HEIJKOOP KIJKT ANDERS Notitie over vergelijking Methode Heijkoop en VHT/VIB Jaap van der Giessen, juni 2005 Aanleiding Als AIT-opleidingscoördinator voor de Gehandicaptenzorg kom ik regelmatig collega s tegen die naast Video Home Training (VHT) of Video Interactie Begeleiding (VIB) ook kennisgemaakt hebben met of werken volgens de methode van Jacques Heijkoop Anders kijken naar. Al snel komt het gesprek dan op de overeenkomsten en verschillen en de mogelijkheden om de Methode Heijkoop te combineren met VHT/VIB. Tijdens een aantal bijeenkomsten van de AIT Werkontwikkelingskring Communicatief Gehandicapten (Utrecht) zijn aan de hand van videofragmenten de twee methodieken vergeleken. Zelf heb ik ook de basiscursus Methode Heijkoop gevolgd. Een eerste aanzet In deze notitie wordt de Methode Heijkoop op hoofdlijnen beschreven. Daarnaast wordt een eerste aanzet gemaakt om de Methode Heijkoop en VHT/VIB te vergelijken. Op deze manier wordt onderzocht of er mogelijkheden zijn om deze methodieken te combineren. VHT en VIB wordt in deze notitie als bekend verondersteld en daarom niet beschreven. Methode Heijkoop in vogelvlucht In de Methode Heijkoop gaat het niet zozeer om het wat van een cliënt (wat ben je in vergelijking met anderen, wat betreft problematiek, handicap, ed.), maar om het wie, de persoon van de cliënt. De cliënt doet ervaringen op in contact met andere mensen, zogenaamde Belangrijke Anderen (B.A.) in zijn omgeving. Hierdoor wordt het zelf van de cliënt versterkt of verzwakt. Doel van de methode is het zelf van de cliënt te versterken, zodat er meer interne sturing ontstaat. De cliënt wordt daarmee minder afhankelijk van anderen. In de methode zijn de volgende procesfasen te onderscheiden: a) Oriëntatie; wat speelt er voor zowel de cliënt als voor de Belangrijke Ander b) Bewustwording; ontdekkend en verkennen c) Inzichten formuleren d) Bewust Bekwaam; begeleidingskwaliteiten benoemen en oefenen. e) Ervaringen opdoen f) Regelmatige toetsing ontwikkeling Gedurende dit veranderingsproces kunnen de volgende instrumenten ingezet worden: 1. Ontdekkend kijken 2. Functioneringsprofiel 3. Relatiedynamiek 4. Probleemoplossend samenwerken/probleemgedrag= extra kans 1
5. Videotraining De werking van de methode is dat er een verandering teweeg gebracht wordt in het kijken naar, het denken over, het beleven van en de opstelling tegenover de cliënt en zichzelf. De werking van dit veranderingsproces betreft dus zowel de cliënt als de begeleider of opvoeder. Beschrijving instrumenten 1. Ontdekkend kijken Bij Ontdekkend kijken worden video-opnames van de cliënt in verschillende situaties bekeken: alleen of samen met anderen, in een vrije situatie of in een situatie met verwachting; totaal 5 minuten. Het instrument Ontdekkend kijken wordt met alle betrokkenen rondom de cliënt(ouders, begeleiders, therapeuten, leerkracht enz.) gedaan. De achtergrond van de analyse is gebaseerd op een observatieschema in drie categorieën: a) Beschrijving: wat heb je gezien of gehoord b) Betekenis: intentie, beleving, emoties, betrokkenheid c) Hoofdstukken: verschillende facetten van observeerbaar gedrag, zoals blik, gezichtsuitdrukking, hoofdhouding, lichaamshouding, hand/arm, voortbewegen, geluid/spraak, positie, sociale patronen. De werkwijze is als volgt: Kort de aanleiding noemen Eerste keer kijken zonder te reageren Eerste indruk geven De eerste indruk wordt (op de flap) opgeschreven. Tweede keer kijken, video stilzetten, terugspoelen, met elkaar uitwisselen over de beelden. Een eigen onderwerp of thema kiezen dat de komende periode tot de volgende bijeenkomst wordt verkend Door via de videofragmenten stil te staan bij het eigene van de cliënt, krijg je een andere blik op de cliënt. Door je hiervan bewust te zijn en een bepaald aspect van de cliënt te gaan verkennen, verandert je benadering en verwachting van de cliënt. 2. Functioneringsprofiel In het Functioneringsprofiel wordt door ouders en begeleiders een beeld van de cliënt beschreven. Het Functioneringsprofiel bestaat uit de volgende onderdelen: 1. Naam 2. Leeftijd 3. Presentatie 4. Vaardigheden 5. Taalgebruik 6. (Taal)begrip 2
