Het systematisch volgen van leerlingen

Transcriptie

1 Het systematisch volgen van leerlingen uteurs: Rosemarie Irausquin en Susan van der Linden Het systematisch volgen van de leesontwikkeling van leerlingen is essentieel om tijdig problemen bij het leren lezen te signaleren, de aard en oorzaken daarvan te achterhalen (diagnosticeren) en zo vroeg mogelijk gerichte behandeling te geven. Tevens is het van belang dat bij de aanvang van het leesonderwijs gegevens bekend zijn over relevante vaardigheden aan het eind van het laatste kleuterjaar. Voor het volgen van de leesontwikkeling staan diverse middelen ter beschikking, waaronder methodegebonden toetsen en methodeonafhankelijke toetsen, zoals de toetsen die gebruikt worden in het Cito-leerlingvolgsysteem. Op al deze aspecten, inclusief de registratie van toetsgegevens, wordt in dit artikel nader ingegaan. Volgen van de leesontwikkeling Om het leesproces van kinderen optimaal te kunnen begeleiden, moeten leerkrachten een goed beeld hebben van de betreffende vaardigheden van de kinderen en van de verschillen tussen kinderen. Observatie en controletaken of toetsen zijn middelen die de leerkracht ter beschikking staan om zo nauw mogelijk aan te sluiten bij de leesontwikkeling van het individuele kind. Observatie is gericht op het waarnemen van gedrag in de natuurlijke situatie, terwijl controletaken en toetsen bestaan uit opgavenreeksen die op een nauwkeurig omschreven wijze afgenomen moeten worden. Voor het volgen van de leesontwikkeling geeft de observatie van de leerlingen tijdens de lessen belangrijke informatie. Signaleren en diagnosticeren hebben betrekking op de leerling in al zijn aspecten. Hierbij gaat het dus om cognitief, affectief en sociaal gedrag. Leermoeilijkheden hebben niet zelden te maken met gedragsproblemen die een emotionele en/of een sociale oorzaak hebben. Dit neemt echter niet weg dat controletaken en toetsen waardevolle middelen zijn om leesmoeilijkheden op te sporen en de aard daarvan te achterhalen. Hoe eerder dit gebeurt, hoe groter de kans dat deze geheel of gedeeltelijk worden opgelost. Nog beter is het om het ontstaan van ernstige achterstanden te voorkomen. In dit kader zijn gegevens over relevante vaardigheden van de kinderen tijdens het laatste kleuterjaar van belang. Hierop zal nu eerst worden ingegaan. Zicht op vaardigheden in het laatste kleuterjaar Om te kunnen zorgen voor een doorgaande lijn in de begeleiding is het nodig dat de leerkracht in het laatste jaar van de kleutergroepen van alle kinderen de ontwikkeling van de geletterdheid volgt en vastlegt. Onderwerpen die in ieder geval aan de orde moeten komen zijn: letterkennis, klankbewustzijn (auditieve analyse en synthese), spraakontwikkeling, woordenschat en de aanwezigheid van dyslexie in de familie. Deze gegevens houden nauw verband met succesvol leren lezen. Geschikte checklists zijn: Signalering ontwikkeling beginnende geletterdheid (Smits, 2002), tevens opgenomen in het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs, en de Checklist taalgedrag in de handleiding van Schatkist. Ook kunnen de toetsen beginnende geletterdheid van Cito en CPS* worden afgenomen. Deze geven een goed beeld van de mogelijkheden en instructiebe- 1

2 hoeften van kinderen, doordat ze zicht geven op de reeds opgedane letterkennis, auditieve vaardigheden en de benoemsnelheid (dit laatste aspect is niet in de Cito-toetsen vertegenwoordigd, maar is wel een belangrijke voorspeller van dyslexie). Bovendien heeft men tevens een analyse van de aandachtsgebieden van de betreffende leerling bij de start van het aanvankelijk lezen. ls de leerkracht aan het begin van het formele leesonderwijs over deze gegevens beschikt, is het mogelijk om vanaf de eerste dag, zowel tijdens de groepsinstructie als bij de begeleide verwerking van de leerstof, gericht extra aandacht te besteden aan kinderen met een dreigende achterstand. Belangrijke aspecten bij het volgen van de leesontwikkeling Tijdens de eerste zes kernen van Veilig stap voor stap is