R o t t e r d a m N e u r o r e h a b i l i t a t i o n R e s e a r c h RoNeRes Nieuwsbrief april 2012 Inleiding In deze nieuwsbrief wordt verslag gedaan van het neurorevalidatie-onderzoek zoals uitgevoerd in Rotterdam in het samenwerkingsverband tussen Rijndam revalidatiecentrum en de afdeling revalidatiegeneeskunde en fysiotherapie van het Erasmus MC. We willen u hiermee op de hoogte houden van het verloop van het onderzoek sinds onze laatste nieuwsbrief in april 2011. De achtergrond RoNeRes legt zich toe op toegepast en translationeel onderzoek gericht op het verbeteren van het cognitief, talig en motorisch functioneren van patiënten met niet-aangeboren hersenletsel ter bevordering van hun maatschappelijke participatie. Het betreft een grote groep patiënten. Jaarlijks worden ongeveer 120.000 mensen uit het ziekenhuis ontslagen met NAH als hoofd- of nevendiagnose. Van hen wordt 80% naar huis ontslagen. Geschat wordt dat ongeveer 600.000 mensen thuis functioneren die vallen in de leeftijdscategorie tussen 18 en 65 jaar en een NAH in de voorgeschiedenis hebben. Ruim 50% van de klinische en poliklinische activiteiten van Rijndam is gericht op deze doelgroep. De Stichting Rotterdams Kinderrevalidatie Fonds Adriaan Stichting (KFA) is van oudsher verbonden aan Rijndam en stelt de financiële middelen ter beschikking om RoNeRes te ondersteunen. Wie is wie In het RoNeRes consortium werken 4 senior onderzoekers. Dr Majanka Heijenbrok is als klinisch epidemioloog betrokken bij alle projecten. Daarnaast begeleidt zij arts-assistenten en stagiaires en ondersteunt het uitbouwen van de onderzoekslijn. Dr Mieke van de Sandt en dr Ineke van der Meulen zijn klinisch linguïsten. Zij geven vorm en inhoud aan het neurolinguistisch onderzoek in RoNeRes. De dagelijkse leiding van RoNeRes is in handen van dr Gerard Ribbers. Contact dr Gerard Ribbers, Rotterdam Neurorehabilitation Research Rijndam revalidatiecentrum & Erasmus MC PB 23181, 3001 KD Rotterdam 010-2412411 g.ribbers@rijndam.nl Ontwikkelingen In januari 2012 stond het supplement van de Arch Phys Med Rehabil (vol 93, no. 1, suppl 1), met als titel Rehabilitation of Neurological Language Disorders, onder gastredactie van RoNeRes. Voor het jaarcongres van het American Congres of Rehabilitation Medicine in Vancouver in oktober 2012, hebben we 2 workshops ingediend die beide zijn geaccepteerd. In 2012 gaan we ons oriënteren op onderzoek waarin het effect van hersenstimulatie met tdcs wordt gecombineerd met behandeling van afasie en van de paretische arm na een CVA. Tevens is een looprobot geplaatst na een gift van het Nationaal Revalidatiefonds. We gaan ons oriënteren op mogelijkheden voor onderzoek. Laurien Aben, inmiddels begonnen met haar GZ opleiding, zal haar onderzoek afronden in 2012. Het streven is om ook dit jaar de verdediging van haar proefschrift te laten plaatsvinden. 1
PROJECTEN RoNeRes Titel: Long-term functional prognosis after Traumatic Brain Injury Onderzoeker: dr Majanka Heijenbrok, senior onderzoeker Tijdspad: 2003 2009, vervolgmeting in 2012 Financier: ZON MW Partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie,afdeling epidemiologie, afdeling neurochirurgie, afdeling huisartsgeneeskunde, Vrije Universiteit Amsterdam; afdeling sociale geneeskunde Voortgang: Uit deze studie zijn 2 proefschriften verschenen; van Bianca van Baalen ( Clinimetrics and functional outcome one year after traumatic brain injury ; december 2008) en van