7. Sociaal functioneren 8. Emotioneel functioneren 9. Zelfontwikkeling Onderdelen 1 t/m 6 geven aan wat de cliënt kan; onderdelen 7 t/m 9 beschrijven wat de cliënt aankan. Kunnen wil zeggen: welke vaardigheden heeft de cliënt? Aankunnen wil zeggen: is de cliënt ook in staat om zijn vaardigheden adequaat toe te passen? Vaak blijkt dat er in een concrete situatie belemmeringen zijn om vaardigheden die de cliënt op zich wel beheerst, ook toe te passen. Het onderscheid tussen kunnen en aankunnen maakt je hier bewust van. Het effect hiervan is dat er ook rekening gehouden kan worden met wat de cliënt aankan, en niet alleen met wat hij kan. De cliënt wordt daarmee op een reëel niveau aangesproken. Dit komt zijn zelfvertrouwen ten goede. Evenals bij het Ontdekkend worden ook hier alle betrokkenen bij de cliënt ingeschakeld bij het opstellen van het Functioneringsprofiel. Hierdoor wordt de onderlinge communicatie en samenwerking tussen ouders en begeleiders bevorderd. Ook ontstaat er een gemeenschappelijk kader van waaruit men de cliënt tegemoet treedt. 3. Relatiedynamiek Dit instrument is gebaseerd op enkele basis begrippen uit de theorie van de TransActionele Analyse. De TransActionele Analyse gaat uit van drie ego-posities die ieder mens, zowel cliënt als begeleider in principe in kan nemen. Het gaat hierbij om de relationele aspecten van communicatie. a) Ouder - verantwoordelijk, zorgzaam, kritisch b) Volwassene - toetsend, hier en nu, feitelijk c) Kind - gevoelsmatig, spontaan, aangepast Aan de hand van een video-opname kunnen de egoposities beschreven worden. Vooral aan van de lichaamstaal is af te lezen vanuit welke positie iemand reageert. Tussen de verschillende posities kunnen transacties gesloten worden: parallelle transacties (tussen dezelfde posities) of gekruiste transacties (tussen verschillende posities, boven - onder). Vanuit de analyse van de geobserveerde posities en transacties kan gekeken worden naar opvallende, dominante posities en transacties en naar mogelijke variaties waarmee door de begeleider geëxperimenteerd kan worden. Het doel hiervan is de cliënt te helpen ook andere posities in te nemen, het gevolg is toename van dynamiek in contact en relatie. 4. Probleemoplossend samenwerken / Probleemgedrag = extra kans Bij Probleemoplossend samenwerken gaat het vooral om de zelfhantering van de begeleider bij problematisch gedrag. Bij het beschrijven van het probleemgedrag wordt gekeken naar de betekenis die het probleemgedrag heeft voor de cliënt zelf en voor de begeleider(s). Punt van aandacht is ook welke interventies er gepleegd zijn door begeleiders en welke effectief zijn. Door het probleemgedrag worden begeleiders gedwongen goed naar het zelf en het wie van de cliënt te kijken. Daardoor ontstaat er een extra kans om het zelf van de cliënt te versterken. 3
5. Videotraining Bij het instrument Videotraining ligt het accent met name op de persoon van de begeleider. Het bestaat uit drie individuele trainingen met ook een plenaire uitwisseling. De begeleider kiest een begeleidingskwaliteit die ontwikkelen en versterken in de begeleiding van de cliënt. De begeleider gaat daar actief mee aan de slag. De volgende begeleidingskwaliteiten kunnen aan bod komen bij de Videotraining: - Gedeelde aandacht en interesse - Toenadering, Contact maken - Uitwisseling - Instellen - Overgaan - Samen ondernemen - Toonzetting en emotionele zelfhantering - Moeilijke momenten samen aangaan - Binden en loslaten Vergelijking Methode Heijkoop en VHT/VIB Overeenkomsten a) Het gebruik van videofragmenten en het gebruiken van de daardoor verkregen informatie in de begeleiding van de cliënt. b) De manier van kijken: een fragment een aantal keren bekijken en tijdens het kijken stopzetten. c) Zowel de cliënt als de begeleider kunnen onderwerp zijn van de methode. Uiteindelijk gaat het om de verbetering van de situatie van de cliënt. d) Positieve insteek: met elkaar in eerste instantie kijken naar de sterke kanten en mogelijkheden (niet problematiserend). Van daaruit kijken naar de uitbreiding. e) Behalve naar verbaal gedrag, wordt vooral ook naar non-verbaal gedrag gekeken. f) Activerend werken met betrokkenen: de ander actief maken om te ontdekken wat er te zien is op de beelden. Verschillen Methode Heijkoop De Methode Heijkoop vraagt naar het wie van de cliënt. De Methode Heijkoop maakt gebruik van langere videofragmenten (5 minuten). De Methode Heijkoop bespreekt de videofragmenten vanuit een brede, algemene vraagstelling: wat valt je op? (beschrijving) en welke betekenis geef je aan het gedrag? VHT / VIB VHT/VIB kijkt naar wat de cliënt doet (de taak) en hoe hij dat doet (de interactie). Bij VHT/VIB volstaat meestal een kort fragment van 1 à 2 minuten. VHT/VIB kijkt specifiek naar de interactie en vraagt wat zie je aan basiscommunicatie en elementen van geslaagde interactie? Vervolgens wordt gekeken welke betekenis of interpretatie je daar aan kunt geven. Van daaruit kunnen bij VHT andere onderdelen van het trajectplan aan bod komen. 4
