Het glutenvrije dieet
Naam : Datum : Specialist : Diëtist : Telefoonnummer : o (0223) 69 69 16 o (0223) 69 69 27 o (0223) 69 62 81 o (0223) 69 63 29 1
Inhoud pag. Wat is coeliakie?... 3 Gevolgen van coeliakie... 4 Coeliakie bij baby s... 5 Behandeling van coeliakie... 6 Glutenvrije voeding... 7 Etiketten lezen... 9 Glutenvrije dieetproducten... 10 Dieetonkosten vergoeding... 11 Patiëntenvereniging... 12 Informatie... 13 Bijlage 1: Richtlijnen basisvoeding... 14 2
Wat is coeliakie? Coeliakie (spreek uit: seuliakíe) is een chronische ziekte waarbij het lichaam overgevoelig is voor gluten. Gluten is een eiwitbestanddeel dat voorkomt in tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en kamut. Als iemand met coeliakie iets eet of drinkt dat met één van deze graansoorten is bereid, leidt dat tot beschadiging van de darmvlokken in de dunne darm en ontsteking van het darmslijmvlies. Daardoor kan de darm zijn werk niet meer goed doen. Slechte opname van de voedingsstoffen uit het voedsel kan een gevolg zijn. Hoe coeliakie ontstaat is nog onbekend. Waarschijnlijk spelen genetische factoren een belangrijke rol. De diagnose is slechts met zekerheid te stellen door het nemen van een dunne-darmbiopt met de gastroscoop. Hoe vaak komt het voor Geschat wordt dat 1 op de 150 inwoners van Nederland coeliakie heeft. In Nederland zijn naar schatting 85.000 coeliakie patiënten, maar tot nu toe is slechts bij circa 11.000 mensen de diagnose gesteld. Er zijn dus nog veel mensen die niet weten dat ze coeliakie hebben. Coeliakie komt overigens vaker voor bij vrouwen dan bij mannen en kan zich op alle leeftijden openbaren. Ongeveer een kwart van de patiënten wordt op kinderleeftijd gediagnosticeerd, een kwart op oudere leeftijd (> 60 jaar) en de grootste groep betreft vrouwen in de vruchtbare leeftijd. 3
Gevolgen van coeliakie Een onbehandelde coeliakie geeft een verhoogde kans op het ontstaan van kwaadaardige afwijkingen van de dunne darm en een grotere kans op osteoporose. Hiernaast kan het een miskraam veroorzaken. Voedingsstoffen kunnen niet meer goed worden opgenomen in het lichaam en dit kan leiden tot diarree, ijzergebreksanemie, moeheid, lusteloosheid en gewichtsverlies. Ook huidafwijkingen (dermatitis herpetiformis) of een (tijdelijke) lactose-intolerantie kunnen een gevolg zijn. De ernst van de klachten hangt af van de lengte van de resterende gezonde darm en de eventueel optredende lactose-intolerantie. Mogelijke symptomen zijn: chronische diarree verstopping smeuïge, stinkende ontlasting overmatige ontlasting (zogenaamde remsporen) depressiviteit opgeblazen gevoel buikpijn misselijkheid gewichtsverlies winderigheid botontkalking bloedarmoede vermoeidheid humeurigheid onvruchtbaarheid miskramen neurologische afwijkingen 4
Coeliakie bij baby s Bij baby's kunnen klachten van het maag-darmkanaal optreden wanneer overgegaan wordt van borstvoeding naar introductie van gluten vanaf de zesde levensmaand. Denk hierbij aan het geven van een 'broodkorst', pap op basis van tarwebloem. Andere symptomen bij jonge kinderen kunnen zijn: - opgezette buik - dunne armen en benen - achterblijven in gewicht en groei - blijvend gewichtsverlies - huilerigheid - vertraagde puberteit - bloedarmoede - afwijkingen aan het tandglazuur - aften in de mond Eerstegraads familieleden van patiënten hebben een kans van ongeveer 10% om ook coeliakie te hebben of te krijgen. 5
