DE KRACHT VAN LEVENSKUNST -omgaan met psychiatrisch ernstig zieke familieleden
|
|
- Veerle ten Hart
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 DE KRACHT VAN LEVENSKUNST -omgaan met psychiatrisch ernstig zieke familieleden Dick Kleinlugtenbelt, socioloog en filosoof. (senior beleidsmedewerker kwaliteit en ethiek binnen de Geestelijke Gezondheidszorg) Didier Rammers, sociaal psychiatrisch verpleegkundige (coördinator bij het Centrum voor Consultatie en Expertise) Leader Familieleden van patiënten met ernstige psychiatrische problematiek zitten vaak klem in de zorg. Hierdoor komen ze nauwelijks aan zichzelf toe. Dit was de aanleiding om een training te ontwikkelen, gebaseerd op inzichten uit de levenskunst. Levenskunst biedt de mogelijkheid om de zorgervaringen van familieleden breed te onderzoeken en te evalueren. Het programma leert familieleden een vrijere houding te verwerven tegenover het zieke familielid en de hulpverlening door gerichte zelfzorg. Het weekprogramma bestaat uit ontspannende en inspannende onderdelen. De training vond intussen zeven keer plaats. Ze is evaluatief onderzocht op verwachtingen en resultaten. In het artikel wordt verslag gedaan van de belangrijkste trainingsonderdelen en de betekenis van de training voor familieleden. Inleiding Het leven van familieleden van patiënten met langdurige en ernstige psychiatrische problematiek staat veelal in het teken van de zorg voor hun zieke familielid. Deze zorg doortrekt hun leven en brengt allerlei spanningen met zich mee. Familieleden komen vaak nauwelijks toe aan zichzelf. De communicatie met de eigen sociale omgeving en met hulpverleners verloopt moeizaam. Met de sociale omgeving raakt de familie uitgepraat: de problematiek lost zich niet op, men wordt het probleem. Er ontstaat een patroon van machteloosheid en secundaire uitstoting. De hulpverlening houdt de familie vaak buiten de deur. Enkel op momenten dat het niet goed gaat, zoals bij een crisis, wordt men betrokken. Op zo'n moment zijn de emoties het hoogst en is de speelruimte het kleinst. Bij de zorg wordt de familie zijdelings betrokken. Het gaat om een verantwoordelijke moeder die geen goed gevoel heeft over de hulpverlening die haar psychotische zoon krijgt. Het gaat om een zachtaardige vader die het niet kan verkroppen dat zijn veelbelovende zoon telkens wordt opgenomen. Het gaat om een vertwijfelde vrouw die de confrontatie met de ernstige automutilatie van haar zus niet langer aan kan. Het gaat om een energieke vrouw die het contact met vroegere vrienden mijdt uit angst haar lijden rond haar zieke zoon te moeten vertellen. Het gaat om een angstig echtpaar dat zich afvraagt hoe ze meer los kunnen komen van hun zelfstandig wonende dochter, die regelmatig psychotische aanvallen heeft. Deze terugkerend verhalen waren in 2004 de aanleiding voor een gesprek tussen de Familieraad van GGNet, een organisatie voor geestelijke gezondheidszorg en de begeleiders van het project en schrijvers van dit artikel. Binnen een jaar lag er een trainingsprogramma, gebaseerd op inzichten uit de levenskunst. De training vond intussen zeven keer plaats. Het artikel beantwoordt de vraag naar de kracht van levenskunst. We beginnen met het levenskunstprogramma. SP December
2 Hierna doen we verslag van een viertal onderdelen: de genogrammen, de kunst om het goede te doen, de kunst van het genieten en de kunst om los te laten. 1) We sluiten af met de antwoorden van deelnemers op de betekenis van het programma. 1. Het levenskunstprogramma Het weekprogramma bestaat uit inspannende en ontspannende onderdelen. De inspannende onderdelen zijn een kennismaking met elkaar via genogrammen, een socratische onderzoek, een gesprek over het thema genieten en een levenskunstoefening rond emoties. De ontspannende onderdelen zijn diverse recreatieve activiteiten, zoals een wandeling, een bezoek aan een markt, zingen onder begeleiding of een bezoek aan een museum. Ontspanning en inspanning dienen in balans te zijn. De familieleden hebben de eerste dagen een sterke behoefte hun eigen verhaal meerdere keren te vertellen. Hierna is er ruimte om actief en gericht te luisteren naar elkaar en meer diepte aan te brengen in het gesprek. Dan onderzoeken we de eigen houdingen tegenover het zieke familielid. In de zorghouding van familieleden zit een natuurlijke ontwikkeling, die gericht is op het vinden van rust, een zekere aanvaarding van de ziekte, voldoende ruimte voor een eigen leven en het overlaten van de behandeling aan de hulpverlening. Het loslaten speelt een belangrijke rol. We horen familieleden regelmatig tegen elkaar zeggen: 'jij bent verder dan ik. Dat zou ik nu niet kunnen. Hoe ben je zo ver gekomen?' Door de houdingen onderling te vergelijken zien ze welke aspecten van de zorg eigen vorming nodig hebben. Die vorming kan betrekking hebben op het nee durven zeggen, het omgaan met heftige emoties, ruimte maken voor jezelf, genieten van eigen activiteiten, loskomen van verwarrende en onbegrijpelijke patronen van de ziektegeschiedenis, het verkrijgen van vertrouwen in de professionele zorg en het stellen van eisen aan het zieke familielid om de familieverhoudingen te normaliseren. De inspannende onderdelen zijn de meest intensieve en waardevolle ogenblikken van de week. Elke deelnemer haalt uit die onderdelen leerpunten. Ze nemen die punten mee naar huis om ze in praktijk te brengen. Vaak is daar een flinke dosis moed voor nodig. Tijdens de terugkomdagen horen we of ze hierin geslaagd zijn. De ontspannende onderdelen geven rust en bieden ruimte om op een goede manier met elkaar in gesprek te komen. De levenkunst is de basis van het programma. 2) Het doel van het programma is het werken aan een (zorg)houding, die bij de persoon en zijn leven past en waar tevredenheid mee is. Het draait steeds om het vinden van een goed evenwicht tussen de zorg voor het eigen leven en de zorg voor het zieke familielid. De centrale kwesties zijn de omgang met vaak heftige emoties, de sterke drang om de indringende ervaringen met het zieke familielid onophoudelijk te vertellen, het vasthouden van ontspannende activiteiten en het (los)laten van het zieke familielid. De levenskunst is een goede hulp bij het onderzoeken van deze kwesties. Het onderzoek vindt plaats aan de hand van vragen als: wat betekent het om een ziek familielid te hebben? Hoe heeft dat het verleden bepaald? Wat doet het nu met je en hoe kijk je naar de toekomst? Wat kost het je en wat brengt het? Hoe krijg je ruimte voor jezelf en ruimte om bij je familielid betrokken te blijven? De familieleden leren zichzelf kennen en raken vertrouwd met dat wat van henzelf is. De reflectie op de eigen zorghouding motiveert hen veranderingen door te voeren, waardoor de grip op het eigen leven toeneemt. Dat geeft rust. Ze komen meer aan zichzelf toe. In het programma werken we met vijf bouwstenen uit de levenskunst (2005, 30-42): het kiezen: wat zijn goede keuzes?, het vrij zijn: hoe vrij ben je in de vormgeving van je eigen leven?, de ethiek: welke waarden staan centraal in de zorg die je geeft?; de zelfrelatie: hoe ga je met jezelf om? en de eigen ervaringen: wat leer je van je zorgervaringen? 40 SP December 2011
