Protocol Leesproblemen & Dyslexie

Transcriptie

1 Protocol Leesproblemen & Dyslexie Een opfrisbijeenkomst Groep SWV duin- & bollenstreek Uitgangspunten Algemeen voor alle PLD s Focus op zorgniveaus (p 8-10) Focus op handelen van de groepsleerkracht Doelgericht onderwijs Definitie van dyslexie Toeleiding naar diagnose Let op: richt zich alleen op zwakke lezers, er wordt niets aangegeven over sterke lezers! Jolanda Roelfsema, MA Education Taal-/dyslexiespecialist PO info@leerkracht.nu Werken met ondersteuningsniveaus Vloeiendheid (fluency) PLD zorgniveau PLD arrangement SWV D&B ondersteuningsniveau I Basis 1. Algemene preventieve zorg in de groep II Intensief 2. Extra zorg in de groep III Specifiek/zeer intensief 3. Speciale zorg i.o.m. IB-er leerlingenzorg IV Zeer intensief + zorg 4. Schoolnabije zorg Vloeiend lezen = De vaardigheid om met begrip snel en accuraat én met expressie te lezen (van der Mortel, 2012) John: Components of Fluency Vloeiend stillezen (100 wpm) & Vloeiend hardop lezen! Deze informatie is niet opgenomen in het PLD, maar is daar een aanvulling op Verder lezen: Lezen zoals je praat (CPS / van der Mortel, 2012) 3 De leesontwikkeling t/m groep 5 Vier op n rij Beginnende geletterdheid Eind groep 2: fonemisch bewustzijn en alfabetisch principe (soms komt dit o.i.v. het leesonderwijs alsnog op gang) Aanvankelijk lezen fase 1 1 e helft groep 3: aanbieden klank-tekenkoppeling + elementaire leeshandeling (= partieel alfabetisch) M3: AVL 1 afgerond (= volledig alfabetisch) Aanvankelijk lezen fase 2 2 e helft groep e helft groep 4: AVL 2 directe woordherkenning + clusters Aanvankelijk lezen fase 3 = Geconsolideerd lezen 2 e helft groep 4 + groep 5: AVL 3 vloeiend en vlot lezen 1. Eind groep 2: volledig fonemeen bewustzijn en alfabetisch principe 2. Medio groep 3: KTK en elementaire leeshandeling 3. Eind groep 5: vloeiend en vlot lezen 4. Eind groep 8: referentiedoelen 1

2 Fonologisch coherentiemodel Het leesproces volgens het FC-model Klank knopen Letterknopen Begripsknopen 1. Oog ziet woord 2. Letterknoop wordt geactiveerd 3. Hersenen zenden signalen naar foneemknoop en semantische knoop 4. Foneemknoop en semantische knoop zenden terug en naar elkaar 5. Er ontstaan loops 7 8 Het belang van fonologie Fonologie is zo belangrijk dat: Veel aandacht in fase 1 Volledige sublexicale verwerking Letters geleidelijk aanbieden en zorgen voor volledige beheersing en automatisering Letters direct toepassen in woorden omdat dat de verbindingen versterkt Regelmatig het correct en vlot verklanken toetsen Onderkenning van lees- en spellingproblemen 100% - 75% - 25% - 10% 3/4% Zwakke lezers: 10%: meestal decodeerproblemen door zwak fonemisch bewustzijn of geringe letterkennis Spellend lezen of radend lezen Zie PLD voor signalen in de verschillende stadia van lezen 9 Dyslexie Dyslexie als multifactoriële stoornis Bij leerlingen met dyslexie is sprake van een ernstige lees/spellingachterstand die blijkt uit een onvolledige en/of moeizame automatisering van het lees/spellingproces, ondanks goed onderwijs Stoornis met Neurobiologische basis Automatiseringsproblemen Definities SDN en BLOMERT Invloed op algeheel functioneren van de leerling Toename problemen bij tijdsdruk of spanning RAN-problematiek Nieuwe wetenschappelijke inzichten in combinatie met behandelervaringen: Enkelvoudige dyslexie is meer uitzondering dan regel, ongeveer 50% van de dyslectische kinderen heeft een bijkomende stoornis (Paternotte & Oosterweche, 2015, gebaseerd op gegevens van de VNG) Dyslexie is een multifactoriële stoornis (meervoudig bepaalde ontwikkelingsstoornis) 2

