Inhoud DEEL 1 EEN CHRISTELIJKE KIJK OP ETHIEK 19

Inhoud DEEL 1 EEN CHRISTELIJKE KIJK OP ETHIEK 19 1. Leven vanuit de liefde 21 In eigen hand 21 Een mens is geen dier 22 Een levende religie 22 Om te lezen 23 Tien Geboden: de liefde voor God 23 Om te lezen 24 Tien Geboden: de liefde voor de naaste 25 Om te lezen 26 Gedeelde argumenten 26 Om te lezen 27 Het ultieme gebod 27 Om te lezen 28 Tot slot: het is geen last 28 2. Ethiek voor iedereen 29 Bezinning op het leven 29 Om te lezen 30 Bijbels of christelijk? 30 Gods wil in de praktijk 31 Om te lezen 31 Een eigen keuze 32 Om te lezen 32 Tot slot: één probleem, meer antwoorden 32 3. Gezondheid als doel 33 Absolute noodzaak 33 Op zoek naar een oplossing 34 Angst voor de zwarte lijst 35 Recht op genezing 35 Tot slot: integrale bezinning 36 4. Meer dan een fit lichaam 37 Gezondheid als heil 37 Om te lezen 38 De zin van ziekte 39 Wearied of sinning, wearied of repentance 39 Om te lezen 39 Tot slot: er is een grens 39 9

5. Een heldere kijk op de werkelijkheid 40 Een waardevolle schepping 40 Wonen in Platland 41 Een nuttige wereld 41 In afhankelijkheid 42 Een blik op ethiek: drie vormen 43 Een blik op ethiek: drie perspectieven 44 Tot slot: verantwoordelijkheid is de sleutel 44 6. Ethiek als boodschap 46 Het evangelie in de cultuur 47 Om te lezen: 48 Voor de verandering 48 Verschillende rollen 49 Het verhaal van het leven 49 Leven in vrede 50 Tot slot: een ander geluid 51 Meer vragen? 52 Meer lezen? 52 Over medische ethiek 52 Over ethiek in het algemeen 52 DEEL 2 BIJ HET BEGIN VAN HET LEVEN 55 7. Omgaan met anticonceptie 56 Het embryo is de baas 56 Mens vanaf de eerste seconde 57 Zwangerschap in de Bijbel 58 Manieren van anticonceptie 59 Natuurlijke middelen 59 Mechanische en hormonale middelen 60 Tot slot: de geestelijke dimensie 62 8. De onbeantwoorde kinderwens 63 Het gewenste kind 63 Een unieke relatie 64 Van verwachting naar teleurstelling 64 Levensstijl en vruchtbaarheid 65 Hulp vragen 66 Veel voorkomende problemen 66 Behandelingen bij onvruchtbaarheid 67 FertilityCare 67 Hormoonbehandeling en inseminatie 69 Eicellen invriezen en doneren 70 In Vitro Fertilisatie en ICSI 72 Hoe werkt ivf? 72 Hoe werkt ICSI? 73 10

1,7 miljoen embryo s 75 Checklist bij ivf 75 Een rooms-katholieke en een protestantse visie 75 Draagmoederschap 76 Een draagmoeder in Genesis 78 Tot slot: een samenvatting 78 9. Prenatale diagnostiek 80 De brede screening 80 Termijnecho 81 20-wekenecho 81 Onderzoek op indicatie 82 Triple-test en combinatietest 83 Vruchtwaterpunctie en vlokkentest 84 DNA-onderzoek 85 De hielprik 86 Een late abortus 88 Behandeling na een ernstige diagnose 88 Een zware taak 90 Tot slot: wat is wijsheid? 90 10. Voor en na een abortus 91 De abortuspraktijk 91 Alleen in een noodsituatie 92 De voorgeschiedenis 93 De Wet afbreking zwangerschap (Waz) 93 Een liberale verworvenheid 94 Abortusratio 96 Tot slot: hoe zinvol is protest? 96 11. Het dilemma van de stamcel 98 De perfecte cel 98 Soorten stamcellen 99 Een ethische doorbraak 99 Stamcellen uit de darmen 100 Genezing uit de navelstreng 100 Een nieuwe neus 103 Tot slot: het dilemma blijft 103 Meer vragen? 103 24-uurs hulplijn 104 Meer lezen? 104 Algemeen 104 Over anticonceptie 104 Over voorplantingsgeneeskunde en de kinderwens 105 Over abortus 105 Over prenatale diagnostiek 106 Over stamcelonderzoek 106 11