3 Deze bouwstenen zijn de ingrediënten die de smaak van de zorg en het leven bepalen. Ze keren in elk trainingsonderdeel terug. De invalshoek voor de training zijn de eigen zorgervaringen. Die ervaringen zijn de beste leermeester. In de reflectie erop worden het denken, de emoties en het handelen onderzocht en bewerkt. De levenskunst versterkt het vermogen om van die ervaringen te leren. Ze richt de aandacht op de gehele persoon: het gevoelsleven, de gedachten, het gedrag, de karaktertrekken, hartstochten, gewoontes, de verbeeldingskracht en de omgeving. De diverse trainingsonderdelen zijn gericht op het versterken van de leiding aan het eigen leven door het in goede banen leiden van emoties en hartstochten, het veranderen van ingesleten gewoontes, het vinden van een eigen zorghouding en een leven waar je ook van geniet. De levenskunst evalueert de zorg voor het zieke familielid breed. Ze zet de zorg in het kader van persoonlijke levenskwaliteit, van levenshouding en de goede zorg voor jezelf. Dit brede zelfonderzoek steekt vaak schril af tegen de smalle evaluaties in de hulpverlening, die gericht zijn op de klachten, diagnostiek, prognoses, procedures en richtlijnen. 2. Genogrammen De familieleden maken kennis met elkaar aan de hand van genogrammen. We laten de deelnemers drie generaties weergeven, de relaties met het zieke familielid en levensmotto's die door de generaties heen een rol spelen. Als begeleiders stellen we ons ook voor met een genogram. We geven een voorbeeld: Toelichting Moeder Joke en vader Frits nemen deel aan het programma. Hun 22 jarige zoon Pieter is ruim twee jaar opgenomen. Op zeventienjarige leeftijd kreeg hij zijn eerste psychose. Op dat moment ging het ook slecht met zijn opa. Opa overleed in Hij was gek met zijn kleinzoon. Ze hadden veel contact. Een tante, ook van moeders' kant is erg begaan met Pieter. Ze bezoekt hem regelmatig. SP December
4 Pieter komt het laatste half jaar om het weekend naar huis. Dat zijn intensieve weekends. Er is vaak ruzie tussen Kim en Pieter. Wim is in de weekends veelal bij zijn vriendin. Hij heeft incidenteel contact met zijn broer en weet goed met hem om te gaan. Moeder is vanwege de problemen met Pieter - de suïcidepogingen, het stelen van geld, de conflicten met vader en nu met Kim - al lange tijd lichamelijk ernstig ziek: reuma-achtige klachten met huiduitslag. Ze is deels hersteld. De ziekte was een keerpunt in haar leven. Ze gaat niet langer op alle vragen van Pieter in. Dat geeft haar meer rust. Maar, zo voegt ze er direct aan toe: 'we zijn er nog niet.'de levensmotto's van de familie van moeder zijn levenslust, perfectionisme en het uitpraten van problemen. Die van vader zijn hard werken en niet zeuren. Een genogram biedt een veilige structuur om jezelf en je familie voor te stellen. Iedere deelnemer kan er allerlei feitelijke informatie in kwijt over aantallen broers, zussen en kinderen, leeftijden, overleden familieleden en de relaties met het zieke familielid. Het genogram biedt ook ruimte om over de zorg aan het zieke familielid en de contacten met de hulpverlening te vertellen. De kennismaking is informatief van aard. We gaan op dat moment niet in op de emoties, adviezen en oordelen. Er is ruimte voor informatieve en verhelderende vragen. We merken dat er aandachtig geluisterd wordt naar de verhalen. Er is veel (h)erkenning en behoefte om meer te vertellen, te vragen en onderling te vergelijken. Toen Joke, de moeder uit het genogram vertelde over de ommekeer in haar leven zei een deelneemster: 'Wat knap. Ik zou ook graag meer rust willen hebben.' De verschillen in familierelaties met het zieke familielid - een vader, een moeder, een zus of een zoon - geven een eigen dynamiek aan de gesprekken.we laten de genogrammen de hele week in de groepsruimte hangen als informatieve herkenningspunten. 3. Wat is een goed gesprek? In het begin van de week - na de genogrammen - doen we een socratische onderzoek. In een socratisch onderzoek oefenen de deelnemers deugden (gespreksregels) voor een goed gesprek en onderzoeken ze in een eigen ervaringsvoorbeeld de vraag: wat is een goed gesprek? 3) Familieleden hebben talloze negatieve ervaringsvoorbeelden van gesprekken. Er is een gebrek aan goede gesprekken, die betekenis hebben voor hun omgang met het zieke familielid. Vrienden en kennissen zijn de gesprekken over het zieke familielid vaak beu en houden zich afzijdig. De gesprekken met de hulpverlening gaan veelal over de problemen van het zieke familielid. Het gaat vrijwel nooit over hun zorg en houding tegenover het zieke familielid. Met de vraag 'wat is een goed gesprek?' onderzoeken we waar het om draait in zulke gesprekken en wat hier voor nodig is. Het is een poging de verstarde posities te doorbreken en aanknopingspunten en voorwaarden te formuleren voor een goed gesprek. Het socratische onderzoek heeft - zo is onze ervaring - een positieve invloed op de gesprekken die volgen. Het onderzoek vestigt de aandacht op gespreksregels als 'luisteren vanuit een vraag' en 'het opschorten van oordelen'. Luisteren is moeilijk, omdat de familieleden een sterke behoefte hebben het eigen verhaal te vertellen. Het verhalen lijkt eindeloos, zonder begin en eind, in flarden verteld. Veelal ontbreekt de samenhang, waardoor je overspoeld raakt. Er ontstaat controle op de communicatie en verdieping in het gesprek door het stellen van gerichte vragen. Oordelen worden opgeschort. Eerst worden de feiten van het voorbeeld verhelderd. De ingesleten oordelen - het gevolg van verstarde posities en negatieve ervaringen - worden hierdoor los geweekt en beter begrepen. Ze worden heroverwogen en herzien. Zo zei een deelneemster: 'ik had gisteravond een goed gesprek over de automutilatie van mijn dochter. Het goede ontstond toen mij gevraagd werd naar mijn zorg. 42 SP December 2011
5 Mijn zorg - zo werd duidelijk - betreft de invloed die de automutilatie heeft op mijn andere kinderen. Op dit moment bepaalt het mijn reactie op haar automutilatie. Mijn aandacht voor haar is negatief. Ze komt niet tot haar recht. Ik wil dit veranderen.' Een voorbeeld Het is het voorbeeld van een moeder, wiens zoon opnieuw is opgenomen met een machtiging. Hij was thuis niet langer te handhaven. Moeder heeft veel angstige momenten met hem doorgemaakt. De angst verschijnt opnieuw in haar ogen. Ze wordt op een late namiddag in het weekend door hem gebeld. Hij zegt het niet langer uit te houden en wil de verblijfsafdeling verlaten. Ze probeert hem tegen te houden. Dit lukt niet. Hij hangt de telefoon op met de mededeling: 'ik kom er zo aan.' Moeder rent het huis uit, start haar auto en rijdt in paniek naar de verblijfsafdeling. Ze woont in de buurt. Een dienstdoend verpleegkundige ziet haar het gebouw binnen rennen. Ze reageert door direct tijd voor haar in te ruimen en haar op te vangen. Moeder hoort dat haar zoon veilig op de afdeling is. Ze voeren een gesprek over haar zorgen. Na het gesprek kan ze de zorg overlaten aan de verpleging. Er is vertrouwen. Ze rijdt opgelucht terug naar huis. De deelnemers verplaatsen zich in het voorbeeld van moeder door feitelijke vragen te stellen. Na de verplaatsing beantwoorden ze de uitgangsvraag: wat maakt dat dit gesprek goed is? Er