Leidraad Vroeg signalering Jacomijn Kuiper Mariëlle Fleuren In opdracht van de NVVK Definitie, stappenplan en modelconvenant voor vroegsignalering in de schuldhulpverlening
Inhoud Voorwoord...3 Vroegsignalering samenvatting...4 1. INLEIDING...17 2. THEORETISCH KADER...19 2.1 Definitie van vroegsignalering binnen schuldhulpverlening...19 2.2 Bestaande definities binnen en buiten de schuldhulpverlening...19 2.3 Samenhang van vroegsignalering met preventie...21 2.4 Vroegsignalering en daadwerkelijke signalen...23 2.5 Vroegsignalering en outreachend werken...23 2.6 Vroegsignalering in de praktijk...25 3. STAPPENPLAN VOOR HET OPZETTEN VAN VROEGSIGNALERING...26 3.1 Stap 1 - Motivatie...27 3.1.1 Motieven voor schuldhulpverlenende organisaties... 27 3.1.2 Motieven voor samenwerkingspartners...28 3.2 Stap 2 - Beleid...29 3.2.1 Het formuleren van beleid...29 3.2.2 Bijvangst...29 3.3 Stap 3 - Signalen beschikbaar voor gemeenten...31 3.3.1 Inleiding...31 3.3.2 Kenmerken signalen...32 3.3.3 Daadwerkelijke signalen beschikbaar voor gemeenten...36 3.4 Stap 4 - Signalen van samenwerkingspartners...40 3.4.1 Inleiding...40 3.4.2 Kenmerken samenwerkingspartners...40 3.4.3 Samenwerken door signalen van samenwerkingspartners...42 3.4.4 De rol van Wijk- en Buurtteams bij vroegsignalering...49 3.4.5 Aandachtspunten bij samenwerkingen voor vroegsignalering...50 3.5 Stap 5 - Outreachend werken...52 3.5.1 Inleiding...52 3.5.2 Kenmerken outreachend werken...52 3.5.3 Motivatie van klanten...54 3.5.4 Vormen van outreachend werken...56 3.5.5 Combinatie signaal en manier van outreachend werken...61 3.6 Stap 6 - Hulpaanbod...62 3.7 Stap 7 Privacy...64 3.7.1 Inleiding...64 3.7.2 Vraag 1: Wie wil gegevens uitwisselen?...65 3.7.3 Vraag 2: Welke gegevens uit welke bronnen worden uitgewisseld?. 66 3.7.4 Vraag 3: Voor welke wettelijke taak is de uitwisseling van gegevens nodig?...67 3.7.5 Vraag 4: Met welk doel is de uitwisseling van gegevens nodig?...70 3.7.6 Vraag 5: Voor welk proces is de uitwisseling van gegevens nodig?.. 70 3.7.7 Aanvullende bepalingen Wbp...71 3.7.8 Borging van privacy aspecten...75 3.8 Stap 8 - Financiering...76 3.9 Stap 9 ICT...78 3.10 Stap 10 - Convenanten...79 3.11 Stap 11 Evaluatie...81 Bijlage 1 Literatuurlijst...83 Bijlage 2 Overzicht van partijen waarmee is gesproken...84 Bijlage 3 Signalen van schulden...85 Bijlage 4 Signaalkaart Rijnstad...86 Bijlage 5 Tips SchuldHulpMaatje...87 Bijlage 6 Convenant vroegsignalering 1...88 Bijlage 7 Convenant vroegsignalering 2...88 Bijlage 8 Signaalkaart Thuiszorg België...89 Colofon...90 Leidraad vroegsignalering 2
Voorwoord Vroegsignalering, wat is dat eigenlijk voor rare term? Nederland verkeert sinds 2008 in een financiële crisis, we merken in toenemende mate dat een steeds groter deel van de Nederlandse huishoudens het financieel niet meer redt, met als resultaat betalingsachterstanden en schulden. Schulden grijpen diep in op het welzijn van mensen, dit vertaalt zich door in stress, concentratieverlies, spanning binnen relaties en ziekteverzuim op de werkvloer. De maatschappelijke kosten die gepaard gaan met schuldenproblematiek zijn daardoor hoog. Deels komt dit ook door de vele bijkomende kosten van incasso, de verscheidenheid aan schuldeisers en de hoogte van de totaalschuld. De NVVK, de brancheorganisatie voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren, ziet al enige tijd deze noodzaak en heeft opdracht gegeven om een Leidraad Vroegsignalering te ontwikkelen en diverse mooie voorbeelden van vroegsignalering, die in het land reeds toegepast worden, te verzamelen. In deze Leidraad vindt u hiervan de opbrengst. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft dit onderzoek financieel mogelijk gemaakt. Graag bied ik u deze Leidraad aan met de ultieme opdracht: ga ermee aan de slag! Voorkom dat uw burgers, uw klanten, uw huurders, uw verzekerden verder financieel en maatschappelijk afglijden en werk sámen met alle betrokkenen aan een sluitende oplossing! We weten dat hoe eerder een schuldenaar zich meldt bij schuldhulpverlening, hoe lager de kosten en hoe makkelijker de oplossing. Echter, de schuldenaar meldt zich vaak in een (veel te) laat stadium: schaamte en de kop in het zand steken zijn hier de belangrijkste redenen voor. Joke de Kock Voorzitter NVVK Als we het tempo van de schuldenaar blijven volgen, dan blijven we dweilen met de kraan open. Actie is dus geboden aan de partijen waarbij in een eerder stadium zichtbaar wordt dat er financieel iets aan de hand is. Partijen die dit kunnen signaleren, zoals woningcorporaties, nutsvoorzieningen, zorgverzekeraars en lokale overheid kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Zodra helder is dat iemand de maandelijkse verplichtingen niet nakomt, zeker in de basisvoorzieningen, dan is dit een belangrijk signaal voor financiële problemen. Het oppakken van díe signalen; dat heet vroegsignalering. Zo vertaalt is het ineens geen rare term meer, maar bittere noodzaak. Leidraad vroegsignalering 3
Vroegsignalering Definitie en stappenplan Vroegsignalering wordt steeds vaker gezien als de oplossing om problematische schulden bij mensen te voorkomen. Op het moment dat schulden vroegtijdig opgespoord worden, zijn er meer mogelijkheden om deze mensen hulp te bieden. Hiermee wordt voorkomen dat achterstanden verder oplopen en zich kunnen ontwikkelen tot een problematische schuldsituatie. Steeds meer schuldhulpverlenende organisaties en gemeenten proberen vroegsignalering in te bedden in hun organisatie. Over het onderwerp vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening is nog weinig concrete informatie beschikbaar, waardoor het veel vragen oproept. Vragen waarop deze Leidraad antwoorden geeft. In deze Leidraad presenteert de NVVK, naast een heldere definitie van vroegsignalering, een stappenplan voor het realiseren van vroegsignalering. Met het stappenplan kunnen beleidsmedewerkers direct aan de slag met het ontwikkelen van vroegsignaleringsprojecten. De Leidraad biedt daarnaast veel informatie voor uitvoerders en besluitvormers. Deze Leidraad is tot stand gekomen door literatuurstudie en door in gesprek te gaan met organisaties door heel Nederland die initiatieven ontwikkeld hebben voor vroegsignalering. Definitie vroegsignalering Op basis van reeds bestaande definities van vroegsignalering in andere vakgebieden en relevante andere definities binnen de schuldhulpverlening, wordt vroegsignalering als volgt gedefinieerd. Vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening is het in een zo vroeg mogelijk stadium in beeld brengen van mensen met financiële problemen om vroegtijdige hulpverlening mogelijk te maken door gebruik te maken van daadwerkelijke signalen en outreachende hulpverlening. Vroegsignalering rust daarmee op twee belangrijke pijlers, daadwerkelijke signalen en outreachende hulpverlening.