DEEL 3 IN GEZONDHEID EN ZIEKTE 107 12. Twijfels rond vaccinatie 108 Infecties en onze afweer 108 Het begon met koepokken 109 Vroegere bezwaren 109 Kritisch prikken 110 Tot slot: wie gezond is 112 13. Een erfelijke ziekte 114 Ieder zijn eigen rol 114 Erfelijkheidsonderzoek 114 Screening op bekende ziektes 115 Farmacogenetica 115 Gentherapie 116 Tot slot: erfelijkheid en eeuwigheid 117 14. Leven met een beperking 119 Een wereld zonder perfectie 119 Het eerste gesprek 120 Uw kind heeft waarschijnlijk 121 Omgaan met een beperking 123 De menselijke waardigheid 124 Tot slot: een gedicht 125 Een hand die in de mijne past 125 15. Alternatieve geneeswijzen / integrale geneeskunst 126 Geneeskunde uit één stuk 127 De complementair werkende arts 128 Wetenschap en magie 128 Aanvullende geneeskunst anno nu 128 Paranormale geneeswijzen 130 Acupunctuur, antroposofische geneeskunde, homeopathie en andere geneeswijzen 130 Ziek of zwak? 131 Tot slot: in de verleiding 132 16. Orgaandonatie en transplantatie 133 Transplantatie in allerlei vormen 133 Aarzelingen 134 Donorregistratie 135 Ziekenhuissterfte 136 Wanneer is iemand hersendood? 137 Overlijden aan de machine 137 Hersenstam 138 Hersendood 138 Kunstmatige beademing 138 Orgaandonatie 139 Coma 139 12

Stervensproces 139 Lichaam en ziel 140 Tot slot: een cadeau met verdriet 140 17. Preventief zelfonderzoek 141 Soorten zelfonderzoek 141 Een beperkt effect 142 PreventieConsult CMR 143 Huiver bij de professionele zorg 144 Medische zelftest 145 De rol van de arts 145 Te veel preventie 146 Tot slot: wie is verantwoordelijk? 146 18. Eenzaamheid en mantelzorg 147 Eenzaam achter de schermen 147 Zoeken naar zin 148 De rol van mantelzorgers 149 Mantelzorg in cijfers 150 Eenzaamheid en uitzicht 150 Tot slot: ik heb geen mens 151 19. Een christelijke zorgpolis 152 Gemoedsbezwaard 153 Gewetensbezwaar 153 Meer vragen? 154 24-uurs hulplijn 154 Meer lezen? 154 Over inenting en vaccinatie 154 Over erfelijkheid 155 Over leven met een beperking 155 Over complementaire geneeswijzen 156 Over orgaandonatie 156 Over preventief zelfonderzoek 156 Over eenzaamheid & mantelzorg 157 Over een christelijke zorgpolis 157 DEEL 4 LEVEN IN DE LAATSTE FASE 159 20. Zinvol ouder worden 160 De betaalbaarheid van de zorg 160 Christelijke zorg 161 Hulp van de techniek 161 Uitbuiting van ouderen 162 Klaar met het leven 162 Ongeneeslijk oud? 163 Een ondoordacht debat 163 13

