Inleiding expostie Religie Keramisch verbeeld door Prof. P. Nissen onthullen dat zi j heel mooi was. Het geheugen helpt ons meestal graag om dingen en mensen uit het verleden no g mooier te maken dan zij in werkelijkheid waren. I n mi jn herinneri ng he eft het meisje uit Beesel dan ook trekken van een Tooropachti ge, s erene schoonhei d gekregen. In elk geval heeft zij ervoor gezorgd dat Beesel vo or mij verb onden is met schoonheid. RELIGIE, KERAMISCH VERBEELD Er zijn twee redenen waarom ik een bijzondere band met Beese l heb en waarom ik de u itnodiging om h ier vandaag bij de opening va n de tentoonstelling Rel igie, kerami sch verbeeld e en paar woorden te zeggen, graag heb aangenomen. De eerste reden is dat - voor zover ik mij kan herinneren het eerste meisje op wie ik tijdens mijn middelbare schooltijd verliefd raakte, ui t Beesel k wam. Zij zat op het Bisschoppelijk College in Roermon d één klas lager dan ik en zij heeft ze lf van mijn stil le adoratie waarschi jnlijk nooi t iets gemerkt. I k weet dat zij inmiddels getrouwd i s, dus i k zal haar naa m hi er maar niet publiek maken. Maar ik wil wel De tweede reden waarom ik d e uitnodiging voor vandaag graag heb aangenomen, i s gel egen i n het f eit dat op mijn werktafel, eerst op de universiteit en si nds ko rt th uis, on danks het feit dat ik zelf al t ien jaar niet meer rook, toch nog steeds een asbak staat die een staaltje is van Be eselse keramische kunst. De asbak stelt ee n faun voor die op zijn panfluit blaast. Hij is gestempeld Terraco Draak Bee sel en dan weten de meesten van u meteen dat de asbak een voorbeeld is van het sieraardewerk dat e en halve eeuw geleden werd vervaard igd in het atelier van de Beeselse Kleiwarenfabriek Sint Joris. De ini tialen van de maker l uiden JL ; waarschijnlijk is dus de Roermondse beeldhouwer J an Lü cker de ontwerper van de asbak. De asbak i s sl echts één van de vele keramische producten die tuss en de jaren dertig en de jaren zestig van de vorige e euw in de Beese lse
Kleiwarenfabriek Sint Joris en in de kleinere be drijfjes d ie daar in d e jaren vijftig uit ontstonden, zoals Loré en Ci ro, werden vervaardigd. Die producten waren van heel uiteenlopende aard: er waren beelden bi j, maar ook vazen, kruiken en schotels, er was wandkeramiek en er was gebruikskeramiek, van servi esgoed tot boekensteunen. En ook de them atieken waren zeer uiteenlope nd. Maar veel van het werk en da t is het ker amisch erfgoed dat in de expositie d e komende weken centraal staat was relig ieus van aard, van thematiek en van bestemming. Kerken en aan de kerk gerelateerde instellingen, zoals kl oosters en sc holen, waren bel angrijke opdrachtgevers voor de keramis che atelier s in Beesel. De bloeitijd van de keramische kunstnijverheid vie l hier m in of meer samen m et de bloeit ijd van he t georganiseerde rooms -katholicisme in Limburg, de tijd ze g maar van het Ri jke Roomsche Leven, vl ak vóór en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Tijdens het episcopaat van bisschop Laurentius Schrijnen, van 1914 tot 1932, werden in het bisdom Roermond vijftig nieuwe par ochies en rectoraten g esticht en tijdens het epis copaat van zijn opvolger Guillaume Lemmens, va n 1932 tot 1957, maar liefst tachtig. In 1958, toen bisschop Lemmens de leidin g over het bisdom Roermond overdroeg aan zijn opvolger Toon Hansse n, die overig ens al na een half jaar overle ed, telde Limburg 325 