Stappenplan vroegsignalering? 1 Motivatie 2 Beleid 3 Signalen Gemeenten 4 Signalen Samenwerkingspartners 8 Financiën 7 6 Privacy Hulpaanbod 5 Outreachend werken 9 ICT organiseren 10 Convenanten afsluiten 11 Evaluatie
1 Motivatie voor gemeenten Rendement voor schuldeisers & samenwerkingspartners Minder betalingsachterstanden Betalingsachterstanden lopen minder snel op wanneer tijdig wordt ingegrepen. Elke geïnvesteerde euro in vroegsignalering kan de samenleving tussen de 2,46 en 4,22 opleveren aan bespaarde maatschappelijke kosten. Goodwill maatschappij Problemen eerder in beeld Voldoen aan wettelijke verplichtingen Grotere problemen voorkomen Eigen doelstellingen Samenwerkingspartners zien een verband tussen financiële problemen en hun eigen doelstellingen. direct naar hoofdstuk motivatie uitgewerkt >
2 Beleid Wat is het doel? Doelen kunnen variëren in bereik: van het voorkomen van huisuitzettingen tot het voorkomen van problematische schuldsituaties.? Gebruik het stappenplan 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11! Aandacht voor de reden vroegsignalering wat is het doel hoe kan doel bereikt worden Huisuitzetting voorkomen? Andere schulden verlagen? Maak tijd en aandacht vrij voor beleid Het is belangrijk om voor deze stap tijd en aandacht vrij te maken, zodat vooraf voor iedereen duidelijk is wat een organisatie met vroegsignalering wenst te bereiken. Houd rekening met bijvangst Door vroegsignalering zal ook een groep klanten bereikt worden die zich al in een problematische schuldsituatie bevindt en zwaardere hulpverlening nodig heeft dan klanten die aan het begin van een schuldencarrière staan. Dit neemt af naarmate vroegsignalering langer plaatsvindt. Op basis daarvan kan een begroting gemaakt worden. Al bij het opzetten van beleid moet aandacht zijn voor evaluatie. direct naar hoofdstuk beleid uitgewerkt >
3 Signalen gemeenten Gebruik signalen die een grote voorspellende waarde hebben De eerste pijler van vroegsignalering zijn daadwerkelijke signalen op basis waarvan outreachend schuldhulpverlening kan worden aangeboden. Signalen, zoals bijvoorbeeld een huurachterstand, hebben het liefst een zo direct mogelijke relatie en een grote voorspellende waarde voor het ontstaan van financiële problemen.!!?!!! Signalen zijn bij gemeente beschikbaar Het ideale signaal voor vroegsignalering is niet te benoemen en hangt ook af van de doelstelling van vroegsignalering en de mogelijkheden binnen de organisatie. Vroegsignalering kan opgezet worden op basis van signalen die al bij de gemeente beschikbaar zijn, zoals achterstanden bij de zorgverzekering en energiebedrijven en informatie van het Inlichtingenbureau. Voor andere signalen is het noodzakelijk om de samenwerking te zoeken. Soort signaal bepalend voor effectiviteit huisbezoek energie zorg, belasting 52% huur 70%
Afwegingen bij signaalkeuze baseren op: De grootte van de te benaderen groep Hoeveel potentiële klanten levert het signaal op? Is dat een aantal dat werkbaar is? De risico s van de achterstand Wat is het risico dat klanten lopen op het moment dat ze een achterstand hebben?? De kwetsbaarheid van de groep Hoe kwetsbaar is de groep of zijn er binnen de groep klanten te definiëren die kwetsbaar zijn en waar dus juist op ingezet moet worden? Zoals bijvoorbeeld gezinnen met kinderen. Het juiste moment Het signaal dat gebruikt gaat worden moet er voor zorgen dat op het juiste moment met de juiste personen in contact getreden wordt. De groep klanten die op het moment dat contact gezocht wordt, de financiële problemen nog zelf kan oplossen is dan zo klein mogelijk en de groep klanten die daadwerkelijk hulp nodig heeft, zo groot mogelijk. Kan zelf problemen oplossen Heeft beginnende financiële problemen Beschikbaar budget, privacy, technische mogelijkheden Ook andere afwegingen zoals het beschikbaar budget, privacy en technische mogelijkheden spelen een rol bij de keuze van het signaal. Heeft problematische schulden direct naar hoofdstuk signalen gemeenten uitgewerkt >
