Woord voorf V 17 juli tot e met 11 september 2011 wordt i de Jskerk, et publiekscetrum v et Noord-Hollds Arcief, de tetoostellig Blik op Hrlem, de tekeige e prete v Corelis v Noorde (1731-1795) i et Noord-Hollds Arcief geoude. Met deze tetoostellig gt ee lg gekoesterde wes v Frs Tmes, de oud-coservtor v de topogrfisc-istorisce beeldcollecties v et Noord-Hollds Arcief, i vervullig. Frs Tmes, die dit jr met pesioe gig, is melijk l jre ee grote bewoderr v de veelzijdige Hrlemse kuster Corelis v Noorde. E terect, wt Corelis v Noorde mg met rect ee meester worde geoemd. Gebruikmked v diverse tecieke (tekeig, qurel, ets, grvure e outsede) leverde ij zij werk oder meer voor de drukkerij e lettergieterij v Joes Escedé. Hij mkte portrette e voorstellige v diere e religieuze oderwerpe e vervrdigde drst kopieë r oude meesters. Het meest belgrijk zij de topogrfisce tekeige v Hrlem e omstreke, die met u fije pevoerig, levedige stofferig e vk frie kleure, ee prctig beeld geve v et stedelijk e ldelijk leve i e rod Hrlem i et midde v de 18de eeuw. Heilige Geestuis vlk voor de fbrk. Corelis v Noorde, 1768. Op deze plek verrees lter et Hofje v Oorscot. Zeer bijzoder et werk v Corelis v Noorde is dt ij iet zelde i zij werk dct besteedt et verdered beeld v de std e zij omgevig. Huize, gebouwe e locties worde regelmtig met grote uwgezeteid vóór e de sloop of pssig vstgelegd. De betrokkeeid v V Noorde bij deze verderigsprocesse blijkt vk uit de otties de cterzijde v de tekeige. E dr wr de topogrfisc-istorisce tls v ee rciefdiest juist bedoeld is voor de vstleggig e registrtie v et verdered stdsbeeld i de loop der eeuwe zl et d ook gee verwoderig wekke dt et Noord-Hollds Arcief mr liefst 1100 werke v zij d bezit: 250 tekeige, 100 scetse e 750 stuks grfiek. Tegelijk met de tetoostellig komt deze NHA ieuws specil uit, met dri ee tl boeiede bijdrge over et leve e werk v Corelis v Noorde v de d v ekele Hrlemse istorici. Met de tetoostellig e de specil wordt door lle betrokkee uitig gegeve u grote bewoderig voor deze veelzijdige Hrlemse meester. Lieuwe Zoodsm directeur v et Noord-Hollds Arcief e gemeetercivris v Hrlem 1
door Bert Sliggers Corelis v Noorde, ee veelzijdige Hrlemse kuster Corelis v Noorde (1731-1795) is de boeiedste Hrlemse topogrfisce kuster v zij tijd. Deze bijdrge belict de veelzijdigeid v deze kuster. 2 Hrlem ket ee lge trditie ls et gt om et bescrijve, bezige of fbeelde v de std e r omgevig. A et begi v de 17de eeuw bleef Cles Jsz Visscer (1587-1652) met zij twlf grvures og op gepste fstd v de geoecelijke Stdt Herlem of der omtret. Ook de omstreeks 1700 uitgegeve twlf Gesigte buyte Hrlem v J v der Vie geve de ste omgevig v de std weer. I Zegeprlet Kemerld v dertig jr lter ligt et ccet op de buitepltse v de vermogede Amsterdmmers die ier wre eergestreke. Nog weer dertig jr lter (1761-1763) zoeme de kusters Hedrik Spilm (1721-1784) e Corelis v Noorde i u Ageme Gezicte i de Vermkelyke Ldsdouwe v Hrlem og meer op de std i. Mr og steeds is et de std vf et Spre, de Leidsevrt, de sigels of vf et oge dui bij Bloemedl. Me dert de poorte mr gt er iet r bie. De druk i l deze pretwerke ligt eeuwelg op de tuurbelevig, vdr superltieve ls geoegelijk, zegeprled, gem, vermkelijk e plist. De uitgever v et pretwerk v Spilm e V Noorde is dr eel duidelijk over i zij voorwoord, dt ook ls ee vertwoordig te leze is. Het ldscp dwigt byks elk bedctzm mesc om de goedgustige scikkige v de Algoede