3 4 lagen van een stoornis Niveaus en typen oorzaken van dyslexie (Morton & Frith, 1997) Genetisch Biologisch Cognitief Gedrag OMGEVINGSOORZAKEN VOEDING, SLAAP, ZUURSTOF KWALITEIT VAN INSTRUCTIE INTERNE OORZAKEN GENETISCH POTENTIEEL BREINSTRUCTUUR EN FUNCTIE COGNITIEVE PROCESSEN LEESSYSTEEM LEESACHTERSTAND BIOLOGISCH COGNITIEF GEDRAG Er is sprake van een causale keten: Vb: problemen in het functioneren van het brein (biologisch) kan zorgen voor problemen met het verwerven van fonologisch bewustzijn (distaal cognitief) met als gevolg dat het verklanken bemoeilijkt wordt (prioximaal cognitief) waardoor uiteindelijk een lage score op een leestest wordt veroorzaakt (gedrag) Multifactoriële oorzaken van dyslexie Multifactoriëel Fonologisch tekort RAN-problematiek Verwerkingsproblemen Taalproblemen (TOS) Motorische problemen Aandachttekort problemen Fonologisch tekort is oorzaak van dyslexie fonologisch tekort is risicofactor voor dyslexie Veel mogelijke ontwikkelingspaden door onderlinge interacties van factoren, waardoor overlap met andere stoornissen mogelijk is (Wijnen & de Bree, 2013), gedeelde risicofactoren Comorbiditeit: dyslexie en ESM / TOS = 50% Dyscalculie = 60% ADHD = 30 70% Profieldiagnose in plaats van de huidige classificatiediagnose? Signaleren van dyslexie Criterium van hardnekkigheid: aantonen middels herhaalde toetsafname Criterium didactische resistentie aantonen middels handelingsplannen op zorgniveau 2 en 3 Minimaal 6 maanden Intensieve begeleiding op niveau 3 (3x20 minuten) Individueel afgestemd Planmatig en systematisch Opbouw dyslexiedossier!! (zie site SWV voor format Masterplan Dyslexie) Stappenplan 2 hoofdmetingen + 2 tussenmetingen (in groep 3 zijn 3 hoofdmetingen) Sleutelvaardigheden Fonologisch bewustzijn (3) Letterkennis (3) Technisch lezen woorden + teksten (DMT LTLT AVI) Spelling Begrijpend lezen en luisteren Woordenschat 3

4 Een leerling is meer dan een toets. Volgens Braams: Observeren: Algemene observatie Leesanalyse maken (Running Record) Specifieke orthopedagogische of orthodidactische ondersteuningsbehoeften in kaart brengen Motivatie Spellingobservatie LICHTE DYSLEXIE VALT VAAK OP DE BASISSCHOOL NIET OP (COMPENSATIE.?) GEWONE DYSLEXIE IS MET HULP OP SCHOOL (pld) TE HELPEN DUS GEEN VERGOEDING ERNSTIGE DYSLEXIE KAN DYSLEXIE- BEHANDELING KRIJGEN VIA DE JEUGDWET 1% 3-5% 3,5% 0,5 1% DYSLEXIE MET ERNSTIGE COMORBIDITEIT HOORT THUIS OP SO EN KRIJGT AL ZORG. Dyslexie in het onderwijs en in de jeugdzorg School Vermoeden van dyslexie omschrijven Aantonen hardnekkigheid en achterstand Leerlingendossier Poortwachter Diagnose dyslexie Remediëren, compenseren Zorg (gemeente): Diagnose ernstige enkelvoudige dyslexie Behandeling zeer ernstige enkelvoudige dyslexie In hoofdstuk 2 wordt beschreven. wat de kenmerken van effectief lees- en spellingonderwijs zijn hoe belangrijk een data-driven aanpak is om af te kunnen stemmen op onderwijsbehoeften dat je tijd voor lezen bewust moet inplannen (zie ook kwaliteitskaarten). hoe een stimulerende leesomgeving eruit ziet Lees dit zelf door Effectief leesonderwijs volgens Roelfsema 21 e eeuwse vaardigheden Creativiteit Kritisch denken Probleemoplossingsvaardigheden Communiceren Samenwerken Digitale geletterdheid Sociale en culturele vaardigheden Zelfregulering 4