4 Signalen samenwerkingspartners Samenwerking is belangrijk voor het verkrijgen van de juiste signalen Samenwerking kan gezocht worden met schuldeisers, maar ook met partners in het maatschappelijke veld. Bij het opzetten van samenwerking bij vroegsignalering is het goed om na te denken over de volgende onderwerpen: Gedeelde verantwoordelijkheid Motivatie voor de samenwerkingspartner om aan de slag te gaan Investering door beide samenwerkingspartijen Partners geven signalen af of verwijzen door Doorverwijzen wordt niet gezien als vroegsignalering. Wel kan de samenwerkingspartner hierbij ondersteund worden om signalen te herkennen. Ook kan ondersteuning nodig zijn over de manier waarop in gesprek gegaan kan worden met de klant en welke doorverwijzingen er mogelijk zijn. Samenwerkingspartijen zijn oa: Nutsbedrijven Werkgevers Zorgverzekeraars! Woningbouwcorporaties! Zorgverzekeraars Nutsbedrijven!!! Woningbouw Werkgevers BKR Sociale Dienst en UWV GGD Wijk en Buurtteams Scholen Vrijwilligersorganisaties Vrijwilligersorganisaties (kerken) direct naar hoofdstuk signalen samenwerkingspartners uitgewerkt >
5 Outreachend werken Een tweede pijler van vroegsignalering is outreachende hulpverlening. Dat houdt in dat de hulpverlener in contact probeert te komen met een klant die zelf nog geen hulpvraag heeft geformuleerd. Daardoor verschilt vroegsignalering van laagdrempelig werken, waar de klant nog steeds zelf contact zoekt. Huisbezoeken meest effectief Effectiviteit afhankelijk van manier contactzoeken 0-5% 6% 50-70% Actief op zoek naar mensen met schulden Er zijn binnen de schuldhulpverlening verschillende manieren van outreachend werken. Elke manier kent zijn eigen investering en heeft zijn eigen effect. Het is van belang dat op het juiste moment met de juiste klant in contact getreden wordt. Daarbij moet een benaderingswijze gekozen worden die aansluit bij de klant en de kans op een reactie van de klant vergroot. Huisbezoeken vragen een grotere investering maar blijken verreweg het meest effectief te zijn. Als gekozen wordt voor een andere manier van benaderen, zoals bellen of schrijven, is het wenselijk om een combinatie van werkwijzen te gebruiken. Alleen schriftelijk benaderen levert een bereik van 0-5% op, alleen telefonisch contact 6% en huisbezoek levert een bereik van 70% op. Het bereik is het percentage mensen waar daadwerkelijk contact mee plaatsvindt.
5? Fase van gedragsverandering In de benadering van de klant en het bepalen van het hulpaanbod moet rekening gehouden worden met het feit dat gedrag in fases verandert. Zelfredzaamheid of bevoogding Vroegsignalering kent een spanningsveld met bevoogding en het stimuleren van zelfredzaamheid van klanten. Door op basis van goede voorspellende signalen outreachend te werken wordt bevoogding voorkomen. Ook de attitude van de hulpverlener bepaalt hoe het contact door de klant wordt ervaren. Door de klant de vrijheid te geven om hulp te weigeren en een helpende, maar niet overnemende houding van de hulpverlener, kan de zelfredzaamheid behouden blijven. Van voorbeschouwing, waar de klant nog geen probleem ervaart, naar waar hij er over nadenkt met problemen aan de slag te gaan. Daarna volgt besluitvorming en actie om uiteindelijk in nieuw gedrag te belanden om een periode van terugval te ervaren. Juist omdat een klant overwegen om met zijn zelf nog geen hulpvraag geformuleerd heeft, zal een klant vaker in de fase van voorbeschouwing zitten waardoor hij niet direct hulp zal accepteren. Hier zal bij het opzetten van vroegsignaleringsprojecten en het bepalen van de manier waarop outreachend gewerkt wordt rekening mee gehouden moeten worden. niet over nadenken terugval nadenken volhouden voorbereiden actie