zielzorgeenheden. Tot 1965 zette de groei nog d oor met 25 nieuwe parochies en rectoraten, vooral in nieuwbouwwijken. Op 1 januari 1965 telde het bisdom Roermond 292 parochies en 58 rectoraten, samen dus 350 pastorale eenheden. Daarna stagneerde de groei: tussen 1 965 en 1990 kwamen er nog maar acht nieuwe pastorale eenheden bi j. De kerke nbouw in Limburg hield in de naoorlogse periode meer dan g elijke tred met de gro ei van het aan tal kathol ieken. Wan t ni et al leen de nieuwe parochies en rectorate n in de groeiwijken vroegen om ni euwe kerkgebouwen, ook was tijdens de Tweede Wereldoor log een groot aantal kerkgebouwen in Limburg de rmate beschadigd dat er nieuwbouw moest plaatsvinden. Tussen 1940 en 1993 werden in Limburg dan ook maar liefst 193 nieuwe katholieke kerken gebouwd. Daarbij kwamen dan nog eens de vele lagere en middelbare k atholieke sch olen bij die in die tijd gebouwd werden en die allemaal m instens een beeld of een wandreliëf v an hu n pat roonheilige moesten k rijgen. Dat betekend e dus werk, veel werk, niet a lleen voor architecten en aannemers, maar ook voor beeld ende kunstenaars, die de nieuwe of herstelde kerken moesten voorzien van beelden, altaren, crucifixen, plaquettes, krui swegen, vaa twerk, wijwaterbakjes en wat dies meer z ij. De jonge kunst enaars di e op dat terrei n in Limburg - en van uit L imburg voor heel Nederland - werkz aam waren, waren voor een belangrijk deel ook degenen die in het atelier van Sint-Joris in Beese l keramische kuns t maakten: mens en al s Piet Schoenmakers, Jules Rum mens, Frans Lommen, Mathi eu Boessen, Jean
Lücker, Joe p Thi ssen, Al bert Meertens, Gène Eggen, Charles Grips, Edi Wessling, Louis Konickx, pater Michael van Helvert en Leo Jungblut. Zij zochten voorzichtig naar nieuwe vormen, op een middenweg tussen traditie en m oderniteit. En z ij moesten dat meestal d oen binnen de door Jos Pouls in zijn proefschrift Ware schoonheid of louter praal beschr even - grenzen die getrokken werden door de Bisschoppelijke Bouwco mmissie, die alle ontwerpen voor kerken en kapellen en ook voor hun inrichting moest goedkeuren. Er is misschien wel geen enkele sec tor waarin de keramische kunst i n de publ ieke rui mte zo to t bl oei is gekomen, als juist die van de vó ór- en naoorlogse katholieke kerkenbouw. Maar we weten allemaal dat veel van wat toen tot stand is geko men, nu be dreigd wordt. Van de jo ngere vóór- en naoorlogse kerken zijn er al de nodige aan de eredi enst ont trokken; ze hebben een nieuwe bestemming gekregen of zijn in h et slech tste gev al z elfs af gebroken, zoals een paar maanden geleden gebeurd is met de parochiekerk van het Woord Gods in Swalmen, een kerk uit het mi dden van de jaren zesti g v an de architecten Heydenrij k en Van der Grinten, die toen als vernieuwend en spraakmakend de aandacht trok. En we weten ook allemaal hoe dat komt: Nederland ontkerkelijk t. En niet alleen Nederland, maar heel Europa doe t dat, zij het niet overal in hetzelfde tempo en in dez elfde omv ang. Het E uropees waardenonderzoek, dat sinds 1981 aan de Un iversiteit v an T ilburg w ordt uitgevoerd en dat in 2 005 uitmondde in de Atlas of European Values, ma akt dat duidelijk. Momenteel zijn Tsjechië en Estland i n Europa kop loper al s he t om onkerkelijkheid gaat. Maar over een paar jaar, a ls er weer een nieuwe atlas verschijnt, kan het pl aatje er weer anders u itzien. In een land als F rankrijk is