komen vier punten naar voren. In een goed gesprek zijn de voorwaarden aanwezig om de kwestie in alle openheid en vertrouwdheid te bespreken. De verpleegkundige creëert deze voorwaarden door moeder direct op te vangen en tijd in te ruimen. Moeder hoeft niet naar hulp te zoeken. In een goed gesprek wordt de kwestie begrepen. De verpleegkundige doet dit door aandachtig naar moeder te luisteren en gerichte vragen te stellen over haar zorg rond het wegvluchten van haar zoon. Hierna kan ze moeder begripsvol geruststellen. Er wordt niet om de kwestie heen gedraaid. Haar zoon blijft veilig op de afdeling. Een goed gesprek ruimt vooringenomen standpunten op. De al lang aanwezige gedachte bij moeder, dat de hulpverlening niet goed zou kunnen zorgen voor haar zoon, wordt grotendeels herzien. Door dit gesprek zette moeder de eerste stappen om de zorg over te laten aan de hulpverleners en om haar zorg te delen. In een goed gesprek wordt de kwestie hanteerbaar in de toekomst gezet. Moeder weet dat ze haar zorg en haar keuzes kan delen en dat het hierbij draait om oprechte aandacht en vertrouwen, zowel in haar zoon als de hulpverlening. 4. De kunst van het genieten Halverwege de week gaan we met de deelnemers op pad. In Spanje bezochten we een weekmarkt waarna we een lange gezamenlijke lunch hadden op een prachtig terras. 4) In Nederland bezochten we een historische boerderij met aansluitend een diner. Zonder uitzondering is iedereen ontspannen en geniet.de volgende morgen start het programmaonderdeel 'de kunst van het genieten'. We beginnen met een korte inleiding. Hierna bespreken we de volgende vragen: van welke activiteiten geniet je? Wat betekenen die activiteiten voor je? Wat heeft genieten van doen met zorg? Welke veranderingen zijn er opgetreden in het genieten? Wanneer geniet je van de zorg voor je familielid? In de inleiding benadrukken we dat je bij de keuze van je ontspanning, de dingen waarvan je geniet, voor geen prijs een misgreep mag doen (1999, 33-54). Of het nu gaat om voeding, slapen, muziek, lezen, omgang met vrienden, uitgaan, daar zijn goede gewoonten van levensbelang. Het lijken kleine dingen. Het zijn fundamentele aangelegenheden van het leven. Ze worden te gemakkelijk terzijde geschoven en verwaarloosd. Wat je pleziert en waar je van geniet, dat kan van alles zijn en verschilt van persoon tot persoon. We leven van deze plezier- en ontspanningsactiviteiten. SP December
6 De activiteit verrijkt ons het sterkst als we ervan genieten. In het genieten zetten we het 'voedsel' (het eten, het lezen, het slapen, het gesprek met een vriend of het sporten) om in iets van onszelf (1961, ). Plezieractiviteiten verrijken ons met energie, met nieuwe gedachten, kracht, vertrouwdheid met onszelf of geven een lichter gevoel. Ze helpen ons vaak over een dood punt heen. Je vormt je in die activiteiten. Je ervaart in het genieten je eigen onafhankelijkheid. Het genieten is een beweging naar binnen. In het genieten is de vrijheid aanwezig om het voedsel als nieuwe energie, het slapen als uitrusten en het boek als een nieuwe gedachte in je op te nemen. Het brengt vreugde en geluk. Dat is niet het geval bij verslaving. Dan ben je afhankelijk. De voeding wordt niet omgezet in eigen kracht. Het genieten, dat de onafhankelijkheid en de vrijheid voedt, is in verslaving afwezig. Het gesprek maakt duidelijk dat de familieleden forse concessies doen op het gebied van plezieractiviteiten. Ze weten goed waarvan ze genieten: een avondje uit, lezen, wandelen of fietsen, samen uit eten, thuis gezellig ouwehoeren of vrienden bezoeken. Ze weten ook wat deze plezieractiviteiten betekenen: lekker vrij zijn, weer ruimte voelen, energie opdoen, rust en ontspanning ervaren, niets aan je kop hebben, je blij voelen door jezelf te zijn, aan jezelf toekomen of een verfrissende kijk verwerven. Ze verwaarloosden hun plezieractiviteiten steeds meer. Om verschillende redenen: de zorg voor je zieke familie lid neemt je volledig in beslag, je kunt het niet meer opbrengen, het lukt gewoon niet meer; je moet ervoor knokken, waardoor je er niet meer van geniet en de vanzelfsprekendheid is weg. Door het gesprek ontstaat het besef dat ze zichzelf tekort doen. Een deelnemer zei: 'onze tuin zag er na verloop van tijd verwaarloosd uit. Voorheen verzorgde ik de tuin spontaan. Het was een inspirerende en energiegevende hobby. Nu moet ik me ertoe zetten, omdat het nodig is.' We onderzoeken de vraag wanneer de tuin weer een hobby, een plezieractiviteit kan worden. Het antwoord is: 'ik moet opnieuw leren het mezelf te gunnen. Dan keert het genieten terug. Nu werk ik mezelf tegen.' Veel deelnemers vinden dat ze zichzelf tekort doen in plezieractiviteiten. Vrijwel alles dreigt opgehangen te worden aan de zorg voor het zieke familielid. Plezieractiviteiten krijgen hierdoor een negatieve klank. Het wordt een activiteit die ten koste gaat van of op gespannen voet staat met de zorg voor het familielid. Het wordt een activiteit waardoor je de ellende even kunt vergeten en waarvoor je een gevecht moet leveren. Daar gaat het niet om bij plezieractiviteiten. Plezieractiviteiten staan op zichzelf, zijn van jezelf en oorspronkelijker dan welk nut ook. Je haalt er iets voor jezelf uit. Je ervaart in het genieten een eigen vrijheid, waardoor de zorg minder belastend is. Genieten is een voorwaarde voor goede zorg. Je kunt daardoor meer jezelf zijn. We bespreken ook de vraag: wanneer geniet je van de zorg voor je zieke familielid? 'Kun je wel echt genieten van die zorg?', zo vraagt zich een deelnemer af. Er komen diverse antwoorden. Men geniet, als het zieke familielid blij is dat ze er zijn, als ze beseffen een goede bijdrage te leveren, als er sprake is van een goed gesprek of als er wederkerigheid en vertrouwen is. Een deelneemster vraagt of je kunt genieten van de zorg als je vindt dat je familielid weer zelfstandig moet worden. We onderzoeken de vraag in haar situatie. Als de verwachtingen niet goed zijn afgestemd op de feiten van de ziekte, dan klop het, dan kun je niet genieten. De verwachtingen blijven botsen met de feiten. Realistische verwachtingen vergemakkelijken de zorg. Maar wat is realistisch in deze zorg? Prognoses zijn vaak moeilijk te geven. Het is vaak afwachten en hopen. 5. De kunst het goede te doen- een levenskunstoefening rond emoties Het goed leren omgaan met emoties is cruciaal voor een goede houding tegenover het zieke familielid. De meest voorkomende emoties zijn woede, onmacht, angst en verdriet. Alle familieleden hebben ervaringen met deze emoties, vaak in volledig uit de hand lopende situaties. 44 SP December 2011