Voor- en nadelen van verschillende methoden voor outreachend werken 70% huisbezoek door hulpverlener huisbezoek door hulpverlener huisbezoek door hulpverlener huisbezoek? door hulpverlener huisbezoek huisbezoek door schuldeiser door hulpverlener huisbezoek door schuldeiser huisbezoek door schuldeiser huisbezoek door schuldeiser bellen huisbezoek door hulpverlener door schuldeiser 6,5% bellen door hulpverlener bellen door hulpverlener bellen door hulpverlener bellen door schuldeiser bellen door hulpverlener bellen door schuldeiser schrijven bellen door schuldeiser schrijven schrijven 6,5% bellen door schuldeiser schrijven bellen door schuldeiser schrijven 0-5% Thuissituatie in beeld Initiatief bij klant Brede kijk Hoge respons (T)huissituatie in beeld Geen gegevensuitwisseling Geen privacy check Verantwoordelijkheid wordt genomen door schuldeisers Niet arbeidsintensief Brede kijk Gegevensuitwisseling nodig Privacy check nodig Mogelijke onveiligheid hulpverlener Arbeidsintensief Gegevensuitwisseling nodig Gegevens niet altijd juist waardoor contact niet mogelijk Minder bedreigend 6% Privacy check nodig 6% Niet arbeidsintensief Gegevens niet altijd juist Verantwoordelijkheid wordt 6% waardoor contact niet mogelijk is genomen door schuldeisers 6% Mogelijk bedreigend voor klant Geen gegevensuitwisseling Nauwe blik 6% Niet arbeidsintensief Groot aantal mensen te benaderen tegen lage kosten Nauwe blik Verwarring met deurwaarder Arbeidsintensief Mogelijk bedreigend voor klant Lage respons 6 Hulpaanbod Na het bepalen van het signaal en de manier van outreachend werken, zal bepaald moeten worden wat het hulpaanbod richting de klant is. Dit hulpaanbod zal mede afhankelijk zijn van het signaal op basis waarvan gewerkt wordt. Wordt gewerkt op basis van achterstanden in de zorgpremie, dan kan bijvoorbeeld een betalingsregeling of lening voor deze schuld in het hulpaanbod opgenomen worden. Ook de manier van outreachend werken heeft invloed op het aanbod. Via een brief zal eerder een klein of enkelvoudig hulpaanbod opgenomen worden, terwijl bij een huisbezoek het mogelijk is om meer vormen van hulpverlening te bespreken. Budget coach Budget coach Wat is het hulpaanbod en wie voert het uit? Budget coach Hulp bij administratie Hulp bij administratie Lening Lening Ook zal bekeken moeten worden wie het hulpaanbod uit gaat voeren. Hierbij kunnen vele partijen ingezet worden, van schuldeisers tot vrijwilligers, van Sociaal Raadslieden tot budgetbeheerders. direct naar hoofdstuk outreachend werken uitgewerkt > Hulp bij administratie direct naar hoofdstuk hulpaanbod uitgewerkt > Lening
7 Privacy 8 Financiering Privacy goed borgen Bij het vormgeven van vroegsignalering speelt privacy een belangrijke rol, aangezien in een veel gevallen gegevens van klanten worden uitgewisseld. Vanuit de Wet bescherming persoonsregistratie (Wbp), Regeling afsluitbeleid, Regeling elektronisch gegevensverkeer Zorgverzekeringswet of de Wet structuur uitvoeringsorganisatie Werk en Inkomen (SUWI) zal bezien moeten worden op welke basis de gegevens uitwisseling kan plaatsvinden. Daarbij moet wel rekening worden Grondslagen Wbp gehouden dat voldaan moet zijn aan één van de grondslagen die de Wbp voorschrijft. Verder stelt de Wbp aanvullende bepalingen zoals de informatieplicht naar de klant en de mogelijkheid van de klant om desgewenst in bezwaar te gaan. Daarnaast moeten zaken vastgelegd worden als verantwoordelijkheid voor de gegevens, bewaartermijnen en beveiliging. Het uitvoeren van vroegsignalering vraagt menskracht, tijd en geld. De organisaties waar succesvolle projecten lopen, hebben bewust formatie vrijgemaakt. Het vrijmaken van formatie kost geld. Financiering kan uit eigen middelen komen, echter ook de samenwerkingspartners kunnen bijdragen. Door een inschatting te maken van de verwachtte opbrengst, kan gemotiveerd worden waarom de kosten gemaakt moeten worden. Juist de samenwerking met partners die ook willen investeren in vroegsignalering is een goed argument richting beslissers direct naar hoofdstuk privacy uitgewerkt > direct naar hoofdstuk financiering uitgewerkt >