14 Leven met sterfelijkheid 165 Navolging dóór de dood 166 Tot slot: tot in de grijsheid 166 21. Wensen bij het levenseinde 168 De wil vastgelegd 168 NPV-Levenswensverklaring 169 Wanneer is iemand wilsonbekwaam? 170 Wie zijn wilsonbekwaam? 171 De minsten allermeest 171 Tot slot: al wat goed is 171 22. Dementie: omgekeerd leven 173 Meer dan verwardheid 173 Vormen van dementie 174 Alzheimer in detail 175 Symptomen van Alzheimer 176 De validation-benadering 178 Dementie en euthanasie 178 Tot slot: de oude dag 179 Boeken over dementie 180 23. Vragen bij reanimatie 181 Wat is reanimatie? 181 Reanimatie en de patiënt 182 Reanimatie: de gevolgen 182 Reanimatie en regels 184 Het niet-reanimeerbesluit 184 Tot slot: een tijdelijk geschenk 185 24. Kunstmatig voeden en versterven 186 Beslissen over voedsel 186 Een medische handeling? 187 De levenslijn en zinvolle zorg 188 Versterven 189 Tot slot: ontluistering 191 25. Palliatieve zorg 192 Een barmhartige dood? 192 Sterven door de eeuwen heen 193 De breedte van palliatieve zorg 194 Het LA-model 195 Complementaire zorg 196 Palliatieve sedatie 196 Tot slot: een gemiste kans 197 26. Sedatie: een alternatief voor euthanasie? 198 Pijnstilling en verdoving 198 Morfine 198 Sedatie 199

Sedatie en euthanasie 200 Feiten en fabels over morfine 201 Toediening 201 Toepassing bij terminale patiënten 201 Fabels 201 Morfine en ethiek 202 Tot slot: het afscheid 202 27. Euthanasie en de goede dood 203 Euthanasie en euthanasia 203 De invoering van euthanasie 204 De euthanasiepraktijk 204 Een culturele dood 206 De Levenseindekliniek 206 Euthanasie en het recht 207 Euthanasieratio 208 Begraven of cremeren? 209 Het Oude Testament 209 Het Nieuwe Testament 209 De kerk van de eeuwen 210 De Joodse traditie 210 Islamitisch begraven 210 Tot slot: de dood ontmaskerd 211 Meer vragen? 211 24-uurs hulplijn 211 Meer lezen? 211 Over zinvol ouder worden 211 Over wilsverklaringen 212 Over dementie 212 Over reanimeren 213 Over vocht- en voedingbeleid en versterven 213 Over palliatieve zorg 213 Over sedatie en euthanasie 213 DEEL 5 CULTUURFILOSOFISCH ESSAY 215 28. Cultureel kader en mensen van nu 217 Onze cultuur en het probleem van de neutraliteit 217 De geest van de tijd 220 Ontmaskerend 223 Van God los! 224 Instinctieve moraal zwak en niet onschuldig 225 Het buitengesloten midden 227 Veranderde visie in de gezondheidszorg 228 Misdaden tegen het leven en gewetensvrijheid 229 Visies op het geweten en gewetensbezwaar 230 Broederschap vergeten 232 Scheiding van kerk en staat 233 15

Fundamentele grondrechten en leven 235 Secularisme, vrijheid en meerderheidscultuur 237 Wat is er boven Platland? 238 Aanwijzingen voor het bestaan van God en religie 240 De zin van het atheïsme ontmaskerd 243 Christenen, het zijn net mensen 244 Religie is geen godsdienst 246 Religie en fundamentele waarden 247 Tragiek van mensen in onze gefragmenteerde wereld 248 Is de opstanding van Jezus dan reëel? 250 Opnieuw beginnen met God 252 Terugkeer van de mens 253 Argwaan voor quasireligieuze absolute machten 257 29. Levensvisie, geneeskunst en ethiek 259 Vanwaar geneeskunst en zorg? 259 Geneeskunde en geneeskunst 260 De Bijbel en geneeskunst 263 Evolutionaire geneeskunde en denkfouten 265 Mensvisie en ziel van de geneeskunst 269 Geboorte van de ethiek 272 Verschillende soorten ethiek 275 Christelijke ethiek 276 H.M. Kuitert 277 Christenen, ethiek en tolerantie 278 Benadering van ethische vraagstukken 280 Algemene en bijzondere argumenten 282 Lindeboom: meer dan medische fatsoensleer 284 Het Prof. dr. G.A. Lindeboom Instituut 286 Toekomst medische ethiek 286 Ethiek: christelijk versus Bijbels 288 30. Levensbegin: wanneer word je mens? 292 Het embryo: iets of iemand? 292 Het pre-embryo en kerkvaders 294 Status gedurende eerste dagen 296 Europa en embryoresearch 298 Een van ons 299 Hippokrates en seculiere bio-ethiek 299 Hoe anders met abortus provocatus 301 Zelfs postnatale abortus 303 Meisjesdiscriminatie en gender-verstoring 305 Abortus en de samenleving 307 Abortus en ethiek 309 Vrouwen verdienen beter 311 NIPT voor embryo s levensgevaarlijk 313 Artsenorganisatie KNMG en de wegwerpcultuur 314 Kan een baby überhaupt lijden? 317 16