Behandeling van coeliakie De behandeling van coeliakie bestaat uit het levenslang volgen van een glutenvrij dieet. Voeding dat gluten of sporen van gluten bevat, beschadigt het slijmvlies van de dunne darm bij mensen met coeliakie. Bij een strikt glutenvrije voeding kunnen de darmvlokken zich weer herstellen. Kleine hoeveelheden gluten kunnen de ziekte doen opvlammen. Door glutenvrij te eten, heeft de darmwand van mensen met coeliakie tijd om te genezen. Hierdoor worden belangrijke voedingsstoffen weer opgenomen en zullen klachten verminderen en uitblijven. Hoe lang duurt het voordat de klachten over zijn Hier kan geen standaard antwoord op worden geven. Na de diagnose coeliakie is het verschillend per persoon, hoe snel er wordt gereageerd op een glutenvrij dieet. De meest mensen zullen in slechts enkele dagen een verbetering voelen. Klachten zoals misselijkheid, diarree, moeheid en een opgeblazen gevoel zullen binnen enkele weken verdwijnen. Soms kan het langer duren voordat klachten verminderen of helemaal verdwijnen. De tijd die nodig is voordat de darmwand helemaal is hersteld kan variëren van een aantal maanden tot jaren. 6
Glutenvrije voeding Glutenbevattende producten zijn o.a. brood, beschuit, crackers, pizza, pasta, paneermeel, koek, cake en taart. Gluten kan ook voorkomen in minder voor de hand liggende producten (bijvoorbeeld als bindmiddel): vlees(waren), nagerechten, kant-en-klaargerechten, bouillon, soepen, sausen, snacks (kroketten, frikadellen etc.), snoep, drop en hagelslag, doordat een graanproduct als bindmiddel is gebruikt. In Nederland worden haver en haverproducten afgeraden vanwege het hoge risico op besmetting met glutenbevattende granen tijdens productie. Er zijn veel voedingsmiddelen waar u uit kunt kiezen bij een glutenvrij dieet. Het glutenvrije dieet is onder te verdelen in drie categorieën: 1. Voedingsmiddelen die van nature glutenvrij zijn zoals: (zilvervlies)rijst, aardappelen, polenta, quinoa, millet, sorghum, maïs, vlees/vis/kip (mits ongemarineerd en ongepaneerd), eieren, Nederlandse kazen, melk, de meeste yoghurtsoorten, fruit, groenten, peulvruchten, boter en olie. 2. Speciaal voor het glutenvrije dieet geproduceerde (dieet)producten zoals: glutenvrij brood, pasta, koek en meelmixen. 3. Producten in de supermarkt waar geen glutenbevattende ingrediënten aan zijn toegevoegd. Raadpleeg hiervoor het etiket op het product. Let op: regelmatig wijzigen fabrikanten producten. Lees voordat u het product koopt altijd het etiket met de ingrediënten. 7
Van nature glutenvrije granen, meelsoorten en/of bindmiddelen: - rijst(meel), maïs, maïzena, custard, boekweit, amarant (kiwicha), gierst, sorghum, teff, quinoa - soja, kikkererwten, lupine - aardappelzetmeel, tapioca (cassave), arrowroot (pijlwortel), kuzu, maniok - guarpitmeel of guargom (E412), johannesbroodpitmeel (E410), kastanjemeel, agar-agar (E406), gelatine (E485), pectine (E440), sago xanthaangom (E415) Alternatieven voor glutenvrije tussendoortjes: - (gedroogd glutenvrij) fruit, puur vruchtensap, puur groentesap, rauwkost - blokje kaas (geen blauwschimmel), naturel chips - ongekruide noten, ongekruide pinda s, pitten, zaden - glutenvrije tussendoorbiscuits/koeken - glutenvrije maïs-/popcornwafels, glutenvrije rijstewafels, glutenvrije cracker 8
