker. Het onderwerp integriteit leeft breed in de maatschappij. Niet alleen in de financiële sector, er is nu ook een integriteitstoets voor raadsleden en wethouders en onlangs was de voedselsector in het nieuws. In zijn boek De economie van goed en kwaad signaleert Sedlá ^cek dat economen zijn opgeleid om een oordeel over goed en kwaad uit de weg te gaan. Dat is opvallend, als je bedenkt dat een van de grondleggers van de economische wetenschap, Adam Smith, economie als een normatief terrein beschouwde. Het lijkt erop dat we ons teveel op modellen zijn gaan richten om de werkelijkheid te vangen, terwijl we hierdoor juist minder zijn gaan begrijpen door modellen. Gebrek aan moraliteit is niet te vangen in modellen. En economie is niet waardevrij. Mol stelt daarbij dat ethiek gebonden is aan plaats en tijd: normen veranderen door de tijd heen. Nog niet zo heel lang geleden maakte sigarettenfabrikant Camel reclame met de slogan More doctors smoke Camels than any other cigarette. De vraag is welke reclame wij over enkele decennia met verbazing terug zien uit onze tijd? Welke financiële producten zullen achteraf toch schadelijker blijken dan we nu denken? Eerder op de middag werd de term eindklant gebruikt voor de klant van de klant. Wie werkt er voor de beginklant? Is klant eindpunt of beginpunt? Wij moeten klant als vertrekpunt van doen en handelen zien. Het kennisniveau van de klant is hierbij van belang om in het oog te houden. Sparen wordt door de meeste klanten wel begrepen, maar van beleggen zeggen veel Nederlanders weinig af te weten. Hoe gaan we daar dan mee om? Wat betekent dit in de dienstverlening? Hoe gaan we om met behavioural biases? De verwachtingen van die samenleving zijn wat dit betreft ook veranderd. Werd voorheen rationele expertise gezocht, nu wil men emotie, verbinding, interactie. Hoe ver zijn wij in deze beweging? Mol beschrijft dit als de transitie van het centraal stellen van de klantwens naar het centraal stellen van het klantbelang. Een treffend beeld is de grafiek met introductie van een agriproduct door diverse banken: al deze producten werden op de top van de cyclus in de agri-grondstoffenmarkt geïntroduceerd. Klanten jagen trends na. Dus producten die op bodem worden geïntroduceerd - wat voor klanten veel profijtelijker is - raken niet verkocht. Als we echt naar de beginklant willen dan moeten we met financiële planning beginnen stelt Mol, pas daarna komt beleggen. De samenleving verwacht van ons dat wij de dialoog aangaan met de stakeholders, maar voelt dat wij bang zijn om die dialoog daadwerkelijk aan te gaan. Dan wordt het volgens Mol net als bij paardrijden: als de ruiter bang is, gooit het paard hem eraf. Wij moeten daarom met een andere houding dialoog aan gaan. Tenslotte breekt Mol een lans voor duurzaam sparen en beleggen. De beleggingsmarkt heeft hier al een enorme draai gemaakt (mede zoals opgemerkt door de zaal door belastingvoordeel). Reguliere beleggingen moeten standaard aan maatschappelijk verantwoorde criteria voldoen aldus Mol. Verdergaande duurzame beleggingen worden dan specialties voor specifieke klanten. Mol sluit af met de vraag waar we op focussen. Op de vele nieuwe regels? Of durven we onszelf in de spiegel te kijken op basis van principes, en zien we dan ook de eindklant? 7
VBA CONFERENTIE