ARTIKEL School Wide Positive Behavior Support, deel 1 1 Over gedragsverwachtingen en regels binnen SWPBS Ella van Bergen, Anita Blonk, Monique Nelen Nagenoeg alle scholen hebben regels opgesteld die een soepele omgang tussen leerlingen, leerkrachten en anderen in de school moeten bevorderen. Maar op wat voor manier bewerkstellig je dat afspraken over hoe om te gaan met elkaar gaan leven onder alle deelnemers aan de gemeenschap die de school vormt? En hoe voorkom je dat de regels van de school verworden tot een vergeeld en verweerd briefje ergens op een prikbord met een opsomming van regels die er eigenlijk niet meer zo toe doen? Binnen School Wide Positive Behavior Support (SWPBS, vaak verkort tot PBS) vormen de gekozen waarden van de school de onderlegger voor met elkaar omgaan op een positieve, voorspelbare en veilige manier. In dit artikel gaan we kort in op de kenmerken van regels, die binnen SWPBS worden aangeduid met gedragsverwachtingen, en op de manier waarop ze gehanteerd worden in de school. Wij behandelen anderen zoals wij zelf behandeld willen worden. KENMERKEN VAN GEDRAGS VERWACHTINGEN In een PBS-school wordt uitgebreid stil gestaan bij vragen als: wat voor soort school willen wij zijn? En: wat vinden wij belangrijk in de omgang met elkaar? Dit resulteert in het kiezen van een beperkt aantal centrale waarden (denk bijvoorbeeld aan respect, verantwoordelijkheid, plezier, vertrouwen) die de basis vormen voor de manier van werken in de school. Bij het kiezen van de waarden worden niet alleen schoolmedewerkers, maar ook leerlingen en ouders betrokken. De gekozen waarden zijn de aanzet om tot concrete gedragsverwachtingen (ook wel regels genoemd) te komen voor alle ruimtes in de school. Gedragsverwachtingen voldoen aan een aantal kenmerken: 1. Gedragsverwachtingen worden expliciet gekoppeld aan de waarden van de school. Bij de waarde respect hoort bijvoorbeeld: Houd de deur voor een ander open. Op deze manier zijn de gedragsverwachtingen ingebed in datgene wat alle betrokkenen in de school belangrijk vinden en voorkom je dat het aanleren van gedragsverwachtingen een kunstje wordt. 2. Niet het ongewenste gedrag maar het gewenste gedrag wordt geformuleerd zodat iedereen weet hoe je je moet gedragen in die ruimte. Bij verantwoordelijk gedrag in de gang hoort: Wij lopen rustig in de gang, in plaats van Niet rennen. 1 Zorg Primair publiceert in de loop van deze en komende jaargang 5 artikelen over de pijlers van SWPBS. Dit is deel 1 over schoolbrede aanpak, gedeelde waarden en verwachtingen. 6
Bij het kiezen van de waarden worden niet alleen schoolmedewerkers, maar ook leerlingen en ouders betrokken. 3. Gedragsverwachtingen zijn concreet opgesteld; je kunt het voor je zien of horen. Bijvoorbeeld: 'Ik ga zitten en pak direct mijn spullen uit de tas'. 4. Het taalgebruik is eenduidig en past bij de school. Zo kiest bijvoorbeeld een school met veel leerlingen met autisme voor de ik-vorm: 'Ik loop rustig in de gang', terwijl een andere school juist bewust kiest voor de wij-vorm Wij lopen rustig in de gang omdat leerlingen anders zeggen: Ik doe dat wel, maar hoe zit dat met de anderen? Ook zijn er scholen die juist een kortere stellende formulering inzetten: Loop rustig in de gang. 5. Het aantal gedragsverwachtingen is beperkt. Bij de start van de implementatie van SWPBS kan het nog best voorkomen dat er veel gedragsverwachtingen moeten worden aangeleerd. Maar als een school langer bezig is met SWPBS is het voor alle betrokkenen helder welk gedrag verwacht wordt en kan worden volstaan met een aantal schoolbrede gedragsverwachtingen die heel dicht bij de waarden van de school staan. Bijvoorbeeld bij de waarde respect : Wij behandelen anderen zoals wij zelf behandeld willen worden. Sommige gedragsverwachtingen blijven heel concreet, dit zijn vaak verwachtingen waar met terugkerende regelmaat aandacht aan besteed moet worden ( bijvoorbeeld Ik was mijn handen na het toiletbezoek'). 6. Gedragsverwachtingen worden in iedere ruimte van de school zichtbaar gemaakt met gebruik van picto s, foto s of plaatjes, zodat voor iedereen in een oogopslag helder is welk gedrag verwacht wordt. 7. Gedragsverwachtingen zijn niet statisch, maar wordt beoordeeld of de gedragsverwachtingen voor een ruimte nog passend zijn voor de leerlingen en de situatie op dat moment. Bijvoorbeeld, als het drukker is geworden in een gebouw, kan het belangrijk zijn om de gedragsverwachting bij de trap 'Ik loop rustig naar boven' te veranderen in 'Ik houd rechts op de trap '. ZORG PRIMAIR 03.2015 7