Agnes Willemse-van Son ( Functional prognosis of long term outcome after traumatic brain injury ; januari 2009). Verschillende revalidatie-artsen i.o. zijn werkzaam binnen dit project. Erik Grauwmeijer heeft de lange-termijn uitkomsten met betrekking tot werkhervatting onderzocht. Het artikel is in druk bij de Arch Phys Med Rehabil en de resultaten zijn tijdens internationale en nationale congressen gepresenteerd. Janet Wielenga Boiten bestudeert de relatie tussen de locus of control en de kwaliteit van leven na THL. Linda Kleibeuker bestudeert de relatie tussen stemmingstoornissen en het nivo van functioneren na THL. In 2012 vinden vervolgmetingen plaats door twee master studenten neuropsychologie, Lianne Peppel en Chantalle Hartjes. Zij zullen hun scriptie schrijven over het cognitief functioneren 10 jaar na THL in relatie tot andere variabelen. Titel: Reliability and validity of the Scenario Test; assessment of verbal and non verbal communication. Onderzoeker: dr Ineke van der Meulen, senior onderzoeker/klinisch linguïst en dr. W.M.E. van de Sandt-Koenderman, senior onderzoeker/klinisch linguïst Tijdspad: 2005-2009 Financier: Johanna Kinderfonds, KFA Partners: meerdere revalidatiecentra en verpleeghuizen in Nederland; EMC afdeling medische psychologie en psychotherapie Voortgang: Afgerond. De test is uitgegeven uitgegeven bij Bohn Stafleu van Loghum. voorbereidingen voor een Duitse en Engelse uitgave zijn in een vergevorderd stadium. De resultaten van het onderzoek naar de psychometrische eigenschappen van de Scenario Test zijn gepubliceerd in een internationaal tijdschrift en gepresenteerd diverse internationale en nationale congressen. Ook is de test bij diverse gelegenheden gepresenteerd aan logopedisten. Titel: The effect of Melodic Intonation Therapy (MIT) in aphasia rehabilitation Onderzoekers: dr Ineke van der Meulen, senior onderzoeker/klinisch linguïst en dr Mieke van de Sandt-Koenderman, senior onderzoeker/klinisch linguïst Tijdspad: 2008-2012 Financier: KFA Partners: EMC, afd. neurologie, afd. revalidatie, afd. medische psychologie en psychotherapie. Meerdere revalidatiecentra en verpleeghuizen in Nederland Voortgang: In totaal zijn 44 afasiepatiënten geïncludeerd en momenteel worden de resultaten geanalyseerd. Er is een artikel gepubliceerd in de Arch Phys Med Rehabil en 2 publicaties zijn in voorbereiding. Daarnaast wordt momenteel gewerkt aan de uitgave van het therapieprogramma en een applicatie zodat patiënten thuis kunnen oefenen. Binnen dit onderzoek vinden verschillende afstudeerprojecten plaats: Klaudia Sentker (Universiteit Groningen, neurolinguistiek 2009), Karin van Nispen (Universiteit Utrecht, logopediewetenschappen 2010), Aaron Bakker (Vrije Universiteit Amsterdam, taalwetenschap 2012) en Marije van Doornspeek (Universiteit Groningen, neurolinguistiek 2012). 2
Titel: Subarachnoid hemorrhage Dit is een al langer lopende onderzoeklijn met verschillende deelprojecten: 1] Subarachnoid hemorrhage; long term outcome and prognostic factors Onderzoeker: Wendy Boerboom Tijdspad: 01-01-2004-31.12.2014 Financiers: KFA, Johanna Kinderfonds en Stichting Bio-kinderrevalidatie Partners: Erasmus MC afdeling neurologie Voortgang: In april 2011 is het onderzoek overgenomen door Wendy Boerboom. Alle 96 geïncludeerde patiënten worden nog een keer gemeten. Het streven is om in de zomer 2012 de laatste follow-up metingen af te ronden. Op het IBIA World Congress in Edinburgh heeft Wendy een poster gepresenteerd..esther Jacobs heeft tijdens haar opleiding tot revalidatiearts de gevolgen voor de partner bestudeerd. De resultaten zijn gepresenteerd tijdens het ACRM congres in Atlanta in 2011 en zullen in 2012 ter publicatie worden aangeboden. 