7 Ze zijn diep geraakt door gebeurtenissen rond en met hun zieke familielid. We onderzoeken de emoties met vragen over zo'n gebeurtenis en over (de beoordeling van) hun houding tegenover de emotie. Het zijn indringende en geduld vragende oefeningen. De oefening is gericht op het vinden van een goede houding. Met een goede houding bedoelen we een middenpositie tussen twee uitersten (1999, 63-66). Het ene uiterste is een volledig meegesleurd worden door de emotie. Het andere uiterste is de emotie ontkennen of wegpoetsen. In de middenpositie uit je de met de emotie verbonden gedachten op een juiste manier, tegenover de juiste persoon en met de juiste intentie. De middenpositie verwoordt de meest vrije houding tegenover de emotie. De emotie wordt in de middenpositie door een morele waarde in goed banen geleid (2010, 93-95). Dan kun je zelf kiezen wat te doen. We vragen iedereen een emotionele gebeurtenis in herinnering te nemen en terug te halen wat er gebeurde. Daarna vragen we de deelnemers drie korte briefjes te schrijven: een briefje waarin staat wat ze zouden doen als de emotie hen meesleurt, een briefje waarin staat wat ze zouden doen als de emotie genegeerd wordt en een briefje met het goede midden. Vervolgens bespreken we met enkele deelnemers de oefening in de groep: vertel kort de gebeurtenis? Om welke emotie gaat het? Wat dacht je? Wat deed je met de emotie? Hoe handelde je? Wat zijn de verschillen tussen je feitelijk handelen en de drie briefjes? Wat is een goede houding? Klop het dat je in die middenpositie het meest vrij staat tegenover de emotie? Welke handelingsmogelijkheden heb je in deze middenpositie? Welke voortreffelijkheid 5) is hier in het geding? Wat moet je tegen jezelf zeggen om deze middenpositie te bereiken? Een voorbeeld Het gaat om een moeder wiens dochter al vele jaren in de psychiatrie verblijft. Ze is in de puberteit met een psychose opgenomen en zat toen in het laatste jaar van de middelbare school. Ze was één van de beste leerlingen. Er is aanvankelijk hoop dat ze haar leven weer kan oppakken. Dan is er plots een ernstige terugval. De psychiater zegt tegen moeder dat het niet meer goed komt. Moeder vraagt zich af hoe dat kan en of het niet anders had kunnen lopen. De situatie die moeder raakt is de zwangerschap van haar dochter tijdens de opname en het gesprek hierover met de psycholoog, een verpleegkundige en haar dochter. Haar man was ook bij het gesprek aanwezig. Moeder kan het niet vatten dat dochter zwanger is. In dit voorbeeld gaat het om de emotie woede. De woede neemt moeder volledig in beslag tijdens het gesprek met de hulpverleners en haar dochter. Ze reageert woest door te schreeuwen dat dit nooit had mogen gebeuren. Daarna is ze totaal verdoofd. Het maalt continue in haar hoofd. Ze reageert niet meer adequaat. Het gesprek gaat aan haar voorbij. Haar man voert het gesprek. Tijdens de oefening beoordeelt ze haar gedrag als een te veel meegesleurd zijn door de woede. Als we vragen naar de met de emotie verbonden gedachten zegt ze dat haar dochter nooit zwanger had mogen worden. Ze had dit totaal niet verwacht, dacht dat haar dochter in veilige handen was. De vragen naar een goede houding tegenover de woede kan ze niet beantwoorden. Ze begint uit pure onmacht te huilen. De vrijheid in het denken over de emotie en een goede handeling ontstaat niet. We vragen de andere familieleden zich te verplaatsen in deze situatie en aan te geven wat voor hen het juiste midden is. De antwoorden lopen uiteen. Iemand zegt: 'Je komt in het midden terecht als het gesprek goed is. Nu staat moeder na de woede-uitbarsting buiten spel. Dat had niet gemogen'. Twee andere antwoorden zijn: 'Je staat in het midden als je de reden van je woede benoemt' en 'Het gesprek had in de veilige sfeer bij jullie thuis moeten plaatsvinden.' Ook onderzoeken we de morele waarde die in deze situatie de emotie in goede banen kan leiden. SP December
8 De antwoorden zijn: oprechtheid, recht doen aan een ieder en vertrouwen. Moeder reageert en zegt zich het best te kunnen vinden in vertrouwen. Ze verloor volledig het vertrouwen in de hulpverlening toen ze hoorde dat haar dochter zwanger was. Dat maakte haar woedend. Slechts een herstel van vertrouwen geeft een vrijere houding tegenover de woede. In het gesprek met de hulpverlening kwam ze niet tot haar recht. Ze kon haar gedachten niet op een goede manier uiten. De familieleden gaven haar de mogelijkheid om de juiste woorden aan de woede te geven en te zeggen hoe de woede op de juiste manier, tegen de juiste personen te uiten. Het onderzoek maakte duidelijk dat moeder wordt beoordeeld op haar houding tegenover de woede, de manier waarop ze woedend is en niet op het ervaren van de woede. De woede is er. Ze is direct verbonden met moeders gedachten over de situatie. De woeduitbarsting zet haar in het gesprek met de hulpverleners buitenspel. Dat gebeurde tijdens de oefening niet. De familieleden toonden mededogen met moeder. 6) De oefening maakte ook duidelijk dat emoties waardevolle gedachten bevatten. Door die gedachten op de juiste manier te uiten ontstaat er begrip en zicht op de kwetsbare onderliggende waarden. In het voorbeeld komt moeder niet tot haar recht en is er een ernstig tekort aan vertrouwen. 6. De kunst van het (los)laten Een belangrijk onderwerp in de gesprekken tussen deelnemers is het loslaten: het in vertrouwen overlaten van de zorg aan de professionele hulpverlening of het in zijn eigenheid laten van het zieke familielid. Bij (los)laten gaat om een goed evenwicht tussen de zorg voor het zieke familielid en de zorg voor het eigen leven (de zelfzorg). We bespreken hier een voorbeeld van een vader die het gedrag van zijn zoon verdraagt en niet overspoeld raakt door de zorg. Hierdoor houdt hij het contact met zijn zoon vast. Vader wordt door zijn zoon met een mes achterna gezeten door het huis. Hij sluit zich op in zijn slaapkamer, terwijl zijn zoon met het mes blijft rondlopen. Hij besluit om de politie niet te bellen. Dit roept in eerste instantie bevreemding op bij de familieleden. In het onderzoek blijkt dat vader uit ervaring weet dat het dan weer hommeles wordt: politie, crisisdienst, gedwongen opname, verwijdering en boosheid. Dat wil hij niet meer. Na enkele angstige uren zoekt hij zijn zoon op. Ze omarmen elkaar. Familieleden krijgen vaak te horen dat ze hun zieke familielid moeten loslaten. Dat weten ze, maar waar draait het om bij (los)laten. We bespreken het loslaten aan de hand van eigen ervaringen. (Los)laten is een persoonlijk proces, verbonden met de context en de geschiedenis van de ziekte. De één kan zijn psychotische zoon met een mes door huis laten lopen, terwijl een ander de liefde voor zijn kind eerst goed erkent en de relatie herstelt, nadat het contact door een heftige ruzie lang was verbroken. Het loslaten komt ook ter sprake bij de afronding van de training. We bespreken de vraag: wat laat je achter en wat neem je mee? Het gesprek over 'wat je meeneemt' vindt plaats aan de hand van een zelf gekozen (ansicht)kaart uit de vele die op tafel liggen. Ieder licht zijn keuze toe. Het gaat om verworven inzichten en plannen en voornemens. Daarna vragen we de deelnemers met houtskool op een lint te schrijven wat ze achter willen laten. Deze linten worden gezamenlijk in een lange tak gehangen. De tak wordt op een plek gezet waar de wind zijn werk kan doen. Door de invloeden van het weer verdwijnt de achtergelaten boodschap. 46 SP December 2011