Alternatieven voor de glutenvrije broodmaaltijden: - glutenvrij brood, glutenvrije beschuit, glutenvrije crackers, glutenvrije maïs-/popcornwafels, glutenvrije rijstwafels, glutenvrije toast, glutenvrije tussendoorbiscuits - glutenvrije cornflakes, glutenvrije muesli - glutenvrije pap, bijvoorbeeld van glutenvrij beschuit of op basis van (zilvervlies)rijst - glutenvrije pannenkoeken (bijvoorbeeld van glutenvrij boekweitmeel) - glutenvrije aardappelsalades, omelet met aardappel Alternatieven voor de glutenvrije warme maaltijd: - Bij de glutenvrije warme maaltijd is het streven dat binnen een gezin zoveel mogelijk dezelfde gerechten worden gegeten. - Kant-en-klare producten zoals kruidenmixen, bouillon-, jus-, sausen soeppoeder bevatten regelmatig ingrediënten met gluten. - Soep kan worden gebonden met arrowroot, aardappel(zetmeel), boekweitmeel, gepureerde groente, maïzena, peulvruchten, (rijste)mihoen, rijst, rijstmeel, tapioca en/of glutenvrije vermicelli. - Glutenvrije zetmeelbronnen zijn aardappelen, aardappelpuree, in schoon vet gebakken frites of aardappelen, maïs, (zilvervlies)rijst, glutenvrije (rijste)mihoen, peulvruchten, glutenvrije pasta, boekweit, quinoa en gierst. - Voor het paneren en het aanmaken van gehakt kan gebruik worden gemaakt van glutenvrije beschuit, glutenvrij brood, glutenvrij paneermeel en glutenvrije cornflakes. - Jus en saus kunnen worden gebonden met aardappelzetmeel, arrowroot, boekweitmeel, maïzena, rijstmeel, tapioca en glutenvrije tomatenketchup. Alle bovenstaande producten dienen glutenvrij, en dus ook niet besmet met gluten, te zijn. 9
Etiketten lezen Sinds de invoering van de etiketteringwetgeving voor allergenen is de fabrikant verplicht om op de verpakking van een product aan te geven of er gluten, in zit. Wanneer er onduidelijkheden zijn of u een product kunt gebruiken in het glutenvrij dieet kunt u diëtist van de NCV of uw eigen diëtist raadplegen. De diëtist kan u begeleiden in het maken van een veilige keuze. Als niet op de verpakking van het voedingsmiddel vermeld staat of er gluten in zit is het goed om de ingrediënten declaratie te lezen. Als één van onderstaande ingrediënten in de lijst staat bevat het product gluten: - tarwe, haver, rogge, gerst, spelt, kamut, triticale (kruising van tarwe en rogge) - tarwemeel, tarwebloem, tarwemout, tarwegriesmeel, tarwezemelen, tarwevlokken, tarwekiemen - couscous, bulgur, seitan - roggemeel, roggebloem - havermeel, havermout, havervlokken, haverzemelen gort, parelgort, gerstemeel, gerstebloem, gerstemout, grutten Non-food glutenbevattende voedingsmiddelen: (spaar) zegels, enveloppen, medicatie, vitaminepreparaten. Let op: - Blauwschimmelkaas die op ambachtelijke wijze bereid is, kan door het productieproces gecontamineerd zijn met gluten daar de schimmel wordt gekweekt op een voedingsbodem waarin tarwe of rogge aanwezig is. De overige kaassoorten zijn vrij van gluten. - Ketjap is sojasaus waarin tarwe(zetmeel) een ingrediënt kan zijn. Shoyu is sojasaus waarin tarwe is meegefermenteerd en tamari is sojasaus waarin soms gerstemeel is meegefermenteerd. Om deze reden zijn deze producten riskant. Bij ketjap en tamari zonder tarwe(zetmeel) of gerstemeel speelt dit niet. - Azijn kan van verschillende herkomst zijn. Natuurazijn kan afgeleid zijn van (glutenbevattende) granen. Het is onduidelijk of nog restgluten aanwezig is. (Brande)wijn- en vruchtenazijn zijn glutenvrij. 10
