s tichting b ouwr esearch Begrippen rond bouwen en milieu If..-,.... Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Directoraat-Generaal van de Volkshuisvesting
-- Auteur: drs.ing. G. de Vries, V&L Consultants
rch Begrippen rond bouwen en milieu O Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Directoraat-Generaal van de Volkshuisvesting Rotterdam, september 1994
DOELSTELLING STICHTING BOUWRESEARCH Stichting Bouwresearch (SBR) verleent de bouwnijverheid hulp bij het toepassen van nieuwe inzichten en ontwikkelingen op het gebied van management, organisatie en technologie. Belangrijkste doelstelling van SBR is het laten uitvoeren van onderzoek gericht op verbetering van kwaliteit, produktiviteit, arbeidsomstandigheden en zorg voor de werkgelegenheid in de bouw. SBR voert circa 80 onderzoeksprojecten per jaar uit en werkt actief aan het overdragen van de kennis naar alle geledingen binnen de bouwnijverheid. De stichting en degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken -'- naar de laatste inzichten - van de in deze publikatie opgenomen gegevens. De mogelijkheid dat zich desondanks onjuistheden in deze publikatie kunnen bevinden kan niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatie gebruik maakt aanvaardt daarvoor het risico. De stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit deze publikatie. NOVEM Novem voert het management van tal van overheidsprogramma's gericht op de ontwikkeling van energie- en milieutechnologie en de totstandkoming van energiebesparing en milieuverbetering. De meeste programma's worden uitgevoerd in opdracht van het Directoraat Generaal voor Energie van het Ministerie van Economische Zaken; in toenemende mate zijn ook andere departementen opdrachtgever. Internationaal werkt Novem op veel terreinen samen met andere organisaties. Bovendien voert Novem werkzaamheden uit voor de Europese Gemeenschap en het Internationaal Energie Agentschap. Novem is nauw betrokken bij het maken van meerjarenafspraken tussen het bedrijfsleven en de overheid over verbetering van de energie-efficiency en helpt het bedrijfsleven bij de verwezenlijking daarvan. Tevens wordt het bedrijfsleven gestimuleerd tot de toepassing van minder milieubelastende werkwijzen. In de bouwwereld bevordert Novem dat werk wordt gemaakt van energiebesparing, energiebeheer en milieubewuste nieuwbouw en renovatie. Dit gebeurt zowel voor de woning- als de utiliteitsbouw. Aan de energiedistributie- en elektriciteitsproduktiebedrijven geeft Novem ondersteuning bij de uitvoering van hun milieu- en energiebesparingsplannen. Als nieuwe technieken, technologieën of instrumenten nodig zijn initieert Novem de ontwikkeling en toepassing daarvan. Ook zorgt Novem voor kennisoverdracht, voorlichting en advisering. Bij al deze activiteiten wordt nauw samengewerkt met onderzoeksinstellingen, het bedrijfsleven, (semi-)overheidsinstellingen en non-profitorganisaties. Novem is thuis in de verschillende markten, is op de hoogte van problemen die zich daar kunnen voordoen en van de mogelijke oplossingen. Ze heeft de financiële middelen om projecten te realiseren en de kennis om deze te begeleiden. Als intermediaire organisatie brengt Novem overheidsbeleid en marktontwikkelingen samen en overbrugt zij de kloof tussen theoretische kennis en praktische toepassing. Novem telt ongeveer 270 medewerkers en opereert vanuit drie lokaties (Sittard (hoofdvestiging), Apeldoorn en Utrecht) en vijf regiokantoren (Assen, Zutphen, Maastricht, Rotterdam en Alkmaar). CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG G. de Begrippen rond bouwen en milieu / [auteur: G. de Vries. - Rotterdam; Stichting Bouwresearch. - (SBR publicatie; 329) Met lil. opg. ISBN 90-5367-121-8 NUGI833 Trefw.: woningbouw en milieu / bouwmaterialen en milieu. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, getransformeerd tot software, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912jo. het Besluit van 23 augustus 1985, Stb.471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en'andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient u zich te richten tot: Stichting Bouwresearch, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, stored in a database or retrieval system, or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.