het proces van ont kerkelijking al ruim twee eeuwen geleden begonnen, in andere landen komt het nu pas op gang, zoals in Ierland en Polen, die tot voor kort nog al s model katholieke landen golden. In Nederland heeft het proces zich vri j snel vol trokken, bi nnen enkele decennia, en vertrekkend vanuit de hoogkerkelijke situatie van de verzuiling, waardoor het ook scherp zichtbaar is. Rond de voorlaatste eeuwwisseling, om precies te zijn bij de volkstellin g van 1899, was nog maar pas een goede twee procent va n de Nederlandse bevolking onkerkelijk. Rond de l aatste eeuwwisseling was dat volgens gegevens van het So ciaal en Cultureel Planbureau opgelopen tot maar liefst 62 proce nt, en de verwachting is dat daar in 2020 nog eens tien procent zullen zijn bijgekomen. Dan z al du s drie k wart van de Nederlandse bevolking niet meer tot een kerk of een andere religi euze institutie moskee, synagoge, tempel b ehoren. En van degenen die er w el nog bij w illen horen, ko mt nog maar een kl ein gedeelte. Bezocht in de jaren zestig van de twintigste eeuw nog ongeveer tweederde van de rooms-kat holieken i n Nederland een weekeindviering, nu doet dat volgens de meest recente KASKI-
gegevens, die over 2006 nog maar 7,6 procent. Dat heeft ingrijpende gevolgen voor het religieuze erfgoed. In de bloeitijd van het kerkelijke chri stendom zi jn i n Nederl and zoveel kerken en andere gebouwen neergezet dat zij nu door de krimpende en vergrijzende kerkgenootschappen niet meer onder houden kunnen worde n. Dat erfgoed raakt dus bedreigd, in het ergste geval zelfs met sloop. Daarom hebben wij dit jaar een Jaar van het Religieus Erfgoed. Er wordt aandacht van de samenleving en ook van de overheid gevraagd voor het behoud en het onderhoud van het erfgoed dat d oor de kerken zelf niet meer in sta nd gehouden kan worden. Mijn Nijmeegse collega Nico Nelissen, emer itus hoogleraa r bestuurskunde, heeft anderhalve maand geleden tijdens een congres in het kader van het Ja ar van het Rel igieus Erfgoed voorgerekend dat er de komend e tien jaar in Nederland naar schatting zo n 1000 tot 1200 kerkgebouwen do or de kerkgenootschappen afgestoten zullen moeten worden. Moeten die dan allemaal zo maar afgebroken worde n, zoals sommige rooms-katho lieke bi sdommen het liefste zien, bang als zij zijn voor een profane herbestemming van sacrale gebouwen? Het is een probleem waarvan de kerkgenootschappe n zelf de omvang nog maar nauwelijks beseffen. E n zi j kunnen het in elk gev al niet ze lf en niet alleen oplossen. Het is een probleem dat gedeeld m oet worden door onze hele samenleving, en juist ook door mensen en instanti es buiten het kerkel ijke erf. Daarom is het een goede zaak dat er instanties zijn a ls de Stichting Beesels Keramisch Erfgoed en personen als Erik Driessen, de voorzi tter van de stichti ng, die zich a lthans over een stukje van dat religieuze erfgoed on tfermen nu d e kerk dat zelf niet meer kan opbrengen. Kan dat erfgoed, kan d us de kera mische verbeelding van relig ie in een tijd na de ontkerkelijking nog betekeni s hebben, anders dan een antiquarische of museale? A nders gezegd: kan he t nog een actuele rol spelen in de beleving van mensen. Ik denk het z eker. We moeten namelijk n iet in de v alkuil v allen v an de veronderstelling dat het verdwijnen van de kerken ook een verdwijnen van de religiositeit betekent. Het tegendeel blijkt namelijk het geval te z ijn. Uit onderzoek