Glutenvrije dieetproducten De markt voor glutenvrije dieetproducten is de laatste jaren flink in ontwikkeling en het aantal verkooppunten breidt zich dan ook sterk uit. De fabrikanten van deze glutenvrije dieetproducten hebben speciale productieruimtes waar alleen glutenvrije producten worden gemaakt. Risico op contaminatie (besmetting) is daardoor uitermate gering. Deze productieruimtes, samen met de grond- en hulpstoffen die glutenvrij moeten zijn, maken dat producten na controle de claim glutenvrij mogen dragen. In Nederland kunt u op verschillende manieren glutenvrije dieetproducten verkrijgen: - Supermarkten: de glutenvrije dieetproducten zijn meestal te vinden in het schap met dieetproducten. Het assortiment is relatief klein en vaak worden maar een of enkele merken verkocht. In sommige supermarkten is ook diepgevroren glutenvrij brood en cake te koop. - Speciale detaillisten, zoals reformwinkels, natuurvoedingswinkels, gezondheidswinkels, drogisterijen, enz. hier zijn over het algemeen meerdere merken te vinden en het assortiment zal veelal groter zijn dan in de supermarkt. Het assortiment is vaak afhankelijk van de grootte van de winkel en de afname van glutenvrije producten. In deze winkels wordt soms ook advies gegeven over de glutenvrije dieetproducten. - Bestellen per telefoon of via internet. Het aantal zogenoemde webwinkels groeit snel. Ook hier wordt soms advies gegeven over de glutenvrije dieetproducten. 11
Dieetonkostenvergoeding De prijs van glutenvrije dieetproducten kan wel driemaal zo hoog zijn als de prijs van glutenbevattende producten. Glutenvrije dieetproducten die te koop zijn in de supermarkt zullen over het algemeen goedkoper zijn dan glutenvrije dieetproducten gekocht in een reform- of natuurvoedingswinkel of producten die thuisbezorgd worden. Via de Belastingdienst is er een dieetonkostenregeling in de buitengewone lastenaftrek. Voor iemand met een glutenvrij dieet gaat het om een bedrag van 1.400,00 voor het glutenvrije dieet en 1.500,00 voor het glutenvrije dieet in combinatie met een lactosebeperkt dieet (2010). Raadpleeg tevens de aftrekposten bij het overzicht ziektekosten en andere buitengewone uitgaven voor aftrek van bijvoorbeeld premies van de zorgverzekeringen, bijdrage chronische ziekte en contributie patiëntenvereniging. Om voor belastingaftrek in aanmerking te komen, moeten de totale ziektekosten wel boven een bepaald drempelbedrag uitkomen. Op de website van de belastingdienst is recente informatie te verkrijgen (www.belastingdienst.nl). Op enkele zorgverzekeraars na is in de meeste gevallen geen dieetkostenvergoeding mogelijk via de zorgverzekeraar omdat glutenvrije dieetproducten geen dieetpreparaten zijn. In een enkel geval is financiële bijstand mogelijk via de Gemeentelijke Sociale Dienst in het kader van de wet Bijzondere Bijstand. De hoogte van deze uitkering verschilt per gemeente. 12
Patiëntenvereniging Het is aan te raden om lid te worden van de Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV). De NCV behartigt de belangen van patiënten met coeliakie en dermatitis herpetiformis. Doel van de vereniging is het leven met een glutenvrij dieet te vergemakkelijken en de belangen van de mensen met coeliakie te vertegenwoordigen. De vereniging houdt zich bezig met de volgende activiteiten waarvan enkele tevens de mogelijkheid bieden voor lotgenotencontact: - het geven van voorlichting via brochures, folders, kwartaalblad, website enzovoort. Enige voorbeelden van uitgaven zijn stickers met het glutenvrije