9 ICT 10 Convenant Directe toepasbaarheid noodzakelijk Om op basis van daadwerkelijke signalen outreachend te werk te kunnen gaan is het van groot belang dat signalen zo in de ICT-systemen van de outreachende organisatie ontvangen worden dat deze direct toepasbaar zijn in de uitvoering van vroegsignalering. Om de goede samenwerking en afstemming met een samenwerkingspartner te bevorderen kunnen convenanten worden gebruikt om de afspraken vast te leggen. Hiervoor is een modelconvenant ontwikkeld. Dit is te vinden op de website van de NVVK. Een convenant moet op basis van de Wbp uit minimaal de volgende onderdelen bestaan Model Convenant Doel van de gegevensuitwisseling Vastleggen van de resultaten en andere afspraken Aansprakelijkheid Gegevensstromen Rechten van klanten Naast deze technische aspecten worden er vanuit de Wbp eisen gesteld aan de beveiliging van persoonsgegevens. Ook daarmee moet in de ontwikkeling van vroegsignalering rekening mee worden gehouden. Verder is het aan te bevelen om op te nemen vaststellen doelgroep het signaal de inspanningsverplichting direct naar hoofdstuk ICT uitgewerkt > direct naar hoofdstuk convenant uitgewerkt >
11 Evaluatie Evaluatie bepalend voor continuering beleid Vroegsignalering vraagt een investering van de organisatie en eventuele samenwerkingspartners. Door vooraf zorg te dragen voor goede mogelijkheden voor evaluatie, kan na een periode van vroegsignalering aangetoond worden wat het effect is van het project. Dit kan bijdragen aan de continuering van beleid. direct naar hoofdstuk evalutatie uitgewerkt >
1. Inleiding Vroegsignalering wordt steeds vaker gezien als de oplossing om problematische schulden bij mensen te voorkomen. Op het moment dat schulden vroegtijdig opgespoord worden, zijn er meer mogelijkheden om deze mensen hulp te bieden. Hiermee wordt voorkomen dat achterstanden verder oplopen en zich kunnen ontwikkelen tot een problematische schuldsituatie 1. Steeds meer schuldhulpverlenende organisaties proberen vroegsignalering in hun organisatie in te bedden, de één succesvoller dan de andere. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) geeft preventie en vroegsignalering ook veel aandacht. Jetta Klijnsma, staatssecretaris van SZW schrijft bijvoorbeeld in een kamerbrief 2 : Preventie en vroegsignalering van (problematische) schulden krijgen steeds meer aandacht van gemeenten, (keten)partners en schuldeisers. Dat vind ik een goede ontwikkeling. In mijn brief van 3 juli 2013 3 heb ik twee sporen benoemd voor de aanpak van preventie en vroegsignalering: 1. Uitbreiding van de gegevens die opgenomen zijn in de (krediet) registratie van Bureau Krediet Registratie (BKR) en 2. Versterken van de rol van gemeenten bij vroegsignalering, onder meer door aan te sluiten bij bestaande initiatieven. Over het onderwerp vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening is echter nog beperkt informatie beschikbaar, waardoor het veel vragen op- roept bij schuldhulpverlenende organisaties. Is er een eenduidige definitie van vroegsignalering? Wat zijn de verschillen en wat zijn de overeenkomsten met preventie? Vaak wordt vroegsignalering in één adem genoemd met preventie. Tegelijkertijd lijkt vroegsignalering een andere insteek te hebben dan preventie. Welke positie heeft vroegsignalering binnen het totale productenpakket van de schuldhulpverlening? Van welke partijen wordt verwacht dat zij vroegsignalering oppakken? Binnen de schuldhulpverlening zijn diverse ketenpartijen actief. Hoe past dat binnen de rollen en doelstellingen van de verschillende partijen? En natuurlijk de vraag: waaraan moet gedacht worden bij het inbedden van vroegsignalering in de organisatie? Om antwoord te geven op al deze vragen is de NVVK met subsidie van het ministerie van SZW een onderzoek gestart om tot een heldere definitie en afbakening van vroegsignalering in de schuldhulpverlening te komen én om een Leidraad voor vroegsignalering bij schuldhulpverlenende organisaties te ontwikkelen. In de Leidraad wordt ook aangegeven hoe vroegsignalering in samenspraak met de schuldeisers kan worden opgesteld. Hiervoor is een literatuurstudie uitgevoerd en zijn er gesprekken gevoerd met, onder andere, veel NVVK-leden die vroegsignalering uitvoeren of hebben uitgevoerd. Een overzicht van zowel de bestudeerde literatuur als de gesproken NVVK-leden en andere organisaties worden in de bijlagen 1 en 2 weergegeven. 