9 Slot de terugkomdag Na drie maanden is er een terugkomdag voor de deelnemers. Naast een moment om foto's te bekijken en bij te praten is er aandacht voor de wijze waarop de ervaringen met de trainingsweek hebben doorgewerkt. We geven enkele van de vele positieve reacties weer, die de kracht van het levenskunstprogramma verwoorden: Een echtpaar: 'We lieten de foto's aan onze familie zien. De eerste reactie was: we hebben jullie in jaren niet zo ontspannen gezien.' Twee zussen die zich voornamen meer over te laten aan hun zieke broer bij binnenkomst op de terugkomdag: 'Het is gelukt. Onze broer kan veel zelf doen. We zeiden: je kon het vorige week ook toen we in Spanje zaten. We moeten leren hem vertrouwen te geven.' Een vader: 'Ik heb weer geleerd te genieten. Ik zat klem in de zorg. Alle levensenergie brandde op. Nu geniet ik weer meer van activiteiten. Dat geeft me energie.' Een moeder: 'Ik ben te ver gegaan in de zorg voor mijn dochter. Ik was er lichamelijk ziek van. Ik ga tijdens hulpverleningscontacten meer aandacht voor mezelf vragen. Het gaat nu altijd over haar problemen.' Een moeder met haar nieuwe partner: 'We zijn ons door het genogram bewust geworden van de motto's en patronen van beider families en hoe we daar zelf in staan.' Een vader: 'Langzamerhand begin ik te accepteren dat mijn zoon is, zoals die is. Ik kan hem meer met rust laten en tot mijn verbazing verbetert het contact.' Noten 1) Deze vier onderdelen vormen de inhoudelijke kern van de training. De kennismaking met elkaar via de genogrammen legt de basis voor de drie andere trainingsonderdelen die gebaseerd zijn op levenskunst. 2) Levenskunst is een stroming in de filosofie, die praktisch georiënteerd is. Met de hedendaagse levenskunst keert deze vertrouwde klassieke opvatting over filosofie terug: filosofie als een wijze van leven. Centraal staat de zelfzorg, de arbeid aan jezelf en het vinden van een eigen levenshouding. In de levenskunst geef je een persoonlijk antwoord op de vraag naar een goed en mooi leven. 3) Naast de vraag 'wat is een goed gesprek?' zijn ook de volgende vragen socratisch onderzocht: wanneer is het mogelijk de zorg over te laten aan de hulpverlening? Waar liggen de grenzen van de zorg voor een ziek familielid? Wanneer blijf je als ouder 'neutraal' tegenover de andere kinderen? 4) In 2004, toen het programma ontwikkeld werd, maakte GGNet voor trainingen gebruik van een trainingshuis van Promente Europe in Bolulla, Spanje. Hier gingen groepen zeven dagen naar toe. De afstand, rust en verandering van omgeving waren factoren die een bijdrage leverden aan het creëren van ruimte en reflectie. Sinds 3 jaar maakt GGNet hier geen gebruik meer van en heeft de training een maal plaatsgevonden in een groepsaccommodatie in de Achterhoek. De trainingsduur was hier van maandag tot en met vrijdag. 5) Voortreffelijkheid kan ook vertaald worden met deugd of morele waarde. Het gaat om een persoonlijke ethiek, geen normen en waarden ethiek, maar een ethiek van de deugden of voortreffelijkheden. Het is ontleend aan de Ethica van Aristoteles en in onze tijd terug te vinden in onder meer het werk van Martha Nussbaum. 6) Met het woord mededogen verwijzen we naar iemand die iets ergs is overkomen en geen schuld treft. SP December
Ontmoeting met (heftige) emoties een handreiking vanuit de levenskunst
Ontmoeting met (heftige) emoties een handreiking vanuit de levenskunst Palliatieve Zorg symposium Ontmoeten is Leren Kasteel Maurick Vught 2 oktober 2012 Dick Kleinlugtenbelt Agenda Emoties zijn waardevolle
Nadere informatieEen dierbare verliezen. Informatie voor nabestaanden
00 Een dierbare verliezen Informatie voor nabestaanden Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren, en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt
Nadere informatieWANNEER VERTEL JE HET AAN JE KINDEREN? Als de beslissing om te gaan scheiden eenmaal genomen is, dan kun je dit het beste zo snel mogelijk aan de
OVER EN UIT OVER EN UIT Welkom bij de e-training Over en uit. In deze training leer je beter om te gaan met je scheiding. Je leert hoe je het beste het nieuws van de scheiding aan je kind kan vertellen,
Nadere informatiehttps://dementie.nl/dagbesteding/tijdelijke-opvang-respijtzorg-regelen
1 2 Odensehuis Hoeksche Waard: Odensehuizen landelijk platform: Dementie.nl: Dementie winkel: Doorleven: Fotofabriek: Handen in huis: Samen Dementievriendelijk: Stichting Alzheimer Nederland: http://odensehuishw.nl
Nadere informatieUw kind tijdens/na het ziekenhuisbezoek
Uw kind tijdens/na het ziekenhuisbezoek Reacties tijdens een ziekenhuisopname Kinderen kunnen op verschillende manieren reageren op hun ziekenhuisopname. Een opname is altijd een ingrijpende gebeurtenis.
Nadere informatieTOOLKIT ROUW EN VERDRIET
TOOLKIT ROUW EN VERDRIET ALS JE IEMAND DICHTBIJ VERLIEST. Rouwen: een werkwoord waarvan je de betekenis pas leert kennen als je voor het eerst iemand verliest die veel voor jou betekende. Misschien wil
Nadere informatieNA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS
NA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis laat niemand onberoerd. Je bent er meestal niet op voorbereid en als het gebeurt kan dat ingrijpende gevolgen hebben voor
Nadere informatiePartner ondersteuning 1
Partnerondersteuning 1 Je partner heeft borstkanker, wat nu? Informatie voor je partner Kanker heb je niet alleen. Ook jij als partner wordt mee betrokken in de strijd. Het bericht is voor jou net zo n
Nadere informatieEen dierbare verliezen
Algemeen Een dierbare verliezen www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG042 / Een dierbare verliezen / 14-07-2015 2 Een dierbare verliezen U heeft
Nadere informatieOpeningsgebeden INHOUD
Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus
Nadere informatiePresentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis
Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden
Nadere informatieNA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS
NA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis laat niemand onberoerd. Je bent er meestal niet op voorbereid en als het gebeurt kan dat ingrijpende gevolgen hebben voor
Nadere informatieEEN DIERBARE VERLIEZEN
EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort
Nadere informatieHet vergroten van draagkracht na confrontatie met een harta andoening
Het vergroten van draagkracht na confrontatie met een harta andoening Draaglast en draagkracht Als door de confrontatie met ziekte de balans tussen draaglast en draagkracht wordt verstoord, moet gezocht
Nadere informatiePartner ondersteuning 1
Partnerondersteuning 1 Je partner heeft borstkanker, wat nu? Informatie voor je partner Kanker heb je niet alleen. Ook jij als partner wordt mee betrokken in de strijd. Het bericht is voor jou net zo n
Nadere informatieeen dierbare verliezen
een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of
Nadere informatiePatiënteninformatiedossier (PID) (Non) Hodgkin. onderdeel ZIEKTEBELEVING. (NON) HODGKIN Ziektebeleving
Patiënteninformatiedossier (PID) (Non) Hodgkin onderdeel ZIEKTEBELEVING (NON) HODGKIN Inhoud... 3 Emoties... 4 Omgaan met de ziekte... 4 Praten over uw gevoelens... 5 Uw gedachten opschrijven... 5 Andere
Nadere informatiePsychosociale problemen bij kanker
Psychosociale problemen bij kanker mogelijkheden voor begeleiding in het azm Psychosociale problemen bij kanker Inleiding 3 Reacties 3 Begeleiding 3 Wanneer hulp inschakelen 4 Vroegtijdige herkenning 4
Nadere informatieTaboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden.