2] Subarachnoid hemorrhage; consequences on physical fitness Onderzoekers: Bart Zegers, Wouter Harmsen, Tijdspad: 01.01.2008-31.12.2014 Partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling neurologie, afdeling neurochirurgie, afdeling endocrinologie Voortgang: Bij 60 SAB patiënten worden inspanningstesten afgenomen om de belastbaarheid na SAB te meten. Op dit moment zijn er 45 patiënten gemeten. 3] Subarachnoid hemorrhage; neurological predictors of neuroendocrine disorders and short term outcome Onderzoeker: Ladbon Khajeh, AIOS neurologie Contactpersoon RoNeRes: dr Majanka Heijenbrok Tijdspad: 01.01.2008-31.12.2013 Financier: Pfizer unrestricted grant, Hersenstichting Partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling neurologie, afdeling endocrinologie Voortgang: De inclusieperiode is verlengd tot eind juni 2012, vanwege een lagere patiënteninstroom in het ziekenhuis dan verwacht. Op dit moment zijn er 78 patiënten geïncludeerd. Titel: The effectiveness of Problem Solving Therapy in stroke patients Onderzoeker: Marieke Visser, psycholoog Tijdspad: 2010 2014 Financier: NWO, Stichting Coolsingel, Erasmus MC Doelmatigheidsonderzoek Partners: Erasmus MC; afdeling revalidatiegeneeskunde en fysiotherapie, afdeling medische psychologie en psychotherapie Voortgang: In maart 2011 is de PST-groep op de locatie Westersingel gestart. Deelnemende patiënten vanuit de locatie Vlietlandplein sluiten aan bij deze groep. In januari 2012 is de groep op de locatie Dordrecht gestart, patiënten vanuit de locatie Gorinchem sluiten hierbij aan. Tot nu toe zijn er 47 patiënten geïncludeerd in het onderzoek. Er zijn twee student-assistenten bij het project betrokken voor het uitvoeren van de vooren nametingen. Het onderzoek is gepresenteerd op de congresdagen van het Nationaal Initiatief Hersenen en Cognitie. Tevens is er een presentatie gegeven tijdens het congres van de International Brain Injury Association in Edinburgh. Titel: Measuring en predicting outcome in inpatient stroke rehabilitation Onderzoeker: Peter van Bragt, hoofd PO&O, psycholoog Tijdspad: 2009-2013 Financier: Interne financiering Partners: AMC Voortgang: Eerste deel van het onderzoek is afgerond. Dit deelonderzoek richtte zich op de predictie van de (functionele) uitkomst van klinische revalidatie van patiënten met beroerte, op basis van patiënt/klinische kenmerken. Een artikel over dit onderzoek is aangeboden voor review. - Het tweede deel van het onderzoek is in de fase van data-analyse. Dit onderzoek richt zich op het onderscheiden van patiëntgroepen mede op basis van de verhouding tussen input (aantal 3
opnamedagen en inzet van behandeluren) en output (functionele uitkomst) van klinische revalidatie van patiënten met beroerte. Een artikel is in voorbereiding. Titel: Unravelling conversations: what is the role of executive functions? Onderzoeker: Sandra Wielaert Tijdspad: 2010-2011 Financier: persoonlijke financiering Partners: University of Manchester, School of Psychology, Neuroscience and Aphasia research unit (NARU). Voortgang: per 1-10-2010 is gestart met een onderzoek naar het conversatiegedrag bij afasie. Dit heeft in 2011 geresulteerd in een thesis op