Veiligheid Respect Verantwoordelijkheid Loop rustig naar je plaats Geef elkaar de ruimte Praat met zachte stem Figuur 1: gedragsverwachtingen voor het binnenkomen in de klas van t Schrijverke 1. Oefenen en waarderen Bij SWPBS worden de gezamenlijk gekozen gedragsregels systematisch aangeleerd. Dat wil zeggen dat er aan alle kinderen, net als bij rekenen en taal, les gegeven wordt in het gedrag dat verwacht wordt. Een het leren van gewenst sociaal- en taakgedrag. Door bij herhaling aandacht aan de gedragsverwachtingen te schenken en ze daadwerkelijk te oefenen ontwikkelen kinderen routines die een positief effect hebben op een rustig en voorspelbaar schoolklimaat. Het aanleren van de gedragsverwachtingen is geen strakke conditionering waarin kinderen gedwongen worden regels op te volgen. Centraal staan steeds de schoolbrede waarden en het actief betrekken van de kinderen. Het samen met de kinderen kiezen van gedragsverwachtingen versterkt het eigenaarschap. Het draagt bij aan een gezamenlijk kader waarin helder is hoe we met elkaar om willen gaan. De waarden van de school hangen in de klas. Mark vraagt zijn groep 6 wat er wel en niet goed gaat bij het binnenkomen in de klas. De leerlin- op een klaag- en jubelmuur hangen. Daarna wordt concreet gemaakt wat je bij het binnenkomen ziet en hoort als je aan de waarden denkt. De gekozen regels worden hieraan gekoppeld: Mark laat in een kort rollenspel enkel positieve en negatieve voorbeelden zien en vraagt de kinderen waarom bepaald gedrag wel of niet gewenst is. Steeds wordt een koppeling naar de waarden gemaakt: Het is respectvol om elkaar de ruimte te geven in plaats van te dringen. De gedragsverwachtingen kunnen op verschillende manieren geleerd worden. Behalve rollenspel, kunnen ook door leerlingen of het schoolteam aan het voordoen van vaardigheden. Oudere kinderen van de school vinden het vaak leuk om te helpen bij de PBS-lessen in de jongere groepen. Uitgangspunt daarbij is dat kinderen laten zien hoe het wel moet. 8
SBO Het Baken werkt de komende periode op planmatige wijze aan het oefenen van de regels op de speelplaats. Samen met de kinderen wordt op de speelplaats geoefend wat ze kunnen spelen op de verschillende plekken. De kinderen leren de gedragsverwachtingen te verwoorden. Week 4 Veiligheid - tikspelletjes: veilig tikken Week 5 Verantwoordelijkheid - zorg voor de spullen - ruim alles goed op - houd de deur open als je naar binnen/buiten gaat Week 7 Veiligheid - speel veilig op het klimrek Week 8 Vakantie Week 9 Verantwoordelijkheid - houd de speelplaats netjes - afval in de prullenbak - zand in de zandbak Week 10 Veiligheid - voorzichtig met elkaar - veilig spelen met stokken, stelten, springtouw, etc. - iedereen mag meedoen Als de gedragverwachtingen in een ruimte van de school voorgedaan zijn, oefenen kinderen het gewenste gedrag zodat ze het zich eigen maken. Teamleden houden daarbij actief toezicht en spreken expliciet waardering uit voor de stapjes die in de goede richting gezet worden. De verhouding tussen het geven van positieve feedback en een correctie is idealiter 4:1. Dit is gebaseerd op het feit dat kinderen positieve emoties opdoen. Bij het oefenen van de gedragsverwachtingen staat het schoolteam model: goed voorbeeld doet goed volgen. Als verwacht wordt dat er tijdens de lessen met zachte stem op de gang gepraat wordt, houden teamleden (en ouders) zich hier ook aan. In de oefenfase wordt verbale erkenning gekoppeld aan een beloningssysteem. Kinderen verdienen een token (een kaartje, munt klassikaal omgewisseld kan worden voor een beloning, zoals bijvoorbeeld extra voorlezen door de leerkracht. Er wordt een korte periode intensief geoefend, waarbij er regelmatig feedbackgesprekken zijn met de kinderen. Marleen bespreekt met de kinderen hoe er op de gang gewerkt is. Ze activeert de kinderen om te benoemen waar ze tevreden over zijn en koppelt dit aan de gedragsverwachtingen en waarden. We waren stil aan het werk, dat is verantwoordelijk. Ook heeft iemand nog een tip voor enkele kinderen: Zorg dat je alle spullen bij je hebt. De kinderen waarderen elkaar voor ieders inbreng. Van belang is dat na de oefenperiode het geven van beloningen afgebouwd wordt. Kinderen ontvangen dan slechts af en toe een verrassing. Op deze wijze wordt voorkomen dat kinderen gewenst gedrag inzetten om een beloning te ontvangen. De positieve benadering van gedrag blijft de kern van SWPBS. Merkbaar is dat kinderen dit in de loop van de tijd over gaan nemen en elkaar meer complimenteren. Dat draagt bij aan een prettige groepssfeer. Op Het Speleon worden in alle klassen munten gespaard voor een groepsactiviteit. De kinderen bedenken samen met de leerkracht leuke activiteiten waar ze voor sparen. Een onderbouwgroep is vorige week naar het speeltuintje in de buurt geweest. Een andere groep heeft een groepsspel in de klas gedaan. Een bovenbouwgroep organiseerde een high tea voor de kinderen. Foto s van de activiteiten worden opgehangen op het PBS-bord in de gang van de school, zodat successen gedeeld worden met kinderen, teamleden en ouders. ZORG PRIMAIR 03.2015 9