5 Taalonderwijs#2032 Effectieve ondersteuning: Drie doelen voor taalonderwijs: 1. Communicatieve functie (socialisatie) 2. Conceptualiserende functie (kwalificatie) 3. Expressieve functie (persoonsvorming) Advies voor nieuwe curriculum: 1. Geïntegreerd taalonderwijs 2. Verschuiving naar nieuwe tekstsoorten 3. Impuls voor het ontlenen van betekenis (= begr. Lezen) 4. Inhouden staan centraal 5. Taal in verbinding met zaakvakken 6. Bildung en kritisch leren denken door literaire teksten 7. Nederlands naast andere talen 8. Taal leer en gebruik je in interactie Taakgericht Expliciet Oefenen op letter-, woord- zins- en tekstniveau Schrijven van woorden Herhaling Systematisch Procesgerichte feedback Versterken van de autonomie Motivatie Zorgniveau 2 in groep 3: Opbouw in fonologische taken Klanken + letters koppelen Drietal, viertal, woordwijs, klankwijs Spelletjes van Lang zullen ze leven en de Leessleutel Leesladder VAKT-benadering (dus klankgebaren, schuurpapierletters, scheerschuim, zand e.d.) Letters direct in woorden oefenen Tempoverhoging (criteriumgestuurd flitsen) Lettergroeiboek Klank van de dag Railsletters (ELLO of spreekbeeld) Spreekbeeld Letterboeken Kaartenbakjes met flitswoorden Articulatorische benadering Klankie BLOON Herhaald lezen Aandacht voor woordstructuur Woordrijtjes (wissel- of connectrijtjes?) Flitsoefeningen op computer Samen(beter)lezen Zingend lezen Aandacht voor spellingbewustzijn Aparte spellingprogramma s Zorgniveau 2 in groep 4&5: Werken aan letterkennis: Probleem: Enkele letters niet kennen Niet volledig sublexicaal, toevoegen of volgorde verwisselen Onvoldoende tempo Aanpak: VAKT met probleemletters Probleemletters toepassen in woorden Automatisering; prestatiegericht flitsen Materialen van groep 3 Spreekbeeld Woordlijsten met moeilijke letters Visuele ondersteuning op tafel (B-D) Werken aan leesvaardigheid Probleem: Traag of fout lezen op woordniveau Niet vlot en vloeiend lezen op tekstniveau Aanpak: Tempoverhoging met behoud van accuratesse Aandacht voor woordstructuur Herhaald lezen Hardoplezen en stillezen Connectrijtjes Flitsoefeningen Samen lezen Zingend lezen Computerprogramma s (leesladder, woordenhaai) 5

6 Zorgniveau 3: Werken aan spellingvaardigheid Probleem: Spellingpatronen worden niet goed onthouden Spellingregels worden niet toegepast Dyslectici: geen andere fouten maar hardnekkiger Focus: Expliciete instructie t.a.v. klankstructuur en regelwoorden Systematische inprenting voor weetwoorden Spellingattitude! Aanpak: Expliciete instructie en extra instructie- en inoefentijd Koppeling van auditieve en visuele informatie (/bureeau/) Heel veel herhaling, ondersteuning en gelegenheid tot schrijven Visueel dictee / BLOON Methodische materialen Orthotheekmaterialen Zuidvallei, spelling in de lift, zelfstandig spellen, als spelling een kwelling wordt, schrijfpoort Aanleren van strategieën voor zelfcorrectie spellingkaart Connect Klanken en letters Connect Woordherkenning Connect vloeiend lezen Ralfi Drie-sterren-lezen Radslag Wilt u op de hoogte blijven? Schrijf u in voor de nieuwsbrief van Leerkracht.nu! via Bekijk het nascholingsaanbod via (studiedagen, korte cursus, workshops, lezingen e.d.) via Voor vragen of opmerkingen: Jolanda Roelfsema info@leerkracht.nu 6