Protocol Leesproblemen & Dyslexie Een opfrisbijeenkomst Groep 6-7-8 SWV duin- & bollenstreek Uitgangspunten Algemeen voor alle PLD s Focus op zorgniveaus (p 8-10) Focus op handelen van de groepsleerkracht Doelgericht onderwijs Definitie van dyslexie Toeleiding naar diagnose Let op: richt zich alleen op zwakke lezers, er wordt niets aangegeven over sterke lezers! Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO www.leerkracht.nu info@leerkracht.nu Werken met ondersteuningsniveaus In groep 5 en 6 leer je. PLD zorgniveau PLD arrangement SWV D&B ondersteuningsniveau I Basis 1. Algemene preventieve zorg in de groep II Intensief 2. Extra zorg in de groep III Specifiek/zeer intensief 3. Speciale zorg i.o.m. IB-er leerlingenzorg IV Zeer intensief + zorg 4. Schoolnabije zorg Vloeiend en vlot lezen Woordtechnieken: zie doelenlijst technisch lezen Begrip van verschillende tekstsoorten Leeswoordenschat opbouwen (hoogfrequente woorden direct kunnen lezen) Interesse en inzicht in het belang van lezen en schrijven maatschappelijk belang steeds sterker Uitbreiding van de spellingregels Interpunctie en spellingattitude 3 In groep 7 & 8 leer je. Vloeiendheid (fluency) Geen nieuwe woordtypen meer om accuraat te leren lezen Geen extreme toename van de snelheid Wat dan wel? Bij spelling nog wel nieuwe woordsoorten en werkwoordspelling leren. Toepassen van interpunctie en verdere ontwikkeling spellingattitude Samenhang: technisch lezen, begrijpend lezen, woordenschat, studerend lezen, leesmotivatie en leeshouding Vloeiend lezen = De vaardigheid om met begrip snel en accuraat én met expressie te lezen (van der Mortel, 2012) John: Components of Fluency Vloeiend stillezen (100 wpm) & Vloeiend hardop lezen! Deze informatie is niet opgenomen in het PLD, maar is daar een aanvulling op Verder lezen: Lezen zoals je praat (CPS / van der Mortel, 2012) 1
Fonologisch coherentiemodel Het leesproces volgens het FC-model Klank knopen Letterknopen Begripsknopen 1. Oog ziet woord 2. Letterknoop wordt geactiveerd 3. Hersenen zenden signalen naar foneemknoop en semantische knoop 4. Foneemknoop en semantische knoop zenden terug en naar elkaar 5. Er ontstaan loops 7 8 Dyslexie Dyslexie als multifactoriële stoornis Bij leerlingen met dyslexie is sprake van een ernstige lees/spellingachterstand die blijkt uit een onvolledige en/of moeizame automatisering van het lees/spellingproces, ondanks goed onderwijs Stoornis met Neurobiologische basis Automatiseringsproblemen Definities SDN en BLOMERT Invloed op algeheel functioneren van de leerling Toename problemen bij tijdsdruk of spanning RAN-problematiek Nieuwe wetenschappelijke inzichten in combinatie met behandelervaringen: Enkelvoudige dyslexie is meer uitzondering dan regel, ongeveer 50% van de dyslectische kinderen heeft een bijkomende stoornis (Paternotte & Oosterweche, 2015, gebaseerd op gegevens van de VNG) Dyslexie is een multifactoriële stoornis (meervoudig bepaalde ontwikkelingsstoornis) Niveaus en typen oorzaken van dyslexie (Morton & Frith, 1997) Multifactoriële oorzaken van dyslexie OMGEVINGSOORZAKEN VOEDING, SLAAP, ZUURSTOF KWALITEIT VAN INSTRUCTIE INTERNE OORZAKEN GENETISCH POTENTIEEL BREINSTRUCTUUR EN FUNCTIE COGNITIEVE PROCESSEN LEESSYSTEEM LEESACHTERSTAND BIOLOGISCH COGNITIEF GEDRAG Fonologisch tekort RAN-problematiek Verwerkingsproblemen Taalproblemen (TOS) Motorische problemen Aandachttekort problemen Er is sprake van een causale keten: Vb: problemen in het functioneren van het brein (biologisch) kan zorgen voor problemen met het verwerven van fonologisch bewustzijn (distaal cognitief) met als gevolg dat het verklanken bemoeilijkt wordt (prioximaal cognitief) waardoor uiteindelijk een lage score op een leestest wordt veroorzaakt (gedrag) 2
Multifactoriëel Poortwachtersfunctie van de school: Fonologisch tekort is oorzaak van dyslexie fonologisch tekort is risicofactor voor dyslexie Veel mogelijke ontwikkelingspaden door onderlinge interacties van factoren, waardoor overlap met andere stoornissen mogelijk is (Wijnen & de Bree, 2013), gedeelde risicofactoren Comorbiditeit: dyslexie en ESM / TOS = 50% Dyscalculie = 60% ADHD = 30 70% Profieldiagnose in plaats van de huidige classificatiediagnose? Criterium van hardnekkigheid: aantonen middels herhaalde toetsafname Criterium didactische resistentie aantonen middels handelingsplannen op zorgniveau 2 en 3 Minimaal 6 maanden Intensieve begeleiding op niveau 3 (3x20 minuten) Individueel