Methode Heijkoop De Methode Heijkoop kijkt naar de beelden met het oog op het loslaten van een vooringenomen standpunt. Het gaat om het nieuwsgierig worden naar en samen kijkend zoeken naar wat iemand misschien nog meer kan bedoelen. Het beeld in je hoofd wordt getoetst aan het beeld op de video. Kortom, je leert anders kijken naar VHT / VIB VHT/VIB beoogt ook het beeld in je hoofd bij te stellen aan de hand van de videobeelden. Het verschil zit m in de manier waarop men naar de beelden kijkt. Bij de methode Heijkoop is dat meer speurend en onderzoekend. Bij VHT/VIB ligt meer vast waar naar gekeken wordt, namelijk in eerste instantie naar de interactie en de basiscommunicatie. De Methode Heijkoop betrekt zo mogelijk alle betrokkenen bij een instrument. Dit vraagt van betrokkenen een tijdsinvestering, ook al kan men na één bijeenkomst al aan de slag met werkpunten. VHT/VIB werkt met ouders, de persoonlijk begeleider of het team van begeleiders en kan in minder tijd komen tot een conclusie of een bijgesteld plan. Het verschil in tijdsinvestering heeft te maken met de lengte van de videofragmenten die besproken worden, met de groepsgrootte waarmee gewerkt wordt en het procesmatige karakter van de Methode Heijkoop. Bij de Methode Heijkoop zijn de werkpunten observerend van karakter. Bijvoorbeeld: ik ga er deze week nu eens op letten hoe de cliënt reageert als ik hem s morgens begroet. Bij VHT/VIB zijn de werkpunten concreet geformuleerd in termen van basiscommunicatie, bijvoorbeeld: oogcontact, beurtverdeling, ontvangstbevestiging. De Methode Heijkoop maakt gebruik van verschillende instrumenten (zie paragraaf 3). VHT/VIB maakt gebruik van het schema van basiscommunicatie. Bij VHT wordt ook gewerkt met het trajectplan. Bronnen - J. Heijkoop, Vastgelopen Anders kijken naar begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen, Baarn, 1999 - J. Heijkoop, Cursusmap Basiscursus Methode Heikoop. Anders kijken naar, Heusden, 2003. - Verslag AIT Werkontwikkelingskring Communicatief Gehandicapten (Utrecht), 20 september 2004, waarin aan de hand van videobeelden gewerkt is volgens de Methode Heijkoop - Het afsluitende werkstuk van en mijn eigen ervaringen tijdens het volgen van de Basiscursus van de Methode Heijkoop Anders kijken naar in de periode september 2004 - januari 2005. 5
Conclusie: mogelijkheden tot combineren Het meest in het oog springende van de Methode Heijkoop is voor mij dat aan de hand van een aantal videofragmenten in verschillende situaties bewust gemaakt wordt wie de cliënt is. Deze nieuwe blik op de cliënt levert nieuwe mogelijkheden op voor de begeleiding van de cliënt. Het omgaan met en communiceren met de cliënt wordt gecombineerd met het observeren van en alert zijn op de persoonlijke kenmerken van de cliënt. Ook de vraagstelling bij de beelden en de brede blik op de situatie geven een andere kijk. Ik ben van mening dat de Methode Heijkoop daarom een waardevolle aanvulling kan zijn op de werkwijze als VHT-er, VIB-er of opleider, juist omdat de Methode Heijkoop anders kijkt naar de cliënt. Het leiding geven aan het gesprek naar aanleiding van de beelden door Jacques Heijkoop als cursusleider was voor mij heel herkenbaar: herhalen en samenvatten wat de ander zegt, goed checken of hij de ander goed begrepen heeft ( is dit wat je bedoelt? ), op een vriendelijke en uitnodigende manier deelnemers bevragen, opmerkingen op de flap-over zetten. Vertaald naar basiscommunicatie: attent zijn, afstemmen (ontvangen en ontvangstbevestiging geven, zowel qua inhoud als qua gevoel; op deze manier ontstaat er geslaagd contact, een goede afstemming en een prettige sfeer), uitwisseling in de kring (kring vormen, beurten maken). Jaap van der Giessen AIT Opleidingscoördinator Gehandicaptenzorg Koninklijke Effatha Guyot Groep, Zoetemeer 6