1 Een problematische schuldsituatie is de situatie waarin van een natuurlijk persoon redelijkerwijs is te voorzien dat hij niet zal kunnen voortgaan met het betalen van zijn schulden, of waarin hij heeft opgehouden te betalen (NVVK). 2 Brief van staatssecretaris Klijnsma (SZW) aan de Tweede Kamer over het voorkomen van armoede- en schuldenproblematiek. Kamerbrief 23-5-2014 3 Kamerstukken II, 2012-2013, 24 515, nr. 265 Deze Leidraad ligt nu voor u en is opgebouwd in de vorm van een stappenplan. Dit stappenplan wordt ingeleid door een heldere definiëring van vroegsignalering. Daarnaast verduidelijken bestaande initiatieven op het gebied van vroegsignalering wat er geleerd kan worden van de praktijk, juist ook van projecten die niet tot een succesvol resultaat Leidraad vroegsignalering 17
hebben geleid. In de Leidraad wordt ook de vraag beantwoord hoe vroegsignalering ingebed kan worden in bestaande of nieuwe convenanten met landelijke of lokale schuldeisers. Vanwege de omvang van relevante informatie over daadwerkelijke signalen die gebruikt kunnen worden voor vroegsignalering is onderscheid gemaakt in signalen waarover gemeenten al kunnen beschikken (3.3) en signalen die beschikbaar kunnen komen als hierover samenwerkingsafspraken worden gemaakt met de betreffende leverancier van die signalen (3.4). Gebruikte terminologie In deze Leidraad is gekozen om gebruik te maken van de term klanten om personen aan te duiden die benaderd worden via vroegsignalering. Feitelijk zijn zij nog geen klant, echter wel in potentie, ook al zullen sommigen van hen er voor kiezen om geen gebruik te maken van het aanbod voor schuldhulpverlening. Daarnaast kan waar hij is gebruikt ook zij worden gelezen. Leidraad vroegsignalering 18
2. Theoretisch Kader In dit hoofdstuk wordt de definitie van vroegsignalering in de schuldhulpverlening gepresenteerd met daarbij de theoretische onderbouwing. 2.1 DEFINITIE VAN VROEGSIGNALERING BINNEN SCHULDHULPVERLENING Op basis van literatuuronderzoek, zoals hierboven al wordt beschreven, is gekomen tot de volgende definitie van vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening. Vroegsignalering is een welkome aanvulling in het instrumentaria van schuldhulpverlening. Het kan een grote bijdrage leveren ter voorkoming van een problematische schuldsituatie. Investeringen in vroegsignalering zijn het meer dan waard en leveren een groot rendement op. Joke de Kock, Voorzitter NVVK Definitie vroegsignalering Vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening is het in een zo vroeg mogelijk stadium in beeld brengen van mensen met financiële problemen om vroegtijdige hulpverlening mogelijk te maken door gebruik te maken van daadwerkelijke signalen en outreachende hulpverlening. De definitie is tot stand gekomen door een inventarisatie van bestaande definities van vroegsignalering binnen en buiten de schuldhulpverlening. Daarnaast is een link met preventie in haar verschillende vormen gelegd. Ook is gekeken naar reeds bestaande vormen van vroegsignalering en andere vormen van schuldhulpverlening die naast vroegsignalering bestaan. Dit alles heeft geresulteerd in een volledige en toepasbare definitie van vroegsignalering in de schuldhulpverlening. 