Inhoudsopgave Voorwoord 4 1 Inleiding 5 2 Het begrip 'milieu' 7 3 Bouwen en milieu 8 3.1 Bouwen en milieubelasting 8 3.2 De gekozen begrippen 8 3.3 Milieuvriendelijk en milieubewust bouwen 9 3.4 Energiezuinig en energiebewust (of energie-efficiënt) bouwen 11 3.5 Ecologisch, biologisch en bio-ecologisch bouwen 12 3.6 Vorm, kleur, textuur of ruimtelijk visuele kwaliteit 16 4. Milieubeleid 18 4.1 Duurzaam Bouwen 18 4.2 Gezond Bouwen 19 4.3 Relatie met begrippen rond bouwen en milieu 20 5. Confrontatie van meningen 22 5.1 Discussie en confrontatie 22 5.2 Beschrijving visies en begrippen 25 6. Besluit 28 Literatuurverwijzing 29 Werkwijze 31 Deelnemers commentaar- en discussieronden 32 Wetten en regelgeving 33 Stichting Bouwresearch 3
BEGRIPPEN ROND BOUWEN EN MILIEU Voorwoord Bouwen en milieu staan sterk in de belangstelling. Milieu is inmiddels een vanzelfsprekend aandachtspunt bij huisvesten en bouwen geworden. Werken aan bouwen en milieu veronderstelt doeltreffende communicatie tussen de betrokken partners. Dat is niet zo simpel. Rond bouwen en milieu worden verschillende termen gebruikt om er uitdrukking en invulling aan te geven. Dat is vaak aanleiding tot verwarring in het ontwerp- en uitvoeringsproces, terwijl opdrachtgevers door de bomen vaak het bos niet meer kunnen zien. Een veld dat zo sterk in beweging is geeft daar natuurlijk alle aanleiding toe. Voor NOVEM, VROM-DGVH en SBR was dat de aanleiding om tot een verhelderingsslag te komen. Het scheppen van duidelijkheid in het scala van visies, begrippen, definities en omschrijvingen. 'Begrippen rond bouwen en milieu' vormt de neerslag van discussies die hebben plaatsgehad met vele betrokkenen op dit gebied. Het ontwikkelen van een eenduidige taal is een illusie gebleken. Doelbewust is gekozen voor een staalkaart van begrippen aangevuld met kernachtige achtergrondinformatie. NOVEM, VROM-DGVH en SBR hopen hiermee duidelijkheid te verschaffen. Duidelijkheid die misverstanden voorkomt en doelgerichte communicatie bevordert. Het ontwikkelde begrippenkader is ook gebruikt voor de publikatie van VROM-DGVH over 'Kansen en bedreigingen voor duurzaam bouwen door het Bouwbesluit'. SBR is de deelnemers aan de discussie- en commentaarronden dankbaar voor hun bereidwillige en vaak intensieve inbreng. Rotterdam, mei 1994 4
1 Inleiding Bij discussies over milieubewust bouwen worden vaak verschillende termen gebruikt om daaraan uitdrukking en invulling te geven. Deels hangt dit samen met de specifieke invulling vanuit een bepaalde invalshoek, deels met verschillen in visies op bouwen en milieu. Los daarvan worden vanuit verschillende visies (of stromingen) bepaalde milieu-aspecten benadrukt. Zo wordt er gesproken over ecologisch bouwen of ecologische architectuur, biologisch bouwen of biologische architectuur, milieuvriendelijk en milieubewust bouwen om maar enkele termen te noemen. Alsof dit nog niet genoeg is worden termen gebruikt als natuurlijk bouwen, organische architectuur, 'bio-climatic architecture' en permacultuur, zei het in mindere mate in Nederland en energiezuinig- en energiebewust bouwen als het alleen om het energetische (milieu)- aspect gaat. Hoewel vanuit de verschillende invalshoeken andere termen kunnen worden gebruikt waardoor ook andere omschrijvingen ontstaan van de verschillende visies, leidt dit in de praktijk niet tot een andere invulling op het concrete niveau van het bouwproces. Wel kunnen accentverschillen optreden bij het ontwerp die samenhangen met de uitgangspunten van de verschillende