WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO UPCYCLE JE REGIO DOOR TE VERBINDEN IN GRONDSTOFKRINGLOPEN
WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO UPCYCLE JE REGIO VANUIT GRONDSTOFKRINGLOPEN Alfride Groenewold Leonie Spronk 2
HOOFDSTUK 1 De urgentie: Al twee minuten over twaalf PAPIER De beste manier om bossen te behouden is door ze te gebruiken. Maar dan wel op een verantwoorde manier. Dus door rekening te houden met ecologische, sociale en economische belangen. Dit boek is gedrukt op het papier Maxisilk 130 grs/m2 en is voorzien van een FSC label. Een FSC label betekent dat een bepaald bosgebied duurzaam wordt beheerd en dat oogsten wettelijk is toegestaan. Heb je dit boek niet langer nodig en wil je er vanaf? Gooi het dan niet weg! Misschien kun je er een ander nog blij mee maken en gaat het nog een aantal keren mee. Als het boek echt niet meer opnieuw gebruikt kan worden, doe het dan bij het oud papier en karton en lever dit in je eigen regio apart in. Zo wordt dit boek weer verwerkt tot een nieuwe, waardevolle grondstof! ZET JE TANDEN ERIN EN LAAT JE INSPIREREN. DE TRANSITIE VAN AFVAL NAAR GRONDSTOFFEN IS EEN VAN DE KANSEN IN ONZE NIEUWE ECONOMIE. DIE KANSEN LEIDEN NIET ALLEEN TOT MILIEUWINST MAAR OOK TOT ECONOMISCHE EN SOCIAAL/MAATSCHAPPELIJKE WAARDEN IN ONZE SAMENLEVING. IN DIT BOEK WILLEN WE JE MEENEMEN NAAR HOE HET ANDERS KAN. WE LATEN JE ZIEN DAT ER VEEL NIEUWE KANSEN ZIJN ALS JE VANUIT VERSCHILLENDE VISIES NAAR GRONDSTOFKETENS GAAT KIJKEN. WE NODIGEN JE GRAAG UIT OM IN SCENARIO S TE GAAN DENKEN EN DAARMEE IN VERBINDING MET ANDERE PARTIJEN ZELF IN DE EIGEN REGIO AAN DE SLAG TE GAAN. 4 5
HOE DE EFFECTEN IN DIT BOEK TE VOLGEN Pagina aanduiding vorig artikel in dezelfde categorie 21 Pagina aanduiding volgend artikel in dezelfde categorie 21 ECONOMISCH ECOLOGISCH BESTUURLIJK MAATSCHAPPELIJK Alfride Groenewold, Leonie Spronk ISBN 978-90-823118-1-5 NUR 600 Omslag en binnenwerk RTRN branding & design, Groningen Co-reading Machielsen Vertalingen, Groningen Fotografie Theo Berends Fotografie, tenzij anders vermeld Drukwerk Koninklijke Van Gorcum BV Eerste druk, maart 2015 Woord van dank Dit boek is mede tot stand gekomen door medewerking van Jacqueline Cramer, Wieger Droogh, Rudy Folkersma, Geert Heideman, Ton van Keken, Gerrit Klein Nagelvoort, Stef Kranendijk, Wim van Lieshout, Anton Luiken, Marjan Minnesma, Gunter Pauli, Meiny Prins, Thomas Rau, Louise Vet, John Vernooij en Maria Westerbos. Op deze uitgave is het auteursrecht van toepassing. U bent vrij om te citeren uit dit boek onder de voorwaarde dat de bron wordt vermeld. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden auteurs noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden. Bij elk artikel geven we aan welke effecten de transitie van afval naar grondstof kan hebben. Hiervoor gebruiken we vier symbolen. Deze verbeelden economische effecten, ecologische effecten, bestuurlijke effecten en maatschappelijke effecten. Ben je vooral geïnteresseerd in bijvoorbeeld maatschappelijke effecten? Kijk dan naar de symbolen in de bovenste hoek van de bladzijden. Hier vind je het paginanummer waar je een ander artikel kunt lezen met effecten in dezelfde categorie.
