Ontmoeting met (heftige) emoties een handreiking vanuit de levenskunst Palliatieve Zorg symposium Ontmoeten is Leren Kasteel Maurick Vught 2 oktober 2012 Dick Kleinlugtenbelt
Agenda Emoties zijn waardevolle gedachten over de werkelijkheid Introductie Wat zijn emoties? Associatie en rol emoties in beleidsvraagstukken Waar zijn emoties verbonden met het morele/ethiek? De kunst om het goede te doen leren omgaan met emoties De kunst om het goede te doen het juiste midden Oefening: Aristotelische gespreksmethode Evaluatieve afsluiting
Wat zijn emoties? diverse aspecten We worden geprezen of terechtgewezen op grond van onze houding tegenover emoties 1. (feitelijke) beschrijving: woede, angst, afgunst, droefheid, vreugde, liefde, verlangen, mededogen,. 2. kortom, alle gewaarwordingen (gevoelens) waarmee genot of pijn gepaard gaat 3. we ervaren emoties (van nature, zijn ertoe in staat) en worden erdoor bewogen (betrokkenheid en motivatie) 4. het ervaren van emoties is geen reden om ons goed of slecht te noemen 5. cruciaal voor de beoordeling is onze houding tegenover een emotie (de wijze waarop we woedend, droef of vreugdevol zijn)
Wat zijn emoties? (vervolg) 6. emoties zijn verbonden met indrukken, ideeën, opvattingen, overtuigingen, verwachtingen en vermoedens 7. emoties verwijzen naar kenmerkende opvattingen (ze zijn niet volledig subjectief) 8. betrouwbaarheid: zijn emoties altijd betrouwbaar? 9. vele voorbeelden: woede, verdriet en mededogen wat weet woede? wat weet verdriet? wat weet mededogen?
Waar zijn emoties verbonden met het morele/ethiek? De relatie met ethiek komt naar voren als: de met de emotie verbonden gedachten ter sprake komen de betrouwbaarheid van de gedachten onderzocht wordt in de feiten (van het voorbeeld) de houding tegenover de emotie onderzocht wordt de waarde, de deugd die in het geding is ter sprake komt de voortreffelijkheid ter sprake komt die de emotie in goede banen kan leiden Verder: geven emoties informatie over de kwestie en de persoon (opvattingen, waarderingen, interpretaties) ontstaat een beter begrip van de kwestie en de persoon (hoe de kwestie is ervaren, soort betrokkenheid en motivatie)
De kunst om het goede te doen leren omgaan met emoties Aandachtspunten: 1. kwetsbaarheid en gebrekkigheid 2. emoties zijn altijd aanwezig, vraag ze op, verwelkom ze: ze zijn een onderdeel van de situatie, de feiten van het voorbeeld 3. vraag naar de met de emotie verbonden (karakteristieke) gedachten 4. onderzoek de gedachten: komen de gedachten overeen met de situatie/ de feiten uit het voorbeeld 5. onderzoek welke voortreffelijkheid, deugd of waarde in het geding is (emoties verwijzen vaak naar een gebrek aan ethiek) 6. maak een onderscheid tussen de emoties in de feiten van het voorbeeld en de emoties die verbonden zijn met het overleg/het moreel beraad zelf en bestuurd kunnen worden in een metagesprek
De kunst om het goede te doen het juiste midden Wat is voortreffelijkheid? a) een dispositie, die b) mij in staat stelt een keuze te maken, die c) het midden houdt tussen een te veel en te weinig voor mij d) bepaald door een redelijk principe, d.w.z. e) een verstandig persoon De middenpositie is een vrije positie Twee metaforen: de boogschutter: schot in de roos het midden van een rekenkundige lijn
Oefening Aristotelische gespreksmethode: kiezen van het juiste midden 1. Neem een emotie die je ervaren hebt: boosheid/woede, verdriet, angst, verveling, trots, eenzaamheid, 2. Denk terug aan de situatie waarin de emotie ontstond 3. Verplaats je in deze situatie en ga na hoe je handelde 4. Schrijf drie briefjes: wat is een te veel? wat is een te weinig? wat is het juiste midden? 5. Nabespreken van de oefening adhv vragen over de situatie/de feiten, de drie briefjes en wat je feitelijke gedaan hebt, de met de emotie verbonden gedachten, de juistheid van de gedachten, de deugd of waarde die in het geding is, de handelingsmogelijkheden en de voortreffelijkheid die de emotie in goede banen leidt
Literatuur Aristoteles: Ethica. Historische Uitgeverij, Groningen 1999. Kleinlugtenbelt, Dick: Mensbeelden en levenskunst. De mens en de kunst het eigen leven vorm te geven. Damon, Budel 2005. Kleinlugtenbelt, Dick: Levenskunst. Bevriend raken met jezelf en de ander. Damon, Budel 2010. Molewijk, Bert, Kleinlugtenbelt, Dick, Widdershoven, Guy: The role of emotions in moral case deliberation: Theory, practice, and methodology. Bioethics, Volume 25 number 7 2011. Nussbaum, Martha: Oplevingen van het denken. Over de menselijk emoties. Ambo, Amsterdam 2004. Reijen, Miriam van: Filosoferen over emoties. Uitgeverij Nelissen, Baarn 1995.