visies. In deze publikatie wordt slechts zijdelings ingegaan op omschrijvingen en begrippen over milieu in relatie tot beheer en instandhouding van gebouwen en gebouwde omgeving. Doel 'Begrippen rond bouwen en milieu' heeft tot doel om tot een omschrijving te komen van veelvuldig gebruikte termen en begrippen rond bouwen en milieu. Op die manier kan tot een meer gemeenschappelijk gedragen en een meer algemeen bekende omschrijving van verschillende visies op bouwen en milieu worden gekomen. Dit kan bijdragen tot een beter inzicht in de aspecten waaraan binnen die verschillende visies belang wordt gehecht. Bovendien kan een dergelijke omschrijving bijdragen tot vermindering van onduidelijkheid rond veel gebruikte termen en begrippen. Stichting Bouwresearch 5
BEGRIPPEN ROND BOUWEN EN MILIEU Inhoud In hoofdstuk 2 worden twee definities gepresenteerd die in discussies rond bouwen en milieu een cruciale rol hebben gespeeld. Hoofdstuk 3 geeft een beknopte beschrijving van verschillende begrippen rond bouwen en milieu, aangevuld met aspecten die daarbij van belang zijn. In hoofdstuk 4 wordt aandacht geschonken aan twee beleidsstukken van de overheid op het gebied van bouwen en milieu. Hoofdstuk 5 geeft beknopt de essenties van de gevoerde discussies weer, waarbij de verschillende deelnemers met elkaars meningen werden geconfronteerd. Een overzicht van verschillende visies en begrippen sluit daarop aan met een korte beschrijving vanuit twee invalshoeken. In hoofdstuk 6 wordt erop gewezen dat milieubewust bouwen niet iets bijzonders is, maar een vanzelfsprekend deel is van programmeren, ontwerpen en uitvoeren. Het behoort tot de opvattingen over een integrale bouw- en huisvestingskwaliteit. Naast literatuurverwijzing en de deelnemers aan commentaar- en discussieronden treft u in de bijlage een kort overzicht van de milieuwet- en regelgeving aan. Deze bijlage is ontleend aan een SBRpublikatie voor bouwbedrijven, die Kolpron Consultants in opdracht van SBR heeft verzorgd en welke door Frank de Groot Bouwcommunicatie is bewerkt. Voor het gemak van de lezer is dit overzicht in deze publikatie toegevoegd. Integratie zorgsystemen Naast milieuzorg, vragen ook arbo, veiligheid en kwaliteit aandacht van bedrijven. Het kan u veel tijd en kosten besparen wanneer u de zorgsystemen voor kwaliteit, arbo en milieu te integreert. We kunnen hier zonder moeite diverse redenen noemen waarom een integratie van deze systemen tot een synergie leidt. Het meest aansprekend is echter de opmerking van een groot bedrijf dat meedeed aan een cursus milieuzorg: 'We wilden eerst drie zorgsystemen voor kwaliteit, milieu en arbo gescheiden opstellen. Totdat we ontdekten dat we alles drie keer opschreven. Het een kon niet zonder het ander en de overlappen waren groot. Vanaf dat moment besloten we alles te integreren in één systeem.' Heeft u al een kwaliteitzorgsysteem (wellicht geba-. seerd op de ISO-9000 normen of het Model-Kwaliteitssysteem Bouw) of een Dan kunt u op eenvoudige wijze op basis van deze systemen uw milieuzorgsysteem opzetten. Het verdient daarbij de voorkeur uw milieuzorgsysteem op te zetten op basis van het Model-Kwaliteitssysteem Bouw (MKS). Doordat het MKS door meerdere bouwpartners wordt gehanteerd vergroot u de kans dat uw zorgsysteem of -systemen aansluit( en) op die van uw bouwpartners. Alleen dan kan milieuzorg in de bouw integraal worden aangepakt! 6