master niveau (MPhil). In dit sabbatical jaar is tevens een aanvraag voor implementatie van het therapieprogramma PACT aangevraagd bij Revalidatie Nederland. Deze aanvraag werd in september 2011 gehonoreerd. Titel: Implementation of PACT: characteristics of persons with aphasia and their conversation partner who benefit from conversation training, using PACT (ImPACT). Onderzoeker: Sandra Wielaert, MPhil Tijdspad: 2012-2014 Financier: Revaldiatie Nederland / ZonMw Partners: University of Manchester, School of Psychology, Neuroscience and Aphasia research unit (NARU) Voortgang: Het multicentre implementatie onderzoek ImPACT is 1-2-2012 van start gegaan. 7 revalidatiecentra en 3 verpleeghuizen doen hier aan mee. Het onderzoek wordt gebruikt voor een PhD aan de Universiteit van Manchester. Hiervoor is een contract opgetekend tussen de UoM en RoNeRes als partnerorganisatie. Tot 2014 staat in het teken van dataverzameling en implementatie. De PhD wordt naar verwachting in februari 2015 afgerond. Titel: An intervention study on metamemory in stroke patients Onderzoeker: Laurien Aben, psycholoog Tijdspad: 2007-2012 Financier: KFA Partners: Erasmus MC; afdeling revalidatie, afdeling medische psychologie en psychopathologie, afdeling radiologie, Universiteit van Maastricht; afdeling medische psychologie en psychopathologie, revalidatiecentrum Heliomare. Katholieke Universiteit Nijmegen; afdeling psychologie. Voortgang: De laatste follow-up metingen na één jaar zijn in de zomer van 2011 uitgevoerd. Er hebben in totaal 212 patiënten deelgenomen aan het onderzoek, waarvan er 164 geïncludeerd zijn voor de interventiefase. 153 patiënten hebben aan voldoende metingen meegedaan om meegenomen te worden in de analyses op de korte en langere termijn. De uitkomsten van het onderzoek zijn inmiddels gepubliceerd en ingediend bij Neurorehabilitation and Neural Repair en Stroke. De resultaten zijn gepresenteerd op internationale congressen in Atlanta en Edinburgh en bij verschillende landelijke bijeenkomsten. Anushka Wardenaar heeft in 2011/2012 haar afstudeerscriptie geschreven over de cross-sectionele relatie tussen MSE en kwaliteit van leven. Het proefschrift is in voorbereiding en zal volgens verwachting eind 2012 verdedigd worden. Titel: How do patients function after being diagnosed with a low grade glioma? Onderzoeker: Ellen van Loon, revalidatiearts i.o. Tijdspad: 2012-2014 Financiers: - Partners: Erasmus MC afdeling neuro-oncologie Voortgang: De zoekstrategie voor de systematic review is geschreven en de planning is om het artikel voor 1 januari 2014 in te dienen. Titel: Mirror therapy for the hemiplegic arm in the chronic stage after stroke: a study on effectiveness and underlying mechanisms Onderzoeker: Marian Michielsen, bewegingswetenschapper Tijdspad: 2007 2012. Financier: Stichting centraal Fonds RvvZ, Nuts Ohra Partners: Erasmus MC; afdeling afdeling radiologie en afdeling neurowetenschappen. 4
Voortgang: Door een noodlottig ongeval is Marian in 2011 overleden. Gezien de vergevorderde staat van haar onderzoek wordt haar proefschrift in 2012 voor een postume beoordeling aangeboden. Titel: Robot ondersteunde armtraining in de vroege fase na een CVA Onderzoeker: Martine Eckhardt, bewegingswetenschapper / fysiotherapeut Tijdspad: 2010-2013 Financier: ZON-MW Partners: Het onderzoek gebeurt in een netwerk onder regie van het Roessingh centrum voor revalidatie Enschede. Voortgang: In totaal zijn 68 patiënten geincludeerd en de data worden thans geanalyseerd. Een vervolg aanvraag voor dit onderzoek is inmiddels ingediend. 5