Scepper e Bestierder met ee dkbre ziel te gedeke. Het wre iet zomr mooie pltjes, mr pltse wr je God i de tuur tege ko kome. Eigelijk wre de Ageme Gezicte ee ode de Almctige Scepper. I die scitterede tuur zg me ee bewijs voor et best v God. Gee woder dt de kusters de std iet biegige! Stdsgezicte Wie gig er d wel de std i? Voorl et scildere v et stdsgezict, uitsluited ls ee topogrfisce iteresse, d omstreeks 1660 veel g gekrege. Kusters ls de gebroeders Job (1630-1693) e Gerrit Berckeijde (1638-1698) uit Hrlem e J v der Heyde (1637-1712) uit Amsterd dde iertoe de zet gegeve. Colleg s J (1622-1666) e Abrm Beerstrte (geb. 1644) trokke i de 17de eeuw door Nederld om stede e dorpe te tekee. Roeld Rogm (1597-1686) deed etzelfde met burcte e kstele. Toc ws er og steeds gee sprke v et stdsgezict ls gere. Dt gebeurde ps i de 18de eeuw toe et meredeel v de kusters zic gig toelegge op ee excte weergve v topogrfisce voorstellige. Door ee verderede mrkt e dere opdrctgevers kwm et stdsgezict ls scilderij steeds mider voor. De tekeig ws voor verzmelrs de meest geliefde vorm. N 1725 kede bij iedere std zij eige croiqueur met tekestift die iet ders d ter vereerlijkig e vermk zij wooplts met omgevig vstlegde. Ee stdsgezict of ee fzoderlijk gebouw. Nst de voormelijk pltselijk werkede kusters zwierf ee tl colleg s door Nederld om lle scilderctige plekjes te vereeuwige. Grote me op dit gebied zij J de Beijer (1703-1780), Corelis
Brouwersvrt. Aqurel, gesigeerd e gedteerd rectsoder: C:V:Noorde, d Viv: del: 1776. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-004065. Prok (1691-1759), Abrm Rdemker (1675-1735) e Abrm de H (1707-1748). Hu tekeexpedities werde grotedeels oderome i opdrct v verzmelrs of uitgevers. De verzmelrs vulde u tlsse ermee e de uitgevers liete er prete v vervrdige om deze met ee korte bescrijvig i boekvorm uit te kue geve. Ee v de eerste werke op dit gebied (Kbiet v Nederldsce e Kleefsce Outeede) verscee i 1725 bij de Amsterdmse uitgever Isc Tirio e bevtte 300 prete r tekeige v Abrm Rdemker. Mr liefst 900 pretjes zij te vide i Het Vereerlykt Nederld of Kbiet v Hededgsce Gezigte, dt i ege dele tusse 1745 e 1774 bij dezefde uitgever verscee. Hiervoor wre drie kusters op pd geweest, terwijl Hedrik Spilm lles i pret d gebrct. Deze periode ws teves et oogteput v et Nederldse stdsgezict, dt i boekvorm u voor vele bie dbereik lg. Gee ode de Scepper, mr de gesciedeis v et vderld de d v gebouwe, ter bevredigig v et sterke vderlds gevoel. A et eid v de 18de eeuw gig lgzmerd et romtisce spect weer ee rol spele. Er is meer dct voor lict- e kleureffecte d voor ee juiste weergve 3
cterzijde v zij tekeige. Ntuurlijk zij er tekeige die llee et ldscppelijk scoo weergeve, wrscijlijk i opdrct v verzmelrs. Er zij wijzige dt V Noorde voor e ekele series vervrdigde i ee beplde teciek e op ee bepld formt. Ps weer ee oeuvrectlogus v zij werk zl worde smegesteld, zl de omvg v dergelijke series blijke. 4 Noorder Buite Spre. Pe e peseel i grijs, gesigeerd e gedteerd rectsoder: C.V.Noorde 1768. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-001152M. v gebouwe e dere plekjes buite de std. Ee ples zolict, ee opstekede storm of ee dered oweer zij voort meer geliefd d exct weergegeve stdsprofiele. Mr iet lle verderige zij v rtistieke rd. Door de komst v de Frse e de vestigig v de Btfse Republiek i 1795 kwm er ook ee eide de topogrfisce trditie. De gegoede klsse, jrelg de trouwe opdrctgever, rkte de bevoorrecte positie kwijt, wrmee et fzetgebied voor de topogrfisce tekers kwm te vervlle. Lgzmerd m et scilderij de plts v de tekeig weer i. Ps toe omstreeks 1860 de fotogrfie zij itrede deed, zij we weer op de oogte v de bebouwde omgevig, et i ee periode dt door sloop veel v et getekede verlede v de krt wordt geveegd. Corelis v Noorde Kede bij ieder dorp of elke std zij topogrfisce kuster, voor Hrlem is dt zeker Corelis v Noorde geweest. Het bijzodere em is dt ij zelde ee klkkeloze kopiist v et stdsgezict ws. Afbeeldige die op et eerste gezict llee de bestde toestd v dt momet weergeve, blijke iet zoder rede geteked te zij. Meerdere mle is er sprke v vóór de sloop e de situtie dr, wrdoor ij juist et verderede stdsgezict wist vst te legge. Zij iteresse voor deze verderige blijkt vk uit otties de Ee prte crme die v zij werk uitgt, wordt veroorzkt door de stofferig v zij tekeige. V Noorde bevolkt de std met druk coverserede mese, ruiters te prd, ollede ode e rijdede koetse. Ook i de weilde is et vee meestl goed voorde. Om grote wterprtije te verlevedige tovert ij lles om i ee witerldscp. Sctsers trekke os voorbij, er worde slede voortgeduwd e de oevers ijzers odergebode. I grote stukke luct otdekt me meestl ee v-vormige vluct vogels. Soms wordt zij tekestijl wel wt stijf e outerig geoemd, mr de juiste combitie v de std e zij bewoers mkt em tot de boeiedste Hrlemse topogrfisce kuster v zij tijd. Het Noord-Hollds Arcief bewrt er oderde werke v (zie voor dere gegeves ierover et rtikel v Wim Cerutti). Allee zij colleg s Hedrik Tveier (1734-1807) e Hedrik Spilm ebbe i etzelfde gebied ee vergelijkbre productie ged e ee og grotere drbuite. V Noorde mkte llee ee reisje door Nederld i
1756, mr meer voor zij plezier d i opdrct. Dt ij mider reislustig ws d zij colleg s ligt misscie et feit dt ij ls kuster st de topogrfie og ee groot tl dere specilisme beoefede e ook op bestuurlijk iveu i de std ctief ws. Ispirtie Corelis v Noorde werd op 14 mrt 1731 te Hrlem gedoopt ls zoo v Rijkes v Noorde e Josi v de Berg. Zij vder d ee bkkerij i de Kleie Houtstrt op de oek v de Ptiëtiestrt. V de vijf joges e vier meisjes uit dit uwelijk bleve er drie i leve, de geoemde Corelis, Jcob e Wilelmi. Corelis ws geoemd r zij beide grootvders, Corelis v Noorde e Corelis v de Berg. Zij wre respectievelijk gebore i Geemuide e Leide, mr trouwde beide ls jogem i Hrlem. De vder v oze kuster trouwde op 23-jrige leeftijd met Josi v de Berg. Over ee broer v Josi, ook Corelis geete, vide we ee uitvoerig levesberict i ee dscrift v ee tijdgeoot. Groot liefebber v de tekekust i de welke ij tot oderregter gedt eeft Frs Decker. Hij oeffet sig i de selve voor plijsier e teeket voormetlijck frij scilderspoutritte, met couleure e oost idisce ikt. Hij besit ook ee groote prtey frije Ppier kust e voormetlijk ee cosiderbele versmlig v scilders portritte. Hij eeft vele jre bode op Amsterdm geweest Noorder Buite Spre. Aqurel, gesigeerd e gedteerd rectsoder: door C.V. Noorde, t leeve get. 1763. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-004621. dr ij dgelijks met brieve toe reijsde e weder terug kwm, mr eeft sedert 1753 dt mpt gequiteert e leeft u stilletjes met sij vrouwtje op de oude grgt, em dgelijks vermkede met sij liefebberij. Zij vrouwtje Josi Verbeek met wie ij i 1744 ws getrouwd, overleed i 1766 op 58- jrige leeftijd. Ekele mde lter ertrouwde de weduwr Wilelmi v Kleeff, weduwe v J Mesig, ook kuster e voorl beked om et scildere v uitgborde. Het ligt zeer voor de d dt Corelis v Noorde door zij cretieve oom bij zij beroepskeuze is gestimuleerd. Levesloop Zij vder Rijkes v Noorde overleed i 1753, wr zij weduwe de bkkerij overm. Toe zij i 1760 overleed, bleek dt r drie kidere og vrijgezel wre e bij r i uis woode. Jcob m de bkkerij over e Corelis veruisde met zij zusje r ee uis i de Scgcelstrt. I ee testmet uit 1763 verklrde zij elkrs erfgeme te zij idie zij og ogeuwd zoude smewoe. Mr dr kwm i 1765 verderig i toe Wilelmi met de scrijwerker Hedrik Seele trouwde. Het pr vertrok r ee uis i de Kleie Houtstrt. Corelis veruisde r de Oude 5
6 Frs Decker (1684-1751), leermeester v Corelis v Noorde. Petekeig, obeked. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-013713. Grct, et tweede uis te oorde v de Stoofsteeg (u r. 51), welk uis ij d geërfd uit de boedel v zij overlede oom Corelis v de Berg. Dr woode ij og tot 1783 ogeuwd. I dt jr trouwde ij op 52-jrige leeftijd met Ctri Seele, de zus v Hedrik, die de m v zij zusje Wilelmi ws. Omdt zij zo lt trouwde bleef u uwelijk kiderloos. Corelis v Noorde overleed op 16 oktober 1795, ekele mde voor de grote politieke omwetelig. Hij werd vier dge lter begrve i de Nieuwe Kerk. Als doodsoorzk vermeldt et lijkregister vervl v krcte. De kustcollectie liet Ctri begi ovember 1796 door colleg Vicet Jsz v der Vie veile. I 1807 verkoct ze et te grote uis de Oude Grct om elders kleier te g woe. Ecter iet i Hrlem wt ee overlijdesdtum v r is dr iet gevode. Opleidig Heeft oom Corelis v de Berg zij eefje op et juiste spoor gezet, zij opleidig tot kuster kreeg V Noorde v Frs Decker (1684-1751). Dies werk bestod voormelijk uit gescilderde e getekede portrette, ls istorisce voorstellige. I opdrct v et Hrlemse stdsbestuur restureerde ij i 1743 de grveportrette op et stduis. Belve V Noorde beoorde Corelis v de Berg, Gerrit Boum, Hedrik Budde, Corelis Elout, J de Groot, Tco Jelgersm, Cles v der Poel, Frk v der Putte, Abrm Verrijck e Hedrik Verwey tot zij leerlige, Mr ee eel klei tl v e zou m mke ls kuster. N de dood v Frs Decker m ee v zij leerlige de opleidig v V Noorde over. Het ws Tco Jelgersm (1702-1795), die voorl beked werd om zij frie krijtportrette. Op et ltst v zij leve woode ij i bij Deckers weduwe de Bkeessergrct. Hij overleed ekele mde eerder d V Noorde. Het is opvlled dt beide leermeesters et portret zo oog i et vdel dde. De portretkust is mr ee klei deel v V Noordes oeuvre geworde. V Noorde ws ee kid v zij tijd e koos voorl et stdsgezict ls oderwerp. Vrg e smk wre duidelijk verderd. Portrette Weer we zij portrette bekijke, eeft V Noorde ruim oderd persoe i de meest uiteelopede tecieke fgebeeld: qutit, mezzotit, grvure, ets, qurel, pstel e ikt. Ruim vijftig scildersportrette zij v zij d beked, ee toe gewild verzmelobject bij portretverzmelrs. Ee klei deel is mr r et leve geteked. Meestl wre de voorgestelde persoe iet meer i leve e werde scilderije r oude meesters gekopieerd (zie ook et rtikel v Alexder de Brui). De dere portrette omvtte persoe die fmilie wre, persoe die belgrijke mtscppelijke fucties vervulde of die door u oge leeftijd opviele. Voorl oderdjrige dde zij specile belgstellig. Joes Escedé Ee v zij vroegste zelfstdige werke is ee zelfportet i outgrvure uit 1748. Deze teciek ws ij toe goed meester gezie ee groot tl werkstukke die ij leverde voor de drukkerij e lettergieterij v Joes Escedé (1708-1780) te Hrlem.