2.2 BESTAANDE DEFINITIES BINNEN EN BUITEN DE SCHULDHULPVERLENING Als eerste worden in deze paragraaf de bestaande definities van vroegsignalering in andere vakgebieden weergegeven en vervolgens basisdefinities in het vakgebied van schuldhulpverlening die relevant zijn voor de definitie van vroegsignalering. Bestaande definities vroegsignalering Er was tot nu toe nog geen definitie van vroegsignalering binnen de schuldhulpverlening beschikbaar. In andere vakgebieden wordt al langer gewerkt met vroegsignalering. In de literatuur komen verschillende definities voor van vroegsignalering in de gezondheidszorg en het welzijnswerk. Onder vroegsignalering wordt verstaan: het vroeg en dus tijdig signaleren. Vroeg in de levensloop van een mens, maar bovenal ook vroeg in het ontwikkelingsproces van het probleem zelf (Hermanns et al.), 2005) 4. Vroegsignalering is het tijdig signaleren van risico s die kunnen leiden tot een zorgwekkende opvoedingssituatie voor het kind. 5 Het ontdekken van een afwijking voordat het volledig is ontwikkeld. (woordenboek) 4 Helpen bij opgroeien en opvoeden: eerder, sneller en beter, Inventgroep, (Prof. Dr. Jo Hermanns, Dr. Ferko Öry, Prof. Dr. Guus Schrijvers) september 2005 5 Preventie en Vroegsignalering van Risicogezinnen in de Kraamperiode, TNO, 2007 Leidraad vroegsignalering 19
In de concept beleidsvisie gegevensuitwisseling 6 staat het volgende over vroegsignalering: Onder vroegsignalering verstaan we in deze visie een systematiek om situaties met een hoog risico op escalatie in een vroegtijdig stadium te kunnen identificeren. Doel is door preventie of tijdig interveniëren, te voorkomen dat personen of gezinnen in een situatie terecht komen dat ze een beroep moeten doen op zwaardere vormen van zorg. Het vormgeven van preventie is een van de opgaven waar de gemeenten voor staan. Hoe eerder een persoon/gezin in beeld komt, hoe groter de kans dat met beperkte ondersteuning de persoon of het gezin zijn leven weer op de rails krijgt. In situaties waar het misloopt in gezinnen of met personen, blijkt vaak dat er al eerder signalen zijn afgegeven, die daarop wezen of waaruit de verslechtering van de situatie te voorspellen was. Het ontvangen en op de juiste waarde schatten van (vroeg)signalen is essentieel om te voorkomen dat gezinnen of personen zwaardere vormen van ondersteuning nodig hebben en in een multi-probleemsituatie terecht komen. Er ligt hier een dunne lijn tussen preventief ondersteunen en onnodige overheidsbemoeienis. Signalen kunnen komen van burgers zelf of hun omgeving, of van professionals. Daarnaast bestaan binnen de verschillende domeinen regelingen, protocollen en systemen voor vroegsignalering. Andere relevante definities in het vakgebied van schuldhulpverlening Als gekeken wordt naar het werkveld van de schuldhulpverlening, dan is een aantal definities van belang. 6 Beleidsvisie zorgvuldige gegevensuitwisseling over sectoren heen in het kader van de decentralisaties, concept, SZW, 2014 Schulden 7 Er is sprake van schulden als er openstaande vorderingen zijn waarvan de betaaltermijn is verstreken. Er is ook sprake van schulden als er rente op een lopende lening wordt betaald. Onder lopende leningen worden ook persoonlijke leningen, doorlopende kredieten, studieschulden, afbetalingsregelingen en geleend geld van familie of vrienden verstaan. Het omvat dus niet de rente die betaald wordt voor een hypotheek. Hypotheken worden buiten beschouwing gelaten 8. Financiële problemen 9 Van financiële problemen is sprake als het huishouden problemen heeft met het betalen van huur of hypotheek en/of problemen heeft met het betalen van gas/water en elektriciteit, en/of schulden moet maken vanwege de financiële situatie. Problematische schuldsituatie 10 Een problematische schuldsituatie doet zich voor als een huishouden zowel schulden als financiële problemen heeft. De NVVK hanteert voor de term problematische schuldsituatie onderstaande definitie. De situatie waarin van een natuurlijke persoon redelijkerwijs is te voorzien dat hij niet zal kunnen voortgaan met het betalen van zijn schulden, of waarin hij heeft opgehouden te betalen. 7 Schulden:naar, commissie schuldenproblematiek (Boorsma) 1994 8 Hier wordt bedoeld dat hypotheken geen schulden zijn als er een hypotheekrecht tegenoverstaat. Uiteraard kunnen mensen met hypotheken wel geholpen worden door schuldhulpverlenende organisaties. 9 Schulden:naar, commissie schuldenproblematiek (Boorsma) 1994 10 Schulden:naar, commissie schuldenproblematiek (Boorsma) 1994 Leidraad vroegsignalering 20