Taboe Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Sommigen hebben er angst-, dwangmatige of psychische stoornissen
Nadere informatieOuder zijn en blijven na een moeilijke echtscheiding
Ouder zijn en blijven na een moeilijke echtscheiding Voorwoord Erger je je ook wel eens blauw als je net je kind bent gaan halen bij je ex-partner? Voel je je ook machteloos als hij of zij beslissingen
Nadere informatie6.2.1 Dealen met afleiding onderweg
Stap 6: Deel 2 6.2.1 Dealen met afleiding onderweg In het tweede deel van jullie experiment ga je verder met het ondernemen van ACTies die je met de anderen hebt afgesproken te doen. Daarnaast krijg je
Nadere informatieEen leerling van Jezus vertelt ('walking sermon' langs kunstwerken)
Een leerling van Jezus vertelt ('walking sermon' langs kunstwerken) Doek achter de tafel Even kijken hoor. U en jullie hebben er al naar kunnen kijken, maar ik nog niet. Nu wil ik het goed zien. Ja, zo
Nadere informatieInzet maatschappelijk werk voor tinnitusbegeleiding
Inzet maatschappelijk werk voor tinnitusbegeleiding Marieke Rutgers Maatschappelijk werker Dag der Akoepedie 24 april 2014 Inhoud van presentatie Tinnitusspreekuur Kerntaak maatschappelijk werk Model somato-psychische
Nadere informatieGesprekstips: Open vragen
U wilt in gesprek met uw medewerker over een onderwerp dat (onder meer) gaat over de financiële situatie van uw medewerker. Maar hoe pak je dat aan? Als u uw medewerker goed kent, dan vindt u doorgaans
Nadere informatieSocratisch gesprek over aspect 3 De manier waarop je voor jezelf zorgt
Socratisch gesprek over aspect 3 De manier waarop je voor jezelf zorgt Dishoek, dinsdag 1 november 2016, 10 deelnemers Kernmoment/Ervaring: Een van de deelnemers heeft een ervaring voorbereid, zodat we
Nadere informatieHet leven leren leven
Rouwbegeleiding in de praktijk Het leven leren leven Karin van der Plas Themabijeenkomst IDPZ 31 oktober Programma Welkom Theorie over rouw Bespreking casus/ luisteroefening Wat is Levenskunst? Tijd voor
Nadere informatieVisie (Pedagogisch werkplan)
Visie (Pedagogisch werkplan) Gastouderopvang De Krummeltjes stelt zich tot doel om een omgeving te bieden waarin kinderen kunnen opgroeien tot zelfstandige en evenwichtige mensen met respect voor anderen
Nadere informatieImpact op zijn. leven
Impact op zijn leven Ryan* student Bedrijfskunde zorgt al drie jaar bijna helemaal alleen voor zijn autistische broer. Ik wil niet een beeld van mezelf neerzetten dat ik zielig ben. Ik kies hier bewust
Nadere informatieScheiden, ja wat verstaan we eigenlijk onder scheiden.
Werkstuk door een scholier 2635 woorden 9 juni 2010 5 10 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Scheiden het eind of een nieuw begin? Scheiden, ja wat verstaan we eigenlijk onder scheiden. Als je iets scheid
Nadere informatieIn 5 stappen naar meer vrijheid én verbinding in je relatie
In 5 stappen naar meer vrijheid én verbinding in je relatie Hallo! Je houdt van je partner. Jullie zijn al geruime tijd samen en hebben misschien samen kinderen. Jullie leiden een druk bestaan en tijd
Nadere informatieVeens trainingen. opkomen voor jezelf. samen leren. meer zelfvertrouwen. lotgenoten ontmoeten. durven vragen. een groter netwerk
Veens trainingen opkomen voor jezelf een groter netwerk samen leren lotgenoten ontmoeten 1 meer zelfvertrouwen durven vragen Wil je jezelf ontwikkelen? Omdat je meer uit jezelf wilt halen? Of omdat je
Nadere informatieZelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?
Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat voor iedereen ingrijpende gevolgen. Als kinderen
Nadere informatieINSCHATTING VAN RELATIECONFLICTEN 1
INSCHATTING VAN RELATIECONFLICTEN 1 Doel Doel is om bij de start van relatiebegeleiding deze vragenlijst af te nemen om een zicht te krijgen over waar de conflicten zitten maar ook om partnergeweld te
Nadere informatieTerrorisme en dan verder
Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.
Nadere informatieBeste lezer. Joke van Hardeveld. Ga ervoor Waardoor werken aan je balans ook jou lukt. Succes!
Ga ervoor Waardoor werken aan je balans ook jou lukt Beste lezer Ik werk als ZP-er, zelfstandig professional. In mijn werk als coach, counselor merk ik dat leidinggevenden en medewerkers in de gezondheidszorg
Nadere informatieGGzE centrum psychotische stoornissen. Act. Zorg bij de eerste psychose. Informatie voor cliënten >>
GGzE centrum psychotische stoornissen Act Zorg bij de eerste psychose Informatie voor cliënten >> Uw klachten de baas en het dagelijks leven weer oppakken GGzE centrum psychotische stoornissen geeft behandeling
Nadere informatieThuis en vertrouwd in Westerpoort
Thuis en vertrouwd in Westerpoort WESTERPOORT IEDEREEN KOMT OP ZIJN GEMAK ONTBIJTEN IN DE HUIS KAMER. HEEL ONTSPANNEN. Een thuisgevoel. Dat willen we u graag geven als u bij ons woont. Westerpoort is ingericht
Nadere informatieIk ben BANG. oefenboekje om te leren omgaan met angst. Steef Oskarsson. Copyright Steef Oskarsson
Ik ben BANG oefenboekje om te leren omgaan met angst Steef Oskarsson Bang Bang is een emotie. Net als blij, bedroefd en boos. Iedereen is wel eens bang. Sommige mensen zijn vaak bang, sommigen niet. Iedereen
Nadere informatieVan harte welkom Elk mens is een verhaal waard. Op de vraag naar de zin van het leven, antwoordt ieder met zijn/haar levensloop. omgekeerd.
Van harte welkom { Elk mens is een verhaal waard Op de vraag naar de zin van het leven, antwoordt ieder met zijn/haar levensloop Gyorgy Konrad omgekeerd. Vertellen van levensverhaal is antwoord op de vraag
Nadere informatieGezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft
Gezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Zorgen en vragen 1 Gezinsinterventie 2 Tien praktische
Nadere informatieKind & echtscheiding. Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen!
Kind & echtscheiding Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen! Kind in een echtscheidingssituatie Per jaar belanden ongeveer 70.000 kinderen in een echtscheiding. De gevolgen van een echtscheiding
Nadere informatieHoogbegaafd en gevoelig
Hoogbegaafd en gevoelig Kazimierz Dabrowski Hoogbegaafd zijn is meer dan slim zijn. Hoogbegaafde mensen zijn vaak ook veel gevoeliger dan andere mensen. Daardoor ervaar je situaties soms intenser dan andere
Nadere informatieEmoties, wat is het signaal?