31. Langs de levenslijn 319 Kinderopvang als voorbeeld 319 Autonomie voor de civil society 320 Autonomie en rituelen 321 Autonomie en zelfbeschikking over leven 324 Autonomie en uitsluiting 326 Kleine ethiek van gezin, opvoeding en onderwijs 328 Onbeantwoorde kinderwens 332 Overwegingen bij uitgesteld ouderschap 335 Leven met een beperking 337 Verstandelijke beperking: is er iets mis? 340 Beeldvorming en menselijke waardigheid 342 Zinvolle zorgverlening bij beperkingen 344 Solidariteit en mensen met beperkingen 345 Psychisch anders dan gewenst 346 Infectie en hygiëne 348 (kunstmatige) afweer 349 Wantrouwen rond vaccinatie 351 Virusdoemscenario misbruikt?! 353 Griep op de bietenbrug 354 Bij dwaallicht 356 Staat het er met het HPV-vaccin beter voor? 357 Seksualiteit maakt meer kapot dan ons lief is 360 Voorlichtingscampagne RIVM 363 Kosteneffectiviteit 365 In het belang van de patiënt? 366 Alternatieve /complementaire/integrale geneeswijzen 370 Het ontstaan van complementaire/ integrale geneeskunde 370 Nominalisme en realisme 371 Integrale geneeskunst nu 371 Echte bezuiniging met nieuwe visie 373 Terug naar de natuur 374 Verantwoorde afweging 375 Zorgverzekering: principekeus en symboolwaarde 377 Levensstijl: voeding en vasten in beweging 379 Wie wil donor zijn? 381 32. Rond het Levenseinde 384 Babyboomers en informatietechnieken 384 Zorg, ouderen en technologie 385 Zinvol ouder worden 387 Mythen rond ouderdom en perspectief 388 Goede zorg en levensmoeheid 390 Aandacht voor wie kwetsbaar is 392 Respect, vertrouwen en veiligheid 394 Ethiek van passiviteit 395 Klaar met leven, levensboeken en wandelen 397 Coma, contact en basale zorg 401 17

Mantelzorg 403 Mantelzorgers en ouderen 405 Mantelzorgers en demente bejaarden 405 Kwetsbaarheid en van ophouden weten 407 Faire Care en troost 410 Pijn, pijnstilling en morfine 412 Complementaire zorg in de laatste levensfase? 414 Palliatieve zorg 415 Palliatieve sedatie 419 Sedatie en euthanasie 420 Euthanasie in historisch perspectief 423 Hoe werd euthanasie breed aanvaard? 425 Turijn op z n scherpst 427 Dementie en euthanasie 428 Kwetsbaar leven niet veilig 430 Levenseindekliniek en onvoltooid leven: taak volbracht? 432 Vanwaar dit tegennatuurlijk streven? 434 Dood! Dacht ik 435 De Vroege Kerk en het levenseinde 436 De ouden en patientia 438 Hoe te leven zonder religieus besef? 441 Spirituele zorg 444 Een les vanuit de natuur 446 Bronvermelding deel 5 448 Namen 458 Zaken 463 18