Deze wist ee tl kusters om zic ee te verzmele, zols Hedrik Spilm, Jcob Folkem (1692-1767) e Hermus Num (1744-1820), die grveerde voor de Escedé-uitgve. Hiertoe beoorde ook V Noorde, die voor de firm et meest productief ws: titelvigette, iitile, lfbette, boekillustrties i outgrvure, e ook kopieë r zeer oude voorbeelde i dezelfde teciek. Het meeste werk voor Joes Escedé otstod tusse 1748 e 1769. Nst ee zkelijke veroudig ws er wrscijlijk ook ee vriedscppelijke reltie tusse e, wt oder dere blijkt uit et otwerpe v ee titelpgi e ee bijdrge i de vorm v ee qurel voor et liber micorum v Joes Escedé. Hij tekede de titelpgi v Escedés gsteboek e gezicte vuit zij tui de Brouwersvrt. Ook portreteerde ij zij vried e broodeer meerdere kere, evels overige fmilielede. Kopie Het werke i zoveel verscillede tecieke eeft V Noorde wrscijlijk geleerd bij de Escedés, evels et kopiëre r oude meesters. I 1769 mkte ij ee prettekeig of fcsimile r ee scilderij v J v Eijck (1437) uit et bezit v Joes Escedé, voorstellede de Heilige Brbr. Voorl de Amsterdmse koopm e kustverzmelr Corelis Ploos v Corelis v Noorde. Zelfportret, outsede. Noord- Hollds Arcief, iv.r.53-014025. Amstel (1726-1798) experimeteerde veel met deze toe ieuwe reproductietecieke. Mr ook V Noorde belde geeel op eige wijze uitstekede resultte, voorl i de cryomier wrbij krijttekeige levesect werde gekopieerd. Ook de Heilige Brbr-grvure wijst op ee bijzoder groot vkmscp. Het kopiëre v oude scilderije op ee dzm ppierformt ws i V Noordes tijd ee prt gere. Voorl verzmelrs kode op die mier toc bescikke over belgrijke werke i u tls. Voor V Noorde stode werke model v oder meer Rembrdt, Frs Hls, J Stee, J de Bry e Joes Versprock. Voor éé kuster d ij duidelijk ee zwk. Dt ws J v Goye (1596-1655), wies tekestijl ij meesterlijk ko imitere. Letterlijke kopieë zij er v zij d iet beked, mr wel zwrtkrijttekeige i de stijl v V Goye. Bij deze tekeige pste ij zij sigtuur door de C e N te scrijve ls et moogrm v V Goye. Ee dere iteresse die V Noorde d wre religieuze voorstellige. Het overvloeyed erte, of Ngeltee Verze v de Godvructige v J Luyke, uitgegeve i 1767, illustreerde ij met 85 etse. Uit 1763 dteert ee scilderij met ls oderwerp Abrms offer, dt zic i et Frs Hls Museum bevidt. De Heilige Brbr. Prittekeig door Corelis v Noorde, uitgegeve door Joes Escedé i 1769. Ets r scilderij v J v Eyck uit 1437 dt i bezit ws v Joes Escedé. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-001447. 7
8 Teekecdemie Ws et scilders- of Sit-Lucsgilde lge tijd ee gilde wr de kuster zij opleidig geoot bij ee meesterscilder, i de 18de eeuw werd et meer ee vkvereigig e ws ee lidmtscp llee belgrijk om je ls zelfstdig kuster te kue vestige. Voor V Noorde vod dt lidmtscp plts i 1761. Les kreeg ij toe l iet meer. Wel voorzg ij ls tekemeester i zij levesoderoud. Leerlige wre oder meer Augustij Clterbos, Wrr Horstik (1756-1815) e Joes Swerter, lle topogrfisc werkede kusters. De meeste leerlige kreeg V Noorde op de Hrlemse Teekecdemie, wr ij lge tijd zowel ls lerr ls ls bestuurslid ee belgrijke rol speelde. I 1772 vod i Hrlem de oprictig v dit istituut plts. De leidig ws oder meer et feit dt de wre kustbeoefeig ws vervlle tot ee fbrieksmtige productie, wr voorl de begselteliers sculdig wre. Vele komede kusters krege dr u opleidig. Ook zg me i et tekeoderwijs ee mier om ee goed vk te lere. Door de eorme ecoomisce mlise et eide v de 18de eeuw ws dit type oderwijs wellict ee mier om weer goedgescoolde kusters e mbctsliede te krijge. Belve otbele oofddirecteure wre er zes directeure voor bestuur e oderwijs. Belve V Noorde wre dt zij leermeester Tco Jelgersm, Hedrik Meijer, Cristi Heig, Leedert Overbeek e Pul