afgestemd Planmatig en systematisch Opbouw dyslexiedossier!! (zie site SWV voor format Masterplan Dyslexie) Signaleren van lees-/spellingproblemen en onderbouwen vermoeden van dyslexie: Een leerling is meer dan een toets. Lees- en spellingvaardigheid kan afnemen Stappenplan p 82 en 90 2 hoofdmetingen + 2 tussenmetingen Sleutelvaardigheden (Letterkennis) Technisch lezen woorden + teksten (DMT, LTLT, AVI, EMT/Klepel, woordleestoets uit screeningsinstrument, technisch lezen cito ) Spelling Begrijpend lezen en luisteren Woordenschat Observeren: Algemene observatie Leesanalyse maken (Running Record) Specifieke orthopedagogische of orthodidactische ondersteuningsbehoeften in kaart brengen Motivatie Spellingobservatie Taalprofielen uit Cito 3.0 Volgens Braams: LICHTE VALT VAAK OP DE BASISSCHOOL NIET OP (COMPENSATIE.?) GEWONE IS MET HULP OP SCHOOL (pld) TE HELPEN DUS GEEN VERGOEDING ERNSTIGE KAN - BEHANDELING KRIJGEN VIA DE JEUGDWET 1% 3-5% 3,5% 0,5 1% MET ERNSTIGE COMORBIDITEIT HOORT THUIS OP SO EN KRIJGT AL ZORG. 3
Dyslexie in het onderwijs en in de jeugdzorg School Vermoeden van dyslexie omschrijven Aantonen hardnekkigheid en achterstand Leerlingendossier Poortwachter Diagnose dyslexie Remediëren, compenseren Zorg (gemeente): Diagnose ernstige enkelvoudige dyslexie Behandeling zeer ernstige enkelvoudige dyslexie In hoofdstuk 2 wordt beschreven. wat de kenmerken van effectief lees- en spellingonderwijs zijn hoe belangrijk een data-driven aanpak is om af te kunnen stemmen op onderwijsbehoeften dat je tijd voor lezen bewust moet inplannen (zie ook kwaliteitskaarten). hoe een stimulerende leesomgeving eruit ziet Lees dit zelf door Basisprincipes voortgezet lezen volgens Smits: Effectief leesonderwijs volgens Roelfsema 1. Leren lezen stopt nooit 2. Leesonderwijs = instructie + inoefening 3. Doorgaande lijn 4. Leesvaardigheid kan afnemen 5. Focus on fluency 6. Tijd voor lezen 7. Leerkracht doet ertoe! 8. Er moet wel iets te lezen zijn 9. Een stimulerende leesomgeving doet wonderen 10. Doelgericht leesonderwijs Omgaan met verschillen: Convergente of divergente differentiatie Effectieve ondersteuning: Taakgericht Expliciet Oefenen op letter-, woord- zins- en tekstniveau Schrijven van woorden Herhaling Systematisch Procesgerichte feedback Versterken van de autonomie Motivatie 4
Zorgniveau 2 - Leesvaardigheid Aanvullende interventies zorgniveau 2: Werken aan leesvaardigheid Probleem: Traag of fout lezen op woordniveau Traag lezen van teksten Niet vlot en vloeiend lezen op tekstniveau Focus: Automatisering van decodeervaardigheid en bevorderen van vloeiendheid Aanpak: Tempoverhoging met behoud van accuratesse Aandacht voor woordstructuur Herhaald lezen Hardop lezen en stillezen en duolezen Connectrijtjes Criterium gestuurd flitsen met grafiek (let op type kind!) Samen lezen Zingend lezen Computerprogramma s (leesladder, woordenhaai) Vloeiendheidsbevorderende technieken Technieken uit Billieart of Koning Zuidvallei nieuwe versie Compenserende ICT inzetten t.b.v. remediëring Inzet luisterboeken t.b.v. kilometers Klassikale aanpak Connect Vloeiendheid met Estaftette Zorgniveau 2 - Spellingvaardigheid Zorgniveau 3: Werken aan spellingvaardigheid Probleem: Spellingpatronen worden niet goed onthouden Spellingregels worden niet toegepast Dyslectici: geen andere fouten maar hardnekkiger Focus: Expliciete instructie t.a.v. klankstructuur en regelwoorden Systematische inprenting voor weetwoorden Spellingattitude! Aanpak: Expliciete instructie en extra instructie- en inoefentijd Koppeling van auditieve en visuele informatie (/bureeau/) Heel veel herhaling, ondersteuning en gelegenheid tot schrijven Visueel dictee / BLOON Methodische materialen Orthotheekmaterialen Zuidvallei, spelling in de lift, zelfstandig spellen, als spelling een kwelling wordt, schrijfpoort Aanleren van strategieën voor zelfcorrectie spellingkaart Connect vloeiend lezen Orientatie Voorlezen met interactie Simultaan lezen Woorden lezen en schrijven Duolezen Fluisterlezen Afsluiting http://www.leraar24.nl/video/2616 Wilt u op de hoogte blijven? Ralfi 5 sessies met 1 tekst Goed klassikaal aan te bieden http://www.leraar24.nl/video/2617 Schrijf u in voor de nieuwsbrief van Leerkracht.nu! via http://www.leerkracht.nu/nieuwsbrief Bekijk het nascholingsaanbod via (studiedagen, korte cursus, workshops, lezingen e.d.) via www.leerkracht.nu Voor vragen of opmerkingen: Jolanda Roelfsema info@leerkracht.nu 5