blijkt bijvo orbeeld dat twee derde in het éne onderzoek, namelijk God in Nederland, 63 procent, en in het a ndere, dat van een groep godsdienstpsychologen, zelfs 71 p rocent - van de N ederlandse bevolking meer of minder reg elmatig iet s doet dat zij z elf bidden noemen. Ook ui t het grote Europese waardenonderzoek blijkt iets soortgelijks: ongeveer de hel ft v an al le Europeanen bidt of mediteert minstens één keer per week. Mensen worden door het verdwi jnen va n de kerkel ijkheid dus niet per se minder re ligieus, maar wel anders religieus. Zij zoeken voor hun levensbeschouwing ni et meer vanzelfsprekend de gebaande paden van de k erkelijke t raditie op, maar z oeken hun ei gen weg. Som migen noemen dat wat den igrerend knutselreligiositeit of religie à la cart e, an deren sprek en v an
postmoderne spirit ualiteit, soloreligiositeit of zoekreligiositeit. Voor die zoekreligiositeit putten mensen uit bron nen di e ui t de grote religieuze tradities v oortkomen, di e van het christendom en het jo dendom, maar ook die van het Oosten of die v an de islamitische Soef imystiek. M aar ook de beeldende kunst, de muziek, de poëzie, de natuur en de erotiek zijn in toenemende mate bronnen van religieuze inspi ratie. Mensen bi nden zi ch niet meer gemakkelijk voor het leven aan één religieuze institutie o f één traditie. Z ij k unnen ook gelov en zonder meteen l evenslang erg ens bi j te horen: believing wi thout bel onging. En bovendien: re ligieuze t radities z ijn poreus ge worden. Mensen, ook zij die zich nog als kerklid beschouwen, stellen hun ei gen menu sa men. Bi nnen en buiten de kerken zijn zij in hun religiositeit f lexibel gew orden: buigz ame gelovigen geworden, pelgrims onderweg, zoekers. In deze nie uwe, meer speelse, beleving van de relig iositeit, een beleving die aan de vanzelfsprekendheid van de traditionele v ormen v oorbij is, k an ju ist ook de keramische kunst een grote ro l spelen. El ke vorm van ku nst, m oet je natuurlijk zeggen, m aar i k denk toch speciaal de keramische kunst. Waarom? Omdat juist deze vorm van ku nst zo elementair is. De keramist werkt immers met de vier klassieke elementen: aarde, water, l ucht en vuur. De aarde i s z ijn grondstof en water, lucht en vuur zijn de ingrediënten v an z ijn kunstwerk. En zi jn eigen mensenha nden zi jn het belangrijkste gereeds chap. O nder die mensenhanden groei t ui t de ch aos en het vorml oze van de kl ei een ni euwe vorm. Chaos wordt geordend tot schoonheid. In het ambachtelijk e werk van de keramist g ebeurt dus iets essentieels en iets elementairs. Juist daarom gebruikt de bijbel het beeld van de pottenb akker al s metafoor voor het werk va n de Sc hepper. J ahwe boetseerde de mens uit stof dat H ij van de aarde nam, zegt het (tweede) scheppingsverhaal in het boek Genesis (Gen. 2,7), en de pro feet Jesaja speelt graag met dat beeld: wij zijn de leem, U bent de boetseerder ( Jes. 64,7; zie ook Jes. 29,16 ; 45,9; Je r. 18,1-6; Rom. 9,20). En juist d aarom ka n de keramische kuns t ons helpen in de verbeelding van de grote vrage n over het l even, de vrage n naar de zi n en betekenis van ons bestaan. Religie, kerami sch verbeel d bl ijft van actueel belang. Daaro m feliciteer ik de Stichting B eesels Kera misch E rfgoed en de Stichting Beesel E n Haar To ekomst van harte met dit initiatief en verklaar ik deze t entoonstelling graag v oor geopend. Peter Nissen Aad Raodhoes Beesel, 27 juli 2008