v Lieder. Me bego tweeml i de week tekelesse te geve i de portierswoig v de Zijlpoort. Mr i 1775 veruisde de Teekecdemie r et uis v de medeopricter Pieter Teyler v der Hulst i de Dmstrt, i 1781 r et Hof v Holld i de Wrmoesstrt. Oder dere door de ogustige tijde e ficiële perikele werd de Teekecdemie op 6 ovember 1795 otrieel otbode. Dt ws precies drie weke de dood v de medeopricter Corelis v Noorde. Het tekeoderwijs bestod uit et tekee v prete, et tekee v pleisterbeelde e et tekee r ee leved melijk model. Hoewel et getekede e gescilderde ldscp zic i die tijd og mg vereuge i ee bloeiede populriteit, is er op de Acdemie toc ee zekere discreptie i et tekeoderwijs. Dr stod og steeds de istoriescilderkust met et mesbeeld cetrl. Voor ldscpsscilders e -tekers i opleidig d de Acdemie d ook mr weig te biede. Uit iets blijkt dt er op de Acdemie i et ldscpstekee werd gedoceerd. Toc dde de meeste directeure, oder wie V Noorde, deze specilistie wel i u portefeuille. Allee i ee rede v J Gerrd v Wldorp, bij de prijsuitreikig v de Teekecdemie i 1777, vide we i sluitig op zij bedelig v et perspectief vermeld dt me dr ko overg tot de ldscppe, die uit de scooste tekeige e llerbest uit ee vlijtige volgig der tuur zelf geleerd kode worde. Hoewel er meerdere bevelige zij jogelige et tekee v ldscppe te oderwijze, is de ks groot dt ldscpsscildere llee i et telier v de meester werd oderweze. De studies werde buite, r de tuur, gemkt. V Noordes kwliteite ls kuster, oderwijzer e bestuurder wre ook Teylers Stictig opgevlle. Toe Vicet Jsz v der Vie i 1785 zij fuctie ls kstelei e opzicter der kustverzmelige v Teylers Museum ter bescikkig stelde, dcte de directeure metee V Noorde, die ecter voor deze eervolle b bedkte. Colleg Wybrd Hedriks m de fuctie wel e vervulde die og tot 1819. Rodreis Zols l eerder vermeld eeft V Noorde ooit ee tekereis voor ee uitgever oderome. Toc bevt ee scetsboek i et Noord-Hollds Arcief 31 tekeige v ee reis tusse 24 mei e 18 jui 1756 door Nederld. V ee groot deel der scetse is de uitgewerkte versie beked. Zo diede et scetsboek wellict ls ee stleboek, wruit geïteresseerde ee keuze kode mke. Voorl omdt er v meerdere scetse meerdere uitwerkige beked zij, ligt dit wel voor de d. Zij reisroute is vwege ekele ite iet duidelijk te volge,
Huebed te Giete. Pe i brui peseel i grijs, gesigeerd e gedteerd rectsoder: C.V.N. d viv.del. 1756. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-013419k. mr wellict is fmiliebezoek i Geemuide e Zutpe de ecte rede v de reis geweest. Op 24 mei mkte ij zij eerste scets te Zwrtsluis, wruit fgeleid k worde dt de eereis per scip over de Zuiderzee eeft pltsgevode. Vi Meppel, Diever, Rolde, Eext, Alo e Vries kwm ij op 27 mei i Groige e ws ij de volgede dg lweer i Asse. Tusse 29 mei e 1 jui reisde ij v Geemuide r Zwolle, Kmpe e Httem. Op 5 jui ws V Noorde te Beteim e reisde vi Oldezl e Almelo r Vriezevee wr ij op 7 jui kwm. I et Kleefse ld verbleef ij v 9 tot 13 jui, terwijl ij op 15 jui te Nijmege ws. D restere er og twee scetse v et Huis te Diere (16 jui) e de kerk v Ameroge (18 jui). 9
Vismrkt. Aqurel, gesigeerd e gedteerd rectsoder: C:V:Noorde 1767. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-000387m. geoteerde gesciedeis voor. De scets v ee gezict vf et Hrmejsveld r de Oude Ossemrkt met de Ruiterstl is gedteerd mrt 1763, met de tekeig dt de ruiterstl i pril v dt jr fgebroke werd. Ee grote uitgewerkte tekeig is ook gedteerd 1763. Dezelfde situtie, mr d met ijs e seeuw, is gedteerd 1767, wrop de l eerder gemoveerde ruiterstl og te zie is. Mr de tekeig gt vergezeld v ee tekeig i V Noordes dscrift: bie Hrlem v Hrme Jses veld te zie r de oude osse-mrkt, e t Ruiterstl, fgebroke i April 1763, t welk gebouwd ws 1750. N t Leeve geteked door Cor: v Noorde 1763, e opgemkt 1767. Niet llee iformtie over de gesciedeis v et voorgestelde dus, mr over de totstdkomig v de tekeig. 