symbool, een meellijst, school-/knutselfolder, vakantiefolders, vertalingen van de dieetprincipes in de taal van het vakantieland. Voor actuele informatie raadpleeg www.glutenvrij.nl - het geven van baklessen - het geven van lezingen en workshops over coeliakie - het stimuleren van wetenschappelijk onderzoek Het adres is: Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV) Postbus 65 3860 AB Nijkerk Tel. (033) 247 10 40 www.glutenvrij.nl De NCV beschikt over een diëtist en een Medische AdviesRaad (MAR). De NCV heeft verspreid over het hele land regiowerkgroepen die voorlichtingsavonden en evenementen zoals baklessen en glutenvrije lunches en diners organiseren. 13
Informatie Het Voedingscentrum geeft een glutenvrije merkartikelenlijst uit zowel in een geprinte als ook in een digitaal bestand, welke u tegen betaling kunt aanschaffen (www.voedingscentrum.nl). Deze bestanden worden regelmatig bijgewerkt. Verder geeft de website www.livaad.nl informatie over producten op basis van het etiket. NCV De NCV verstrekt een overzicht van leveranciers van glutenvrije producten in Nederland. Deze lijst wordt jaarlijks herzien. Vanzelfsprekend is internet een grote informatiebron. Hier is (bijv. door het intypen van zoekwoorden als glutenvrij, glutenvrije producten etc. bij een zoekmachine) veel informatie te vinden over de verschillende merken glutenvrije producten, de verkrijgbaarheid en webwinkels die glutenvrije producten verkopen. Ook willen wij een melding maken van de website: www.coeliakie.startpagina.nl met nuttige tips en links naar diverse glutenvrije merken. Meer over coeliakie Op de onderstaande websites vindt u veel informatie over coeliakie: http://www.glutenvrij.nl/ http://www.mlds.nl/ziekten/140/coeliakie/ Tot slot Als u na het lezen van deze brochure nog vragen heeft dan kunt u op werkdagen contact opnemen met de diëtist. 14
Bijlage 1: Richtlijnen basisvoeding Deze tabel geeft een richtlijn voor de basisvoeding die het Voedingscentrum aanbeveelt. Deze hoeveelheden heeft een gezond persoon minimaal nodig om goed gevoed te zijn. De hoeveelheden die ú nodig heeft is afhankelijk van verschillende factoren zoals bijvoorbeeld ziekte. Om deze reden kan niet worden weergegeven hoeveel u persoonlijk nodig heeft. Aanbevolen hoeveelheden volgens de Schijf van Vijf Basisvoeding 20 tot 50 jaar 50 tot 70 jaar 70+-ers Brood Aardappelen (of rijst, pasta peulvruchten) Groente Fruit Melk(producten) Kaas Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervangers 6-7 sneetjes glutenvrij 200-250 gram 4-5 aardappels of opscheplepels rijst/glutenvrije pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 450 ml melk (producten) 30 gram kaas (1,5 plak) 5-6 sneetjes glutenvrij 150-200 gram 3-4 aardappels of opscheplepels rijst/glutenvrije pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 500 ml melk (producten) 30 gram kaas (1,5 plak) 4-5 sneetjes glutenvrij 100-200 gram 2-4 aardappels of opscheplepels rijst/glutenvrije pasta 150 gram (3 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 650 ml melk (producten) 20 gram kaas (1 plak) 100-125 gram 100-125 gram 100-125 gram Halvarine 30-35 gram 25-30 gram 20-25 gram Bak, braad- en frituurproducten, olie 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) Drinken (vocht) 1,5-2 liter 1,5-2 liter 1,5-2 liter Voedingscentrum 15
139125-D559-12/13 Deze folder is een uitgave van het Gemini Ziekenhuis 16