INHOUD 09 > WAKE UP! PROLOOG HOOFDSTUK 01 11 > DE URGENTIE: AL TWEE MINUTEN OVER TWAALF HOOFDSTUK 02 49 > DE VISIE: ANDERS KIJKEN NAAR GRONDSTOFFEN HOOFDSTUK 03 77 > DE STRATEGIE: CIRCULAIRE ECONOMIE ALS BASISSYSTEEM HOOFDSTUK 05 133 > DE AANPAK: VERBINDEN IN DE EIGEN REGIO 15 > De wereld ligt op de intensive care THOMAS RAU 25 > Het wordt tijd dat we verantwoordelijkheid nemen voor deze planeet LOUISE VET 33 > Met al dat plastic in onze wateren voltrekt zich nu de grootste olieramp ooit MARIA WESTERBOS 41 > Als je zelf de urgentie voelt, wil je wel aan de slag MARJAN MINNESMA 46 > Europese Groene Actieplan wil groen ondernemerschap vergroten 53 > In onze huidige economie verdwijnt jaarlijks 8 kg textiel per inwoner ANTON LUIKEN 61 > Het gebruik van kunststoffen zal alleen maar toenemen GEERT HEIDEMAN / RUDY FOLKERSMA 69 > Afval scheiden genereert meer inkomsten, dat is mijn punt GUNTER PAULI 74 > Nieuwe ondernemingsgeest breekt door VERANDERING LIGT VRIJWEL ALTIJD BINNEN HET EIGEN BEREIK EN DE EIGEN INVLOEDSSFEER VAN EEN SAMENLEVING IN EEN REGIO. 81 > De omslag naar duurzaamheid komt uit de grote steden MEINY PRINS 89 > Verduurzaming staat of valt met leiderschap STEF KRANENDIJK 95 > Continu out of the box denken brengt je verder TON VAN KEKEN 103 > De uitdaging is om gerecyclede kunststoffen zo hoog mogelijk in de keten terug te brengen GERRIT KLEIN NAGELVOORT 110 > Inwoners maken zelf het verschil in verduurzaming HOOFDSTUK 04 113 > DE CULTUUR: DOOR VERBINDING HET VERSCHIL MAKEN 117 > Uiteindelijk kunnen we het verschil maken bij de burger WIM VAN LIESHOUT 125 > Innoveren moeten we echt samen doen WIEGER DROOGH 130 > Competenties en kernwaarden van succesvolle duurzame bedrijven 137 > We willen participatiekampioen worden JOHN VERNOOIJ 143 > Gemeenten moeten hun rol in duurzaamheid nu gaan oppakken JACQUELINE CRAMER 150 > Stappenplan De circulaire stad 157 > Omdenken is de succesvoorwaarde van de circulaire economie ALFRIDE GROENEWOLD 172 > Upcycling in de regio 177 > AAN DE SLAG EPILOOG 179 > BRONNENLIJST
WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO HOOFDSTUK 5 De aanpak: Verbinden in de eigen regio 103 137 157 GEMEENTEN MOETEN HUN ROL IN DUURZAAMHEID NU GAAN OPPAKKEN Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren en directeur Utrecht Sustainability Institute In een tijd waarin de overheid zich verder terugtrekt en concentreert op wetgeving, plaatst prof. dr. Jacqueline Cramer daar haar vraagtekens bij als het gaat om de transitie naar een circulaire economie. In mei 2014 introduceerde haar Utrecht Sustainability Institute een gemeentelijke aanpak om te komen tot een circulaire stad. Daarin is, zo zegt Cramer, een initiërende en regisserende rol weggelegd voor gemeenten. Circulair denken vraagt om het kijken naar het totaal van een keten. Dat betekent dat je loslaat dat je alleen aan het eind, dus in de afvalfase, een taak hebt. Gemeenten kunnen hun regio nieuwe impulsen geven. 142 143
WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO HOOFDSTUK 5 De aanpak: Verbinden in de eigen regio 103 137 157 HET IS NIET DAT MARKT- PARTIJEN Het is niet dat marktpartijen geen oog hebben voor een circulaire economie, zo stelt Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit Utrecht en directeur van het Utrecht Sustainability Institute. Ik zie dat steeds meer marktpartijen GEEN OOG HEBBEN investeren in duurzaam beleid dat is gericht op een langetermijnwinst. Maar de overheid speelt in die transitie wel een rol. Ze moet een pad uitzetten, visie hebben en een strategie ontwikkelen om innovaties en nieuwe bedrijvigheid te stimuleren en te ondersteunen. Niet louter via traditionele wet- en regel geving, maar met vernieuwend beleid voor ruimtelijke ordening en met nieuwe instrumenten, zoals de aanbesteding en het faciliteren van nieuwe arrangementen voor samenwerking in clusters en ketens. Daarmee kan de economie in Nederland flink worden versterkt. ECONOMISCHE POTENTIES Dat geldt zeker voor gemeenten. DE ECONOMISCHE POTENTIES VAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE VIND IK NOG HET MEEST AAN- TREKKELIJK. ALS JE VAN PRAK- TISCH AL HET AFVAL GROND- STOFFEN GAAT MAKEN, LEIDT DAT TOT NIEUWE BEDRIJVEN EN NIEUWE BANEN. RECYCLING IS DE BEDRIJVIGHEID VAN DE TOE- KOMST. Daarnaast kost het volgens Cramer relatief steeds meer geld om grondstoffen te delven, te verkrijgen, te produceren en weer te verwerken als afval. Dus hoe meer grondstoffen we in de kringloop houden, hoe beter dat is voor onze portemonnee. Een ander punt is volgens Cramer dat gemeenten met een duurzaam beleid het goede voorbeeld geven aan hun bedrijven en burgers. Dan laat je zien dat we als samenleving de plicht hebben om te zorgen voor voldoende grondstoffen voor toekomstige generaties. Het perspectief van een afvalloze samenleving is bovendien ook politiek interessant. Voor gemeenten is het moment dus aangebroken om in te zetten op de transitie naar de circulaire economie in de eigen regio. HANDREIKING VOOR GEMEENTEN Om gemeenten te ondersteunen bij die omslag, heeft USI het gemeentelijk stappenplan De Circulaire Stad ontwikkeld, dat uit de koker komt van het USIonderzoeksnetwerk met onder meer de Universiteit Utrecht, TNO, Deltares, KNMI, Ecofys en Hogeschool Utrecht. Opmerkelijk aan deze handreiking is dat de aandacht verschuift van de afvalinzameling en -verwerking naar het begin van de keten. In een circulaire stad heeft een gemeente dus ook de taak om herontwerp van product- en materiaalketens te stimuleren en faciliteren. Cramer: Het Planbureau voor de Leefomgeving stelt dat we internationaal gezien voorop lopen in het gescheiden inzamelen en hergebruiken van specifieke afvalstromen als papier, karton en glas. Ook groeit het aantal bedrijven dat volgens de principes van cradle to cradle produceert. Maar we kampen wel met een achterstand in de gescheiden inzameling van veel andere stromen huishoudelijk afval. Dan denk ik bijvoorbeeld aan plastic, textiel en grof huishoudelijk afval. We zijn blijven steken in het logistiek managen van de inzameling en verwerking ervan, tegen een zo laag mogelijke prijs. BURGERS WILLEN MEEWERKEN Cramer wijt het ontbreken van systeeminnovaties enerzijds aan het gebrek aan ambitieuze doelen. Iets anders is dat men altijd bevreesd is geweest en nog dat burgers niet willen meewerken aan het verdergaand scheiden van afval. Maar dat is ten onrechte. Als minister kreeg ik bij de invoering van de gescheiden inzameling van plastic verpakkingen al vaak te horen: fijn dat we iets kunnen doen. Mensen willen best meewerken, zeker als je ze daar vanaf het begin bij betrekt. Doe je dat op lokaal niveau, dan is mijn persoonlijke ervaring dat bij betrokkenen zelfs enthousiasme kan ontstaan. Het is een mooi doel om de stromen in de eigen wijk of buurt gezamenlijk circulair te maken. Als je burgers persoonlijk benadert, willen ze zich voor je inzetten. Ook bedrijven willen vaak graag aan hun klanten laten zien dat ze nog duurzamer gaan werken. Dan is ineens heel veel mogelijk. IK BEN EEN GROOT VOORSTANDER VAN SAMENWERKING MET BURGERS WEDERKERIG PROCES Het bottom-up betrekken van burgers bij vernieuwend gemeentelijk beleid is volgens Cramer nog geen automatisme in Nederland. Zelf gelooft ze niet in het eenzijdig informeren van burgers over veranderingen. MENSEN WILLEN INVLOED OP HET INZAMELSYSTEEM DAT IN HUN EIGEN WIJK INGEVOERD GAAT WORDEN. WIJZIGINGEN HEBBEN NAMELIJK DIRECT IN- VLOED OP HUN HUISHOUDEN. HOE GA JE DAT BIJVOORBEELD MANAGEN IN JE EIGEN KEUKEN? Vanuit USI worden experimenten opgezet om te onderzoeken hoe de positieve houding van burgers en bedrijven is om te zetten naar gedragen beleid. Cramer stelt dat in elk geval het terugkoppelen van inzamelresultaten daar onderdeel van zal zijn. Burgers willen weten wat het effect is van al die thuis gescheiden afvalstromen. De verhalen over het verbranden van gft zoemen nog steeds na. Het is goed dat bestuurders en professionals zich realiseren dat het inzamelen van afval een wederkerig proces is. Dat wordt nogal eens vergeten. 144 145
WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO HOOFDSTUK 5 De aanpak: Verbinden in de eigen regio 103 137 157 DIT SOORT PROCESSEN VERGT DAT JE UITSTIJGT BOVEN INDIVIDUELE DOELEN EN ZOEKT WAT JE GEZAMENLIJK KUNT BEREIKEN BOTTOM-UP INITIATIEVEN Op weg naar een circulaire stad zijn juist initiatieven van burgers en (kleine) bedrijven waardevol, zo stelt Cramer. IN GROTE STEDEN ZIE JE AL INITIATIEVEN IN DE SFEER VAN REPARATIE EN LENEN. DAT VIND IK EEN MOOIE ONTWIKKELING. WAAROM BIJVOORBEELD MOET IK THUIS OVER EEN GOED GEVULDE GEREEDSCHAPSKIST BESCHIK- KEN ALS IK MAAR DRIE KEER PER JAAR EEN GAATJE IN DE MUUR BOOR? DAT IS KRANKZINNIG. Ik begrijp wel dat het lastig is om nieuw beleid te ontwikkelen. Om veranderingen door te voeren. Maar gemeenten die visie ontwikkelen op duurzaamheid en openstaan voor initiatieven van burgers, en die ook werkelijk integreren in het nieuwe beleid, gaan het verschil maken. Veranderen begint volgens Cramer bij het verlaten van de eigen comfortzone en vraagt om collectief leiderschap. Het draait in een circulaire economie niet langer om wat het individu belangrijk vindt, maar om het samen zoeken en realiseren van nieuwe oplossingen. Let wel: dat hoeft niet van vandaag op morgen. Dat is onmogelijk gezien de eerdere keuzes en investeringen. Denk alleen al aan de grote hoeveelheid afvalverbrandingsinstallaties die ons land nog telt. In mijn visie groeien we geleidelijk naar een circulaire economie in Nederland toe. 146 147