Emoties, wat is het signaal? Over interpretatie en actieplan dr Frits Winter Functie van Emoties Katalysator, motor achter gedrag Geen emoties, geen betrokkenheid, geen relaties Te veel emoties, te veel
Nadere informatieWat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt.
Hoofdstuk 7 Emoties Nu is het tijd om door te gaan. Je hebt je dwarslaesie, je bent hopelijk klaar met al de medische dingen, nu is het tijd om ook je gevoelens aandacht te geven. Dus: ga lekker zitten,
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatiePLICHT EN VERPLICHTING. De weg van oude patronen of
PLICHT EN VERPLICHTING De weg van oude patronen of HYPOTHESE Het uitgangspunt van esoterische psychologie/filosofie is dat alles, dus zowel de ziel als de vaste vorm (het fysieke lichaam), energie is.
Nadere informatieEen dierbare verliezen
Een dierbare verliezen Over de gevoelens die u kan ervaren en tips om goed voor uzelf te zorgen INFORMATIEBROCHURE VOOR DE NABESTAANDEN Een dierbare verliezen U hebt kort geleden iemand verloren. Dat
Nadere informatieVoor Noa Mali Zulueta Acea
Voor Noa Mali Zulueta Acea Lichtflits Momenten van inzicht Lichtflits Momenten van inzicht Anniek Oosting Schrijfster: Anniek Oosting Coverontwerp: Anniek Oosting ISBN:9789402123234 Lichtflits/Anniek Oosting/2014
Nadere informatieDelier. Informatie voor familie en betrokkenen
Delier Informatie voor familie en betrokkenen Inleiding Op onze verpleegafdeling is een familielid, vriend(in) of kennis van u opgenomen. Tijdens uw bezoek aan de patiënt heeft u waarschijnlijk gemerkt
Nadere informatieJEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,
Nadere informatieDe Stemmenpolikliniek
Universitair Centrum Psychiatrie (UCP) De Stemmenpolikliniek Inhoud Inleiding 1 Stemmen horen 1 De behandeling 2 Kennismaking 3 De inhoud van de behandeling 3 Behandelaars 4 Vragen 4 Belangrijke adressen
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 6 2x Respect Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 6 2x Respect Inhoud 2 1. Communiceren met jezelf 3 2. Communiceren met anderen 7 3. FairTalk: open & eerlijk confrontaties aangaan 9 4. Vervolg & afronding 13 1. Communiceren met jezelf
Nadere informatieMét familie gaat het beter
Mét familie gaat het beter GGZ ingeest staat voor een gelijkwaardige samenwerking tussen patiënt, hulpverlener en u. In deze brochure leest u hoe we u als familielid, vriend of andere naaste van de patiënt
Nadere informatieZorgen voor en omgaan met een dementerende persoon
Infobrochure Zorgen voor en omgaan met een dementerende persoon Geriatrisch dagziekenhuis T. 011 826 394 Verantwoordelijke arts: dr. Els Dewaet mensen zorgen voor mensen Het dementeren van uw partner,
Nadere informatieNetwerk Ouderenzorg Regio Noord
Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Vragenlijst Behoefte als kompas, de oudere aan het roer Deze vragenlijst bestaat vragen naar uw algemene situatie, lichamelijke en geestelijke gezondheid, omgang met gezondheid
Nadere informatieLesmodule 4 fasen van. dementie. VOORBEELD LESMODULE: 4 fasen van dementie
Lesmodule 4 fasen van dementie Inhoudsopgave: 1. Wat is dementie? blz. 3 2. Twee basisprincipes over de werking van de hersenen blz. 4 3. Omschrijving van de vier fasen van ikbeleving bij dementie blz.
Nadere informatieSignaalkaart Jongeren
Signaalkaart Jongeren Naam: Mike de Boer Inhoudsopgave Inleiding... 3 Signaalkaart Mike... 5 Toelichting op de uitslag... 6 Pagina 2 van 8 Inleiding Op 14 maart 2014 heeft Mike de Boer de Signaalkaart
Nadere informatieDelier in de laatste levensfase. Informatie voor naasten van patiënten met een delier in de laatste levensfase
Delier in de laatste levensfase Informatie voor naasten van patiënten met een delier in de laatste levensfase Inhoudsopgave Wat is een delier?... 3 Wat zijn kenmerken van een delier?... 3 Invloed op u
Nadere informatieVerbindingsactietraining
Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken
Nadere informatieOpen communicatie leidt tot minder stress. introductie. 1 methode familiezorg introductie
Methode Familiezorg Open communicatie leidt tot minder stress introductie 1 methode familiezorg introductie Voorwoord Inleiding Het hart van de zorg is daar waar de zorg gegeven wordt, waar kwetsbare families
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen
Nadere informatieBaby s die veel huilen Informatie voor ouders
Baby s die veel huilen Informatie voor ouders Albert Schweitzer ziekenhuis november 2014 pavo 1177 Inleiding Als uw baby veel huilt gaat u van alles proberen om de oorzaak te vinden. Zeker als uw baby
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieNIEUWE GEWOONTE in DRIE WEKEN
NIEUWE GEWOONTE in DRIE WEKEN Het doel van het drie weken plan van Follow the Honey is een dagelijkse gewoonte op te bouwen van naar binnen gaan, met je aandacht bij Jezelf zijn*. Binnen is bij je hart,
Nadere informatieModule 4: Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping)
Module 4: Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping) Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping) Geluk is een gevoel! Jij bent de enige persoon op de wereld die jou gelukkig kan maken! Het is erg belangrijk dat je alle
Nadere informatieAartsengel Rafaël bevordert gezondheid en genezing.
Aartsengel Rafaël bevordert gezondheid en genezing. Ziekten, geestelijke problemen? Rafaël helpt je erbij! De Engelen hebben de sleutel tot een pijnvrij leven. Aartsengel Rafaël maakt van skeptici, mensen
Nadere informatieStichting Agrarische Zorgonderneming Vlist
Stichting Agrarische Zorgonderneming Vlist Bewonerstevredenheidsonderzoek Stichting Agrarische Zorgonderneming Vlist is de overkoepelende stichting waaronder Zorgboerderij Vlist valt. Op Zorgboerderij
Nadere informatieSchakenbosch in het kort. Informatie voor jongeren en ouders
Schakenbosch in het kort Informatie voor jongeren en ouders Het lukt mij niet om vrienden te maken en te houden. Ik word zo snel boos, dat ik het zelf niet begrijp. Ik doe dingen die ik niet wil, omdat
Nadere informatieHandvatten voor het omgaan met zelfbeschadiging
Handvatten voor het omgaan met zelfbeschadiging Als iemand in jouw omgeving zichzelf beschadigt is dat erg ingrijpend. Het kan allerlei emoties oproepen. Je bent misschien erg verdrietig, boos of je voelt
Nadere informatieBorderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline
ggz voor doven & slechthorenden Borderline Als gevoelens en gedrag snel veranderen Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline Herkent u dit? Bij iedereen gaat wel
Nadere informatie[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster
[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9
Nadere informatieBeter leven, meer plezier
Rob van Ginkel Training en Coaching Beter leven, meer plezier NLP strategieën voor een leven met plezier Inhoudsopgave Wat is NLP...3 De logica van angst...3 Vrijkomen van angst...3 Negatieve gevoelens
Nadere informatieJanuari. Ik accepteer en waardeer mijn ( hoog) gevoeligheid.