een beperkt aantal deelvaardigheden cruciaal. In de eerste plaats zijn dat de grafeem-foneemkoppelingen, waarvan het inslijpen centraal staat. De koppelingen vereisen veel herhaling. Ze moeten niet alleen correct zijn, maar ook zonder veel aandacht en inspanning functioneren. nders gezegd: ze moeten zo vaak worden herhaald dat zij automatisch verlopen, geautomatiseerd zijn. Het is voor het signaleren en diagnosticeren van groot belang om herhaaldelijk te controleren in hoeverre de automatisering van de grafeem-foneemkoppelingen bereikt is. In de tweede plaats is de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn van belang, met name de auditieve synthese en analyse. Wat de auditieve analyse betreft, is het vooral van belang dat kinderen de klankpositie in een woord kunnen bepalen. Ze moeten woorden zodanig auditief kunnen analyseren, dat ze doorhebben dat in een woordje als tak de t de beginpositie, de a de middenpositie en de k de eindpositie inneemt. De auditieve analyse is een noodzakelijke voorwaarde voor de elementaire spel handeling. De auditieve synthese is noodzakelijk om nieuwe woorden zelfstandig te kunnen ontcijferen. Het is een onmisbaar onderdeel van de elementaire leeshandeling. In de derde plaats is het correct lezen van nieuwe woorden een voorwaarde om te komen tot vlot lezen. De woorden moeten eerst correct, maar daarna ook snel en zonder al te veel inspanning herkend worden. nders gezegd: de herkenning van veelvoorkomende woorden moet geautomatiseerd worden. Na een fase van spellend nieuwe woorden verkennen moet de directe woordherkenning geoefend worden door woorden zonder te spellen hardop te lezen. Daarna wordt de aandacht met betrekking tot de woordherkenning met name gericht op het direct herkennen van deelstructuren in woorden. Het is nodig regelmatig te controleren in hoeverre de automatisering van de woordherkenning gevorderd is. Bij het volgen van de leesontwikkeling kan onderscheid worden gemaakt tussen methodegebonden toetsen in dit geval van Veilig stap voor stap en methodeonafhankelijke toetsen, zoals die gebruikt worden in het Cito-leerlingvolgsysteem of in het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs. Hieronder wordt op elk van deze typen toetsen achtereenvolgens ingegaan. Methodegebonden toetsen binnen Veilig stap voor stap Veilig stap voor stap kent een eigen toetskalender, waarbij na elke kern bepaalde toetsen kunnen worden afgenomen met betrekking tot letterkennis, (vlotte) woordherkenning, het lezen van zinnen en tekst, en/of spelling. Het schema op pagina 3 geeft deze toetskalender weer, waarin per kern is aangegeven welke toetsen na de betreffende kern worden afgenomen. Deze toetsen betreffen de leerinhouden die tot dan toe aan bod zijn geweest in de methode. Door deze frequente en gedetailleerde informatieverzameling kan de leerkracht tijdig signaleren of zich problemen voordoen in de leesontwikkeling van een kind en het onderwijs afstemmen op de behoeften van de leerlingen. Zoals te zien is in het schema vinden na kern 2, 4, 6, 8 en 11 zogenaamde meetmomenten plaats die voor elke leerling een uitgebreidere toetsing inhouden dan de toetsing na elke kern. De meest recente richtlijnen voor afname en evaluatie van de toetsen staan vermeld op De meeste toetsen zijn genormeerd. Belangrijk is te weten dat Veilig stap voor stap zich richt op de leerlijnen technisch lezen en spelling. Begrijpend lezen komt in beperkte mate in de methode aan bod en wordt niet getoetst. Veilig & vlot-toets na elke kern Met de Veilig & vlot-toets wordt de automatisering van de woordherkenning gemeten. De toets bestaat uit een kaart waarop in totaal 40 of 60 losse woorden in kolommen staan. De leerling moet binnen één minuut zo veel mogelijk woorden correct lezen. Door deze toets na elke kern af te nemen heeft de leerkracht de mogelijkheid de leesontwikkeling 2