WAKE UP! UPCYCLE JE REGIO HOOFDSTUK 5 De aanpak: Verbinden in de eigen regio 103 137 DIALOOG EN CO-CREATIE Cramer stelt dat het minstens zo belangrijk is dat gemeenten hierin van elkaar leren. Het zou toch bizar zijn als bijvoorbeeld Emmen zelf ging bedenken hoe de papierrecycling verbeterd kan worden als in Gelderland twee gemeenten dat al hebben gedaan en bovendien gevestigd zijn in de buurt van een clustering van papierbedrijven? Zo vreselijk groot is die afstand niet. Ik pleit voor dialoog en co-creatie. In de innovatiewetenschappen wordt in de eerste artikelen over de circulaire economie aangegeven dat samenwerking, open innovatie en co-creatie de strategieën van de toekomst zijn. Ik realiseer me dat dit nogal wat vraagt van organisaties. Ik begrijp de weerstand, de angst om de eigen identiteit met de eigen strategische doelen te verliezen. Maar in een circulaire economie zijn dit juist de belangrijkste sleutels. IK BEGRIJP DE ANGST OM EIGEN BELANGEN LOS TE LATEN. MAAR DAT IS WAT EEN CIRCULAIRE ECONOMIE VRAAGT OVER VIJFTIEN JAAR Cramer is desalniettemin optimistisch over de verander bereidheid in Nederland. Grondstoffenmanagement wordt naast energie een groot thema. Er is jarenlang veel aandacht besteed aan de klimaatverandering en programma s rondom energieneutraal werken. Terecht. Maar ik voorspel dat we over vijftien jaar een heel eind op weg zijn naar de circulaire stad. Er zal draagvlak zijn bij de bevolking voor veranderingen in onze systemen. En we zullen het heel normaal vinden om veel verschillende afvalstromen te scheiden. Cramer ziet de komende veranderingen kortom als een kans voor gemeenten. WE GAAN TOE NAAR VEEL NIEUWE NICHES DIE ZIJN GESPECIALISEERD IN RECYCLING VAN SPECIFIEKE AFVALSTROMEN. DAT LEVERT NIEUWE BANEN OP, OOK VOOR MENSEN DIE EEN AFSTAND HEBBEN TOT DE ARBEIDSMARKT. IK ZIE DUS OOK EEN ENORME SOCIALE POTENTIE. ALS GEMEENTE KUN JE DAAR EEN FLINKE IMPULS AAN GEVEN. WE GAAN TOE NAAR VEEL MEER NICHES DIE ZIJN GESPECIALI- SEERD IN RECYCLING OVER JACQUELINE CRAMER Prof. dr. Jacqueline Cramer (1951) is sinds 2010 hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit van Utrecht en sinds 2011 directeur van het Utrecht Sustainability Institute (USI). Cramer verwierf landelijke bekendheid dankzij haar politieke loopbaan. In 2007 trad ze toe als minister van VROM voor de PvdA in het kabinet Balkenende IV. Als minister zette zij het kabinetsbrede klimaatprogramma Schoon en Zuinig en het duurzaam inkoopbeleid op. Ook bracht ze een aantal wetten tot stand waaronder de Wet luchtkwaliteitseisen (2007) en de Wet ruimtelijke ordening (2008). Eerder bekleedde Cramer leerstoelen aan de Universiteit van Amsterdam, Universiteit van Tilburg en de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Ze publiceerde meerdere boeken en weten schappelijke artikelen en runde een advies bureau in duurzaam ondernemen. Jacqueline Cramer studeerde aan de Universiteit van Arkansas (USA) alsook aan de Universiteit van Amsterdam, waar zij in 1976 cum laude haar doctoraalexamen biologie behaalde. 148 149