OUTPUT RoNeRes Internationale publicaties: In press Grauwmeijer E, Heijenbrok-Kal MH, Ribbers GM. A prospective study on return to work 3 years after moderate to severe traumatic brain injury. Arch Phys Med Rehabil. 2012; in press. Wielenga Boiten J, Ribbers GM. Akathisia: a rare cause of psychomotor agitation after TBI. J Rehabil Res Develop 2012; in press. Michielsen, Selles RW, Stam HJ, Ribbers GM, Bussmann HJ. Quantifying non-use in chronic stroke patients: a study into paretic, non-paretic and bimanual upper-limb use in daily life. Arch Phys Med Rehabil. 2012; in press. GM Ribbers, Koops M. Bedside cognitive assessment. Textbook of acute medical rehabilitation. Eds: Stam HJ, Buyruk HM, Melvin JL, Stucki G. ISBN 978-605-87045-0-3 2012 Van der Meulen I, Van de Sandt-Koenderman, WME, Ribbers GM. Melodic Intonation Therapy: present controversies and future possibilities. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2012; 93: S46-S52. Van de Sandt-Koenderman, WME, van der Meulen, I, Ribbers, GM. Aphasia Rehabilitation: more than treating the language disorder. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2012; 93: S1- S3. Smits, MM, Visch-Brink, EG, van de Sandt-Koenderman, WME, van der Lugt, A. Advanced Magnetic Resonance (MR) Neuroimaging of Language Function Recovery after Aphasic Stroke: a Technical Review. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2012; 93: S4-S15. 2011 de Jong-Hagelstein,M, van de Sandt-Koenderman,WME, Prins, ND, Dippel, DWJ. Koudstaal, PJ, Visch-Brink, EG. Efficacy of early cognitive linguistic treatment and communicative treatment in aphasia after stroke: a randomised controlled trial (RATS-2). J Neurol Neurosurg Psychiatry 2011;82:399-404. El Hachioui, H, van de Sandt-Koenderman, WME, Dippel DWJ, Koudstaal, PJ and Visch-Brink, EG. A 3-year evolution of linguistic disorders in aphasia after stroke. Int J Rehab Res 2011; 34: 215-21 Aben L, Ponds RW, Heijenbrok-Kal MH, Visser MM, Busschbach JJ, Ribbers GM. Memory complaints in chronic stroke patients are predicted by memory self-efficacy rather than memory capacity. Cerebrovasc Dis. 2011;31(6):566-72. Eckhardt MM, Mulder MC, Horemans HL, van der Woude LH, Ribbers GM The effects of high custum made shoes on gait characteristics and patient satisfaction in hemiplegic gait. Gait Posture. 2011 Oct;34(4):543-7. Hurkmans HL, Ribbers GM, Streur-Kranenburg MF, Stam HJ, van den Berg-Emons RJ. Energy expenditure in chronic stroke patients playing WII sports: a pilot study. J of NeuroEngineering and Rehabilitation. 2011;14:8-38. Michielsen ME, Selles RW, van der Geest JM, Eckhardt M, Yazuver G, Stam HJ, Ribbers GM, Bussmann JBJ. Motor recovery and cortical reorganization after mirror therapy in chronic stroke patients: a phase 2 randomized controlled trial. Neurorehabilitation and Neural repair. 2011;25(3):223-33. 6