3 Toetskalender Veilig stap voor stap fname bij alle kinderen V&V T/O fname alleen bij kinderen die bij Veilig & vlot een onvoldoende of twijfelachtig scoren. L T/O fname alleen bij kinderen die onvoldoende of twijfelachtig scoren op de laatst afgenomen lettertoets. Kern Meet- Veilig & vlot Leesboekje Fonemendictee Lettertoets Leestekst Spellingtoets moment maan p V & V T/O V & V T/O V & V T/O L T/ O 8 4 L T/O nauwkeurig te volgen. Zo wordt al bij afname na de eerste kern in een zeer vroeg stadium zichtbaar welke leerlingen risico lopen achter te raken bij het leren lezen. Observatietaak pagina 16 leesboekje maan Op pagina 16 van de leesboekjes maan van kern 1 tot en met 5 is een observatietaak opgenomen. Deze observatietaak bestaat uit vier verschillende onderdelen: het lezen van letters, synthesewoorden, wisselrijtjes en tekst. Deze onderdelen verschaffen inzicht in de letterkennis, in het toepassen van de elementaire leeshandeling bij het lezen van nieuwe woorden (synthesewoorden), de automatisering van de woordherkenning (via de wisselrijtjes), en het gebruik van zinscontext als ondersteuning bij het lezen van een tekst. Het afnemen van deze observatietaak gebeurt individueel. Dat hoeft niet na elke kern bij alle kinderen. lleen na kern 2 en 4 (bij Meetmoment 1 en 2) wordt deze taak bij alle kinderen afgenomen. Na kern 1, 3 en 5 is pagina 16 van leesboekje maan bedoeld om kinderen die onvoldoende of twijfelachtig op de Veilig & vlot-toets hebben gescoord nader te observeren. Deze observatie geeft de leerkracht belangrijke informatie. Vooral als niet alleen wordt genoteerd welke items correct worden gelezen, maar ook de wijze waarop dit gebeurt: radend, spellend of vlot goed. Het wordt direct duidelijk op welke punten het kind extra aandacht nodig heeft. Fonemendictee Na kern 4 en na kern 6 wordt een fonemendictee afgenomen, waarbij kinderen na mondelinge aanbieding van een klank (en bijbehorend woord) de juiste letter moeten opschrijven. Deze toets meet de kennis van de foneem-grafeemkoppelingen. Lettertoets Na kern 6 wordt een lettertoets afgenomen waarin alle 34 grafemen aan bod komen die dan geleerd zijn. Het kind moet de grafemen zo snel mogelijk en duidelijk benoemen. Er vindt registratie plaats van correctheid en leestijd. Deze toets meet de kennis en automatisering van de grafeem-foneemkoppelingen. Leestekst Na kern 6 wordt ook een leestekst afgenomen. Het kind leest de tekst, en daarbij wordt de leestijd opgenomen. Deze toets geeft inzicht in de correctheid en snelheid waarmee een tekst gelezen kan worden. 3

4 Spellingtoetsen Vanaf kern 8 wordt na elke kern een spellingtoets afgenomen, om de ontwikkeling van de spellingvaardigheid in kaart te brengen. Er wordt een woord gedicteerd in de context van een zin en vervolgens afzonderlijk genoemd. Het kind schrijft het woord op. Naderhand is het mogelijk een foutenanalyse te maken om meer informatie te verkrijgen over de spellingcategorieën die aandacht behoeven. andachtspunten De praktijk leert dat het de moeite waard is de nodige tijd voor deze toetsen en observatietaken vrij te maken. Om de afname van de individuele toetsen en observatietaken mogelijk te maken zullen veelal organisatorische maatregelen genomen moeten worden. Hierbij valt te denken aan het inschakelen van een onderwijsassistent of een remedial teacher of aan het gebruik van overlap bij duobanen. De methode Veilig stap voor stap biedt geen toetsing op het gebied van auditieve vaardigheden. Daarvoor adviseren wij de toetsen uditieve analyse en uditieve synthese van het Cito. Methodeonafhankelijke toetsing Voor het volgen van de leesontwikkeling kunnen ook methodeonafhankelijke toetsen worden gebruikt, zoals de toetsen van het leerlingvolgsysteem van het Cito en die van het CSBO, en de Toetsen van het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs. Leerlingvolgsysteem Belangrijk op het terrein van evaluatie is het leerlingvolgsysteem. Zo n systeem bestaat uit een samenhangend geheel van toetsen voor alle leerjaren die de belangrijkste doelen en vaardigheden bestrijken. In Nederland is het leerlingvolgsysteem van het Cito het bekendst. In Vlaanderen wordt het