Januari Ik accepteer en waardeer mijn ( hoog) gevoeligheid. (Hoog) gevoelig zijn krijgt in deze tijd steeds meer ruimte en bekendheid, dat is fijn. Een generatie geleden was het niet wenselijk om gevoelig
Nadere informatieNa de schok... Informatie voor ouders
Na de schok... Informatie voor ouders Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat voor iedereen ingrijpende gevolgen. Als kinderen samen met hun ouders een aangrijpende
Nadere informatieKINDEREN LEKKER IN HUN VEL
KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een
Nadere informatieWeet wat je kan. Vooruit komen
Weet wat je kan Vooruit komen Vind je weg Hoofdstuk 5 beschrijft hoe je vooruit komt in je leven. Onderwerpen in dit hoofdstuk: Stripje: vind je weg. blz 2 Hoe kom je vooruit in je leven? blz 3 Zelfonderzoek:
Nadere informatieSpreekbeurt Maatschappijleer Seksuele Intimidatie
Spreekbeurt Maatschappijleer Seksuele Intimida Spreekbeurt door een scholier 1814 woorden 23 maart 2003 6,3 99 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Seksuele Intimida: Ik wil mijn spreekbeurt houden over
Nadere informatieOncologie. Patiënteninformatie. Omgaan met kanker. Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis
Oncologie Omgaan met kanker i Patiënteninformatie Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis Algemeen Het hebben van kanker kan grote gevolgen hebben voor uw leven en dat van uw naasten. Lichamelijk
Nadere informatieStoppen met zelfbeschadiging?
Stoppen met zelfbeschadiging? Hoe weet ik of ik eraan toe ben te stoppen? Besluiten om te stoppen met zelfbeschadiging is een persoonlijke beslissing. Niemand kan dit voor je beslissen. Stoppen omdat je
Nadere informatieWijsheid van de Tolteken DE DRIE VRAGEN. Wat is echt? Wat is liefde? Wie ben ik? DON MIGUEL RUIZ MET BARBARA EMRYS
Wijsheid van de Tolteken DE DRIE VRAGEN Wie ben ik? Wat is echt? Wat is liefde? DON MIGUEL RUIZ MET BARBARA EMRYS D O N MIGUEL RUIZ E N BARBA R A EMR Y S D E DRIE VRAG E N Wie ben ik? Wat is echt? Wat
Nadere informatieONS GEVOEL. De sleutel. Wie de sleutel van het leven zoekt, moet bij zichzelf beginnen. Steek dan de sleutel in het slot, en ga dan ook naar binnen.
ONS GEVOEL De persoonlijke noot Het vader- en moederschap geeft het leven door. Onze ziel is de stuwing. Ons gevoel geeft de juiste richting aan ons leven. Het overdenken van elke geschreven regel brengt
Nadere informatiePedagogische nazorg. Nazorg folder voor ouder(s)/verzorger(s) en kinderen na een ziekenhuisopname
Pedagogische nazorg Nazorg folder voor ouder(s)/verzorger(s) en kinderen na een ziekenhuisopname 1 Pedagogische nazorg Inhoudsopgave (Klik op het onderwerp om verder te lezen) Weer thuis 2 Algemene adviezen
Nadere informatieAdvies en steun voor uw kind en uzelf
Advies en steun voor uw kind en uzelf Voor advies en steun aan ouders en hun kinderen Informatie advies cursussen Als u of uw kind psychische klachten heeft of problemen ervaart met alcohol of drugs, heeft
Nadere informatieINHOUD. 3 Inleiding 4 Kiezen voor het leven DRIE GOUDEN TIPS OM VOLUIT TE LEVEN
INHOUD 3 Inleiding 4 Kiezen voor het leven DRIE GOUDEN TIPS OM VOLUIT TE LEVEN 7 Verdriet uit je hart en verdriet om je zorgen 11 De belangrijkste relatie is die met jezelf 14 In dankbaarheid ligt geluk
Nadere informatieTIPS VOOR DOCENTEN. Kim Koelewijn. Nu met nog meer tranen! HUIL! Het lucht op Vergroot je woordenschat rondom emoties, en laat je lekker gaan
TIPS VOOR DOCENTEN HUIL! Het lucht op Nu met nog meer tranen! Kim Koelewijn Vergroot je woordenschat rondom emoties, en laat je lekker gaan 9-99 TIPS VOOR DOCENTEN Dichtbij en verder weg Wanneer je met
Nadere informatieWat betekent een bipolaire stoornis voor je familie- en vriendschapsrelaties en wat kunnen vrienden en familie voor betrokkenen betekenen?
Wat betekent een bipolaire stoornis voor je familie- en vriendschapsrelaties en wat kunnen vrienden en familie voor betrokkenen betekenen? 16 september 2017 Inleiding Wie ben ik Uitgangspunten Doel Wat
Nadere informatieOntdek je kracht voor de leerkracht
Handleiding les 1 Ontdek je kracht voor de leerkracht Voor je ligt de handleiding voor de cursus Ontdek je kracht voor kinderen van groep 7/8. Waarom deze cursus? Om kinderen te leren beter in balans te
Nadere informatie...de draad weer oppakken
...de draad weer oppakken Na de schok... Volwassenen Informatie voor volwassenen die betrokken zijn geweest bij een schokkende gebeurtenis Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis, dat laat niemand
Nadere informatieIn de bijlage vind je de verhalen van Floris (16), Hiltje (13), Joshua (16) en Wietske (46). Ze komen uit het boekje Ik ben geliefd!
Het kwaad Verdieping: Persoonlijke verhalen Leeftijd: 13-16 Thema: Tijdsduur: 20+ min. In de verdiepingsfase ga je met de jongeren in op hun persoonlijke verhalen Duur: 30 minuten Nodig: twee verhalen
Nadere informatieTEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden
TEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden Er is sprake van tegengestelde belangen als de klant iets doet wat de vrijwilliger niet wil. Vaak lost zo'n situatie zich vanzelf op: de
Nadere informatie1Crisis bij leerlingen
11 1Crisis bij leerlingen Frank, 16 jaar en leerling van de derde klas vmbo-t, verschijnt niet op school. In de loop van de morgen belt zijn vader met de vraag of Frank op school is. Het blijkt dat hij
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieLEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN
In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en
Nadere informatieNA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN
NA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN www.ggdbzo.nl Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen met kinderen een
Nadere informatieKOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen
KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?
Nadere informatieNa een ICD-schok Adviezen voor goede verwerking.
Na een ICD-schok Adviezen voor goede verwerking www.nwz.nl Inhoud Wat merkt u van een ICD-schok? 3 Mogelijke reacties op een ICD-schok 3 Adviezen voor goede verwerking van een ICD-schok 4 Praktische gevolgen
Nadere informatieWerkstuk Verzorging Kindermishandeling
Werkstuk Verzorging Kindermishandeling Werkstuk door een scholier 2457 woorden 9 april 2007 6,5 170 keer beoordeeld Vak Verzorging Inleiding Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik het erg interessant vind
Nadere informatieNummer 1 December 2011. Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien
Nummer 1 December 2011 Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien LANDELIJK HEEFT 16% VAN DE JONGEREN PSYCHOSOCIALE PROBLEMEN. Scoop richt zich bij coaching, counseling en training
Nadere informatieWAT ALS EEN HULPVERLENER CLIËNT WORDT?
WAT ALS EEN HULPVERLENER CLIËNT WORDT? Kwartiermaken voor herstelgerichte zorg, door middel van een getuigenis! Week van de verpleegkundigen 22 maart 2017 Verpleegkundigen geestelijke gezondheidszorg Luk
Nadere informatie