Als gedragsverwachtingen bij de leerlingen bekend zijn, kan er op een voorspelbare manier gereageerd worden op ongewenst gedrag. Bij PBS wordt door middel van bepaalde procedures leerlingen de kans gegeven om probleemgedrag om te buigen naar gewenst gedrag. Deze manier van handelen voorkomt dat er een sfeer van correctie en straf ontstaat. De aandacht blijft gefocust op het aanleren van goed gedrag en erkennen daarvan. Het is zowel voor de leerling als leerkracht prettiger en effectiever. HOE HOUD JE HET LEVEND? PBS-scholen stellen jaarlijks een lessenplan op waarin opgenomen is hoe en wanneer welke gedragsverwachtingen centraal staat. Alle schoolmedewerkers besteden op gezette tijden gericht aandacht aan de waarden en gedragsverwachtingen. Door dit op planmatige wijze en schoolbreed vorm te geven wordt samenwerking in het schoolteam en gedeelde verantwoordelijkheid gestimuleerd. Het PBS-team speelt een belangrijk rol bij het borgen en levend houden van de gedragsverwachtingen. Samen met het schoolteam worden vormen bedacht om de kenmerkende PBS-elementen regelmatig onder de loep te nemen. Dit kan bijvoorbeeld als gendapunt een kwartier waaraan aanwezige schoolmedewerkers deelnemen. Succeservaringen worden gedeeld en actiepunten geïnventariseerd. Kenmerkend voor een PBS-school is dat er gegevens verzameld worden om gericht besluiten te kunnen nemen over benodigde interventies. Er zijn verschillende instrumenten beschikbaar om gedrag van leerlingen en handelen van leerkrachten in kaart te brengen. De data die op een PBS-school verzameld worden geven vaak informatie over wat er speelt en nodig is. Als zich een moeilijke onderwijssituatie 2 voordoet, gaat het PBS team informatie verzamelen: Wat is er aan de hand? Hoe vaak en waar doet zich dat voor? Wie zijn daarbij betrokken? Wat ligt er aan het gedrag van betrokkenen ten grondslag? Op basis van deze informatie wordt een interventie ontworpen, waarbij men ook kijkt naar welke interventies in het verleden vruchten afgeworpen hebben. Vaste elementen in de gekozen interventies zijn onder andere: het 2 Ook wel MOS genoemd: elke situatie waarin een leerling niet doet wat de leerkracht verwacht. helder formuleren van gedragsverwachtingen en het aanleren daarvan. Op deze manier blijven de gedragsverwachtingen die in een school opgesteld zijn altijd actueel en passend bij datgene wat er in de school leeft. Samenvattend kan gesteld worden dat door de gedragsverwachtingen stevig te verankeren in de waarden van de school, door ze regelmatig te evalueren, door alle stakeholders (te weten personeel, leerlingen, ouders) te betrekken bij het formuleren, door ze aan te laten sluiten bij de actualiteit van alle dag, voorkomen wordt dat gedragsverwachtingen, de regels op school, een zachte dood sterven. Gedragsverwachtingen in een PBS-school hebben te maken met wat de school wil uitstralen, wie men wil zijn in de school. En dat is hard werken, maar ook leuk om samen met het schoolteam, kinderen en ouders de successen te vieren. SWPBS is dan niet zomaar een gedragsmatig kunstje, SWPBS draagt door helderheid in concreet gedrag bij aan onderlinge binding, en aan een veilig en voorspelbaar leer- en werkklimaat. Dan hebben Bronnen: Blonk, A. (2013). Het gebruik van data in SWPBS-scholen. Nieuw Meesterschap, 3 (3), 41-46. Bijleveld, B. (2013). De gouden weken, groepsvorming en ouderbetrokkenheid. Drachten: Uitgeverij Eduforce. Fredrickson, B.L. (2009). Positivity. New York: the Three Rivers Press. Golly, A., & Sprague, J. (2013). Positive Behavior Support, Goed gedrag kun je leren! Huizen: Uitgeverij Pica. Kuper, K.J. (2014). Inspireert PBS de leerling? Een kritische beschouwing op vormen van bekrachtiging binnen PBS. Nieuw Meesterschap, 4 (1), 27-30. Wichers, J., Van de Goor, M. & Harleman, H. (2011). Van rode interventies naar groene interventies. Zorgbreed, jaargang 8 (31), 35-39. Ella van Bergen werkt bij Entréa in Nijmegen. Anita Blonk en Monique Nelen werken bij het PBS Expertisecentrum Windesheim Zwolle. Contact: a.blonk@windesheim.nl 10