Michielsen ME, Smits M, Ribbers GM, Stam HJ, van der Geest J, Bussmann JBJ, Selles RW. The neural correlates of mirror therapy: a fmri study on induced visual illusions in stroke patients. Journal Neurology, Neurosurgery and Psychiatry. 2011;82(4):393-8. Ribbers GM. 2011. Brain Injury: Long term outcome after traumatic brain injury. In: JH Stone, M Blouin, editors. International Encyclopedia of Rehabilitation. Available online: http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/article/338/ Internationale presentaties Van de Sandt-Koenderman, WME, Mendez Orellana, C, van der Meulen, I, Ribbers, GM., Visch- Brink, EG, Smits, M. Brain plasticity in aphasia. fmri pre and post Melodic Intonation Therapy. Ninth World Congress on Brain Injury, Edinburgh, UK. March 2012 Van der Meulen, I, Van de Sandt-Koenderman, WME, Ribbers, GM. Singing in aphasia, a critical review of Melodic Intonation Therapy. Ninth World Congress on Brain Injury, Edinburgh. March 2012 (poster) Aben L, Heijenbrok-Kal MH, Ponds RWHM, Busschbach JJV, Ribbers GM. Long term effects of a Memory Self-efficacy training program for stroke patients in the chronic stage: a Randomized Controlled Trial. 9th World Congress on Brain Injury; Edinburgh, Scotland, March 21-25, 2012. Boerboom W, Heijenbrok-Kal MH, Khajeh L, Van Kooten F, Ribbers GM. Differences in cognitive and emotional outcomes after perimesencephalic subarachnoid hemorrhage compared to aneurysmal subarachnoid hemorrhage. 9th World Congress on Brain Injury; Edinburgh, Scotland, March 21-25, 2012 (poster Visser MM, Aben L, Heijenbrok-Kal MH, Ribbers GM. Coping style and depression independently predict quality of life in chronic stroke patients. 9th World Congress on Brain Injury; Edinburgh, Scotland, March 21-25, 2012. Visser MM, Heijenbrok-Kal MH, Van't Spijker A, Busschbach JJ, Ribbers GM. Effectiveness of Problem Solving Therapy in stroke patients. Pillar meeting Healthy Brain; Utrecht, March 7, 2012. Van de Sandt-Koenderman, Brain Plasticity in aphasia: the effect of Melodic Intonation Therapy. Presentation for the Aphasia Lab. University of South Carolina, Columbia, SC. Januari 2012. Van Nispen, K. van de Sandt-Koenderman, M., Mol, L., Krahmer, E. How to pantomime an igloo. EPS workshop, London. (poster) Visser MM, Heijenbrok-Kal MH, Van't Spijker A, Busschbach JJ, Ribbers GM. Effectiveness of Problem Solving Therapy in stroke patients. Congres Hersenen en Cognitie: Maatschappelijke Innovatie; Utrecht, December 1, 2011 (poster). Van Loon EMP, Aben L, Heijenbrok-Kal MH, Groet E, Ponds RWHM, Busschbach JJV, Ribbers GM. Memory self-efficacy training after stroke: predictors of success. VRA Annual Congres; Ermelo, November 3-4, 2011. Aben L, Van Loon EMP, Heijenbrok-Kal MH, Groet E, Ponds RWHM, Busschbach JJV, Ribbers GM. Training Memory Self-efficacy in the chronic stage after stroke. 2011 ACRM-ASNR Annual Conference, Atlanta, Georgia, USA, October 11-15, 2011 (poster). Grauwmeijer E, Heijenbrok-Kal MH, Ribbers GM. A prospective study on return to work 3 years after moderate to severe traumatic brain injury. 2011 ACRM-ASNR Annual Conference, Atlanta, Georgia, USA, October 11-15, 2011 (poster). Jacobs EAC, Heijenbrok-Kal MH, Van Kessel MA, Khajeh L, Van Kooten F, Ribbers GM. Coping style predicts depression, high burden and life dissatisfaction in carers of patients with a subarachnoid hemorrhage. 2011 ACRM-ASNR Annual Conference, Atlanta, Georgia, USA, October 11-15, 2011 (poster). 7
Van Loon EPM, Aben L, Heijenbrok-Kal MH, Groet E, Ponds RWHM, Busschbach JJV, Ribbers GM. Memory self-efficacy training after stroke: predictors of success. 2011 ACRM-ASNR Annual Conference, Atlanta, Georgia, USA, October 11-15, 2011 (poster). Wielaert, S., Sage, K., Brinkman, R. & Wilkinson, R. Enhancing the interaction of a man with global aphasia and his partner, using Conversation Analysis. British Aphasiology Conference, September 7-9 Reading, UK 8