Superdiversiteit als kader voor onderwijs en welzijn in de 21 ste eeuw Dirk Geldof Socioloog & Lector Faculteit Ontwerpwetenschappen UA Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool & Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen Schaarbeek Studiedag WELWIJS, Allemaal Anders, 7 oktober 2014 1
Waarom versterkt de transitie naar superdiversiteit de nood aan diverssensitief onderwijs en welzijn? De groeiende superdiversiteit De uitdagingen ervan voor de samenleving Én voor onderwijs & welzijn 2
Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit? Superdiversiteit Is meer dan een synoniem voor diversiteit of multiculturaliteit nieuwe fase in migratie & demografie Term Steven Vertovec (2007) Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul, Stijn Oosterlynck, Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnischculturele diversiteit naar een immigratiesamenleving Om dit te begrijpen, moeten we de geschiedenis van migratie kennen 3
Onze migratiegeschiedenis in een notedop 1945: aantrekken contingenten Polen en Italianen voor heropbouw 1956-1969: golden sixties Actief aantrekken gastarbeiders Italië, Spanje & Griekenland in jaren 50 Marokko & Turkije in jaren 60 1974: immigratiestop poort voor arbeidsmigratie van buiten EU (deels) gesloten Verschuiving naar gezinshereniging & asiel Jaren 70-80: ondanks de tijdelijkheidsgedachte worden vele gastarbeiders migranten Maar geen écht beleid 4
De jaren 1990: Scharniermoment naar superdiversiteit Sterke stijging instroom in jaren 90 én groeiende diversiteit van landen van oorsprong: Verdere gezinshereniging Globalisering asielaanvragen Crisissen Bosnië en Kosovo, eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit) En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn migratie uit Oost-Europa Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten 5
Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie www.dirkgeldof.be 6
De superdiversiteit van de 21ste eeuw resultaat van deze opeenvolgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden. Superdiversiteit wijst op kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw 7
Kwantitatieve dimensie: diversiteit groeit overal, het sterkste in steden Woonplaats personen van vreemde herkomst (SVR 2014)
Een kwantitieve breuk: de transitie naar majority-minority cities majority-minority cities : steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat. Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam en Genk morgen ook in Antwerpen Overmorgen Gent, Leuven, 9
Kinderen kleuren de steden. Vergroening en verkleuring in Antwerpen 44% allochtone origine > 50% -40-ers 70% bij jongeren & kids Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city + Jaarlijkse instroom 6000-8000 nieuwkomers 10
Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk basispatroon van migratie veranderde van mensen uit een klein aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden => diversiteit in de diversiteit 11
Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat? een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten => samenspel van Meer nationaliteiten Meertaligheid Religieuze diversiteit groeit Diversiteit in migratiemotieven Diversiteit in verblijfsstatuten Diversiteit in sociaaleconomische posities Diversiteit in & tussen gemeenschappen Meer transnationalisme 12
De superdiverse realiteit: uitdaging voor de 21 ste eeuw Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken Zoeken naar actuele denken beleidskaders Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance Nu als prikkel 7 uitdagingen voor onderwijs en welzijn hyperkort in beeld 13
1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken? We blijven met zijn allen denken in wij-en-zij termen wij zowel als zij daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende Voorbij het wij-zij-denken: Naar een wij zowel als zij Van of/of-denken Of Belg of migrant naar en/en-denken Oog voor mengvormen & meervoudige identiteiten Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit aandacht voor ambivalentie 14
De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid in onze steden Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond Zoals Fatima, Meyrem, Imade, Mohammed, Karim, Pjotr, Zoals Vincent Kompany, Stromae, Ze combineren posities & identiteiten Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten 15
2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten Migratie fundamenteel veranderd Van (bijna) definitief afscheid naar blijvend contact door ontwikkeling van Communicatietechnologie Gsm, internet, skype, satelliettelevisie Snelle en relatief goedkope mobiliteit Van enkele reis naar pendelmigratie Fysiek en/of mentaal transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit Ook voor vele kinderen en gezinnen Ook in de klas en in hulpverlening? 16
3. Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan Migratie van hoog tot laag Eigen aan superdiversiteit is diversiteit binnen de diversiteit Ook sociaal-economisch Steeds meer migranten klimmen op de sociale ladder Groeiende etnische middenklasse Maar onaanvaardbaar groot deel van de migranten leven in armoede en worstelen met sociale uitsluiting => toenemende ongelijkheid binnen migrantengemeenschappen www.dirkgeldof.be 17
Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan Pas het laatste decennium harde cijfers 12% autochtone Belgen onder armoedegrens 52% bij Marokkaanse gezinnen > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen Jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom jongeren, geringe doorstroom naar hoger onderwijs Onderwijs en hulpverlening worden steeds diverser OCMW s als integratiediensten Reproduceert of corrigeert onderwijs de ongelijkheid bij de start? 18
4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal Integratie in majority-minority-cities krijgt een ander karakter Is er nog een meerderheidscultuur? Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid Stop het open/verdoken assimilatie-beleid Heb oog voor de (on)bedoelde neveneffecten van het integratiediscours/beleid Shadid, Willem Schinkel, Jan Blommaert, Kan je integratie van bovenaf opleggen? Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren aan de dynamiek bij vele migranten? Maurice Crul over sociale stijging Parekh over sociale cohesie: Vertrek van en erken de pluriformiteit 19
5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid We leven in meertalige steden Brussel: Van 72 talen in 2000 naar 104 in 2011 Frans best gekend (89%) Dan Engels (30%), Nederlands (23%) en Arabisch (18%) Toename taalgemengde gezinnen Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al minder dan 40% van de Brusselaars Één op drie groeide op in gezin waar géén Nederlands of Frans werd gesproken Een meertalig en-en-verhaal 20
Overgang naar meertalige steden: Antwerpen Geen taalbarometer 37% van de kinderen in het lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands Meertaligheid noodzakelijk in frontlinieberoepen sociaal werk, OCMW, om sociaal werk op maat te kunnen leveren Onderwijs Politiek zeer gevoelig www.dirkgeldof.be
Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen Wachtlijsten, te schoolse settings, verschuiving naar resultaatsverbintenissen Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie Meertaligheid erkennen is ook mensen in hun identiteit erkennen 22
6. werken aan structuur én cultuur Werken aan structuur bestrijden van structurele achterstelling armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme én werken aan cultuur Zonder te culturaliseren Geen cultureel schuldmodel Niet alles vanuit cultuur te verklaren Maar ook geen taboe rond cultuur erken etnisch-culturele elementen Als kracht, maar ook als drempel Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine Van cultuur-sensitief naar divers-sensitief 23
7. Superdiversiteit vraagt interculturalisering van alle maatschappelijke sectoren de 21 ste eeuw is meer dan ooit werken in en met diversiteit Nood aan verdere interculturalisering Van interculturele communicatie tot intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen Niet alleen studenten, ook docenten Het sterkst in frontlinieberoepen sociaal werk én onderwijs gezondheidszorg, arbeidsmarkt, beleid, Empowerend & divers-sensitief 24
Tot slot. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario s? Superdiversiteit is een feitelijke ontwikkeling Op zichzelf niet goed of slecht hangt er van af hoe we er mee omgaan Wel een scharniermoment wat nieuwe vragen oproept Of oude vragen over migratie en integratie in een nieuw context plaatst Maurice Crul e.a. schetsen twee toekomstscenarios 25
Een scenario van angst en vernedering? Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid, schoolse uitval en achterstelling sociaal kapitaal van 2 de en 3 de generatie gaat deels verloren Met wederzijdse polarisering Rond symbooldossiers als het hoofddoekenverbod Waarbij men racisme relatief noemt Van eigen volk tot eigen fundamentalisme eerst Superdiversiteit als sociale tijdbom 26
Of een scenario van hoop en empowerment Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging Een beleid dat hierop inzet Dat emancipatie binnen gemeenschappen ondersteunt & stimuleert vanuit een beleid van herverdeling én erkenning En vanuit een actief pluralisme 27
Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment, want de toekomst van onze steden ligt niet in (verdere) polarisatie, maar in de mobilisatie van de superdiversiteit van alle bewoners & die toekomst vraagt een dringende interculturalisering van welzijn en onderwijs. 28
Meer lezen? Boek in de pauze & vanmiddag uitzonderlijk verkrijgbaar op secretariaat HIG aan 17 euro (i.p.v. 22 euro) Reacties welkom op dirk.geldof@kdg.be Zie ook www.dirkgeldof.be 29