leerlingvolgsysteem van het CSBO het meest gebruikt. Deze leerlingvolgsystemen zijn echter te grofmazig om de leesontwikkeling in de eerste fase van het aanvankelijk lezen nauwkeurig genoeg te kunnen volgen. Daardoor is het niet mogelijk om leerlingen met een trage leesontwikkeling tijdig te signaleren. Het bovengenoemde fijnmazige volgsysteem binnen Veilig stap voor stap biedt deze mogelijkheid wel. Het leerlingvolgsysteem van het Cito bestaat uit een samenhangend geheel van toetsen voor verschillende leergebieden. Deze toetsen maken het mogelijk de prestaties van de leerlingen binnen ieder leergebied te volgen in de basisschooltijd. Scores van leerlingen op verschillende toetsen die periodiek worden voorgelegd, worden binnen het Cito-leerlingvolgsysteem op eenzelfde onderliggende schaal geplaatst. Zo n schaal is te vergelijken met een schaal waarop de lengte of het gewicht van een kind afgelezen kan worden. De schalen uit het leerlingvolgsysteem laten zien in welke mate een leerling in een bepaalde periode vooruitgegaan is ten opzichte van een eerder moment, net zoals met behulp van een weegschaal gemeten kan worden hoeveel een kind in een bepaalde periode in gewicht is toegenomen. ls een school het leerlingvolgsysteem van het Cito gebruikt, behoren de betreffende toetsen te worden afgenomen op de wijze zoals de bijbehorende handleiding aangeeft en op het juiste moment. nders is de normering van het Cito niet geldig en zijn de resultaten dus ook niet bruikbaar voor het leerlingvolgsysteem. De toetsen van het Cito zijn onafhankelijk van de kernen van Veilig stap voor stap. Het Cito geeft voor het speciaal (basis)onderwijs ook richtlijnen voor de manier waarop met toetsen moet worden omgegaan indien het moment van afname afwijkt van het afnamemoment in het reguliere basisonderwijs. Toetsen van het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs De toetsen van Meetmoment 1 en 2 die in het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs (Wouters & Wentink, 2005) voor de tweede maanversie van Veilig leren lezen worden aanbevolen hebben een vergelijkbare inhoud als de toetsen die bij Meetmoment 1 (na kern 2) en 2 (na kern 4) van Veilig stap voor stap worden afgenomen. Dit Protocol geeft echter slechts streefdoelen aan voor de scores, terwijl ze bij Veilig stap voor stap genormeerd zijn op een meerpuntsschaal. Daarmee is een analyse van het leesgedrag nauwkeuriger te maken. Na kern 6 wordt Meetmoment 3 afgenomen waarin Veilig stap voor stap adviseert om de methodegebonden toetsen te gebruiken met de daarbij behorende normering. Deze toetsen zijn vergelijkbaar met de landelijk geadviseerde toetsen. Ze zijn eveneens genormeerd op een meerpuntsschaal. Voor de Meetmomenten 1 tot en met 3 zijn vier onderdelen essentieel: letterkennis, woorden lezen, tekst lezen, letter- en/of woorddictee. 4

5 Voor elk van deze onderdelen heeft Veilig stap voor stap toetsen tijdens deze meetmomenten, vergelijkbaar met de door het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs aanbevolen toetsen of de landelijke toetsen van het Cito-leerlingvolgsysteem. De Toetssite Veilig stap voor stap als hulpmiddel Met ingang van schooljaar kunnen de toetsgegevens van de leerlingen snel en gemakkelijk verwerkt worden in de Toetssite Veilig stap voor stap ( Diverse overzichten geven snel inzicht in de voortgang van het leesproces van de individuele leerling en van de groep. Daarnaast maken gerichte adviezen het mogelijk om tijdig bij te sturen als dat nodig is. De Toetssite bespaart de leerkracht tijd bij de verwerking en de analyse van de toetsgegevens. In de Toetssite kunnen niet alleen de resultaten van methodegebonden toetsen worden ingevoerd, maar ook de resultaten van relevante methodeonafhankelijke toetsen. Momenteel (januari 2011) wordt onderzocht of het mogelijk is de Toetssite te koppelen aan het Cito LOVS. Een koppeling zorgt ervoor dat scholen de Cito-toetsen DMT en VI maar één keer hoeven in te voeren. * Toetspakket Beginnende Geletterdheid (CPS, juni 2010) 5