10 Actuliteit Hoe V Noorde et verderede stdsgezict wist vst te legge, is l gememoreerd. I 1768 mkte ij vlk voor de fbrk v et Heilige Geestuis, oek Kroct- Kruisstrt, ekele tekeige, i 1769 gevolgd door tekeige v et et ieuwe Hofje v Oorscot dt op dezelfde plek ws gebouwd. Ee dere oost-idisce ikttekeig eeft ls oderscrift De oude Osse-Mrkt te Hrlem, te zie v de Sceepmkersdijk, t fbreeke der Huize, Sept 1768. Dr verrees lter et Dicoieuis, lter de Koudeorkzere, die u ls politiebureu i gebruik is. Ee der mooi voorbeeld is bie Hrlem v Hrme Jsesveld te zie r de oude ossemrkt, e t Ruiter-stl, fgebroke i pril 1763, t welk gebouwd ws 1750. Ook i zij scetsboek zij meerdere v deze jourlistieke voorbeelde voorde, de Vismrkt uit 1766 voor de fbrk i 1767, de fbrk v mole Spr e Wid i 1776, de et ieuwe kerk v Sprwoude i 1768 e et ieuwe Hofje v Noblet i 1763. Zij iteresse voor et verderede stdsgezict blijkt ook uit tekeige op de versozijde v sommige tekeige. Ee tekeig uit 1761 met de blekerije buite de Zijlpoort krijgt jre lter og de otitie: Dit voorste Bleekje is gesloopt i t Jr 1769. I ee tweede scetsboekje komt og zo Diere Dezelfde ctuliteit ls bij et verderede stdsgezict, vide we terug bij zij diertekeige. Gee zelfstdige tekeige ls tuurstudie, mr r leidig v ctuele gebeurteisse, zols twee potvisstrdige e diere op de kermis die vwege u exotisce voorkome op ee grote belgstellig kode rekee. I et scetsboek treffe we ee ye (1763), ee leeuw (1756), ee ijsbeer e ee rioceros (1756), lle v de Hrlemse kermis. De molestee- of mvis die voor de kust v Zdvoort ws gevge, ws ls curiositeit i 1783 te Hrlem te zie. Het scetsboek bevt ook vijf potvisscetsjes v twee ver-
Mole Spr-e-Wid. Aqurel e pe, gesigeerd e gedteerd rectsoder: door C.v.Noode, r t leeve getek: 1776. Noord- Hollds Arcief, iv.r.53-003220k. scillede diere, respectievelijk uit 1762 e 1764. Deze diere die iet i de Noordzee tuisore, strdde geregeld de Nederldse kust door ee defect vigtiesysteem. Tusse 1531 e 1788 zij er mr liefst 41 strdigsgevlle beked. I 1762 ws et ruim oderd jr gelede dt er i Nederld ee potvis ws gespoeld. Het is d ook gee woder dt mr liefst vier kusters uit Hrlem r et strd selde om deze gebeurteis vst te legge: Corelis v Noorde e zij leerlig Joes Swerter, J Augustii e Vicet Jsz v der Vie. V lle werd uiteidelijk ee pret v de potvisstrdig uitgegeve. V de tweede strdig uit 1764 zij llee fbeeldige v V Noorde e v V der Vie beked. Ook dit keer mkte zij ee pret v de strdig, zodt vele v deze bijzodere gebeurteis keis kode eme. Uit V Noordes veiligctlogus blijkt dt er og meer diere door em zij geteked, wroder kmeleos, ee vleermuis, olifte e ee kmeel. Ee Groeglzede Mol tekede ij voor Arout Vosmer, opzicter v de tuuristorisce verzmelige v Willem V, die sids 1771 ee dieretui d bij et Grote Loo te Apeldoor. Het diertje ws i 1783 vuit de Kp de Goede Hoop met og twee dere exemplre op sterk wter gekome i et stdouderlijke kbiet e werd i 1787 bescreve. Dit is de eige keer dt ee bijdrge v zij d i ee dergelijk boek terect kwm. Hye. Pe e peseel, gedteerd 1763. Scetsboek Corelis v Noorde, p. 69. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-999001. 11
Gestrde potvis. Ets, igekleurd, gesigeerd e gedteerd: Corelis v Noorde 1764 19 februri. Noord-Hollds Arcief, Provicile Atls, iv.r. 480-0184. 12 Twee gestrde potvisse. Zwrt e rood krijt, wit geoogd op bluw ppier. Scetsboek Corelis v Noorde, pp.140-141. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-999001.