2 Het begrip 'milieu' Van het begrip 'milieu' zijn verschillende definities in omloop. Een veel gebruikte is de definitie zoals die door Udo de Haes [1] in het 'Basisboek Milieukunde' is geformuleerd: 'Milieu is de fysieke, niet-levende en levende, omgeving van de maatschappij waarmee deze in een wederkerige relatie staat'. Dit is een wetenschappelijke formulering. Het gaat er Udo de Haes om, deze relatie bloot te leggen en verder te onderzoeken. In een groot deel van het milieu-onderzoek wordt van deze definitie uitgegaan. Binnen de ontwerpende disciplines als het ruimtelijk ontwerpen en het ruimtelijk vormgeven van de gebouwde omgeving en de daartoe behorende gebouwen, treedt steeds meer een andere definitie op de voorgrond. Dit is een definitie die door De Jong is ontwikkeld en uiteindelijk de volgende formulering heeft gekregen: 'Milieu is de verzameling van voorwaarden voor het leven'. Deze definitie vormt de basis voor het onderwijs in de opleidingen 'Milieuplanning' en 'Technische ecologie'. Zij wordt ook door Duijvestein [2] gebruikt in de opleiding 'Milieutechnisch ontwerpen in relatie tot de architectuur'. Deze definitie laat bovendien ruimte voor de visie van Schmid die binnen de opleiding 'Afbouwtechniek' pleit voor een 'Integrale Bio-Iogische Architectuur'. (Op deze term wordt nog verder ingegaan). De definitie van De Jong is meer omvattend en meer algemeen van aard. De definitie van Udo de Haes geeft meer een inperking van het toepassingsgebied of het gebied van onderzoek. Beide definities vragen om een nadere specificatie en het formuleren van omschrijvingen die betrekking hebben op de verschillende visies (of stromingen) die binnen bouwen en milieu voorkomen. Stichting Bouwresearch 7
BEGRIPPEN ROND BOUWEN EN MILIEU 3 Bouwen en milieu 3.1 Bouwen en milieubelasting Bouwen is een activiteit die altijd een verandering van het milieu tot gevolg heeft. Door bouwen wordt de relatie tussen de maatschappij en haar fysieke omgeving beïnvloed. Zo beïnvloedt het bouwen ook de voorwaarden voor het leven en grijpt in op het milieu. Deze ingrepen kunnen leiden tot verstoring van het milieu (met negatieve gevolgen, vermindering of aantasting van de voorwaarden), tot verandering van het milieu (zonder negatieve gevolgen, verandering van de voorwaarden), maar ook tot verbetering van het milieu (met positieve gevolgen, tot verbetering van de voorwaarden voor het leven). Verbetering van het milieu is een relatief begrip. Het is een verbetering van het milieu voorzover wij dat als mensen als een verbetering van het milieu beoordelen; in hoeverre wij vinden dat de milieukwaliteit toeneemt. Tegen deze achtergrond moet naar bouwen en milieu worden gekeken bij begrippen als milieuvriendelijk bouwen en milieubewust bouwen en de andere begrippen die hierna kort worden besproken. 3.2 De gekozen begrippen Achtereenvolgens wordt ingegaan op begrippen als milieuvriendelijk bouwen, milieubewust bouwen, energiezuinig bouwen, energiebewust bouwen, ecologisch bouwen, biologisch bouwen, bio-ecologisch bouwen en bouwwijzen waarbij aandacht wordt geschonken aan ruimtelijk visuele kwaliteiten (o.a. organisch bouwen). In verband met bouwen en milieu worden ook wel andere begrippen gebruikt. De genoemde begrippen zijn op dit moment echter het meest gangbaar en worden daarom kort toegelicht. Energiezuinig en energiebewust bouwen maken deel uit van, of vormen een voorwaarde voor milieuvriendelijk en milieubewust bouwen. Bovendien komen zij in de meeste visies op bouwen en milieu voor en worden daarom ook besproken. Begrippen die zijn verbonden aan beleid en beleidsstrategieën worden in hoofdstuk 4 besproken. 8