Scetsboeke Het eerste scetsboek v V Noorde bestt uit 146 pgi s e twee scutblde. Voormelijk cteri zij bluwe scetsblde igeplkt. De budel is i ee perkmete bd gebode. Op de voorzijde stt i bruie ikt ummer 14. Het boek bevt ogeveer tctig scetse die meestl gedteerd zij e voorzie v ee korte tekeig, i sommige gevlle i ee lter dscrift. Ee sigtuur otbreekt mr de toescrijvig V Noorde is buite kijf. De meeste scetse bevide zic de rectozijde, lope soms over twee pgi s door of ebbe u vervolg op ee gedeelte v de volgede rectozijde. Die werkwijze komt ook voor i ee bewrd gebleve scetsboek v zij colleg Hedrik Spilm. Op de topogrfisce scetse geeft V Noorde vk i scrift wt extr iformtie om i et telier tot ee zo getrouw mogelijke weergve te kome. Voorl et soort dkbedekkig, kleure e correcties i de vorm v oger of lger kome et meest voor. Ook bij colleg s, oder wie Corelis Prok, kome we die tekeige i u scetsboeke regelmtig tege. Acteri eeft V Noorde et scetsboek i omgekeerde vorm gebruikt. Gezie et omvgrijke oeuvre v deze kuster zl dit scetsboek er ee v de vele zij geweest. Misscie dt et ummer 14 op de voorzijde l i die rictig wijst. Ook bestt de mogelijkeid dt dere scetse op grote losse velle werde gemkt. Dit roylere werke op ee scetsblok zie we meerdere mle door bijvoorbeeld Corelis Prok fgebeeld ls voorgrodopvullig voor zij topogrfisce gezicte. Smevtted k worde opgemerkt dt dit scetsboek ee bijzodere plts ieemt tusse de exemplre v zij kustziige tijdgeote, zowel qu versceideeid oderwerpe, de topogrfisce verspreidig ls qu tijdsduur e iformtieve bijscrifte. Werkwijze Ee tweede scetsboek v V Noorde ko i 1992 door et rcief worde gekoct. De grote wrde ligt voorl i de scetse die i uitgewerkte versie ls ets terectkwme i de Ageme Gezicte i de vermkelijke ldsdouwe v Hrlem (1761-1763). Groot ws de verrssig toe bleek dt et rcief l ee deel v et scetsboek i zij bezit d. Vijf losse tekeige, wrscijlijk ooit door V Noorde met de scr verwijderd, dde l meer d twee eeuwe ee eige leve geleid. Wrscijlijk bestod et scetsboek uit vier ktere v zes velle, die llee de voorzijde werde gebruikt. Dt zou kue betekee dt V Noorde ieri 48 tekeige eeft gemkt. Mr els is et iet meer compleet; sommige blde zitte los, dere zij er uitgesceurd of uitgekipt. Overgebleve zij 20 tekeige, wrv 18 topogrfisce scetse rod Hrlem. Ook i dit boekje gebruikte de kuster soms de stliggede versozijde om de tekeig te completere. De tekeige zij gedteerd tusse 1761 e 1765. Dt beteket, i vergelijk met et dere scetsboek, dt V Noorde i meerdere scetsboeke tegelijkertijd werkte, Het tweede exemplr eeft ee extr lggerekt formt (28,5 cm) e ws misscie specil gescft (of gemkt) om de tekeige voor de pretreeks i Ageme Gezicte te kue tekee. Uiteidelijk werde de etse toc beduided mider lg (20 cm). Als tussestdium tusse scets e ets tekede V Noorde ee voorbeeld wrr geëtst moest worde. Ook ierv bevide zic voorbeelde i et Noord-Hollds Arcief. Op meerdere pltse i et scetsboek is te zie dt er blde zij verwijderd. Vk zij i et rt v et scetsboek dele v ee tekeig i ikt of potlood wr te eme. I ekele gevlle ws et mogelijk ee bewrd gebleve losse tekeig dloos deze restjes ppier te legge. Wrscijlijk dde kopers iteresse i de scetse, die V Noorde iet meer tekede mr ls scets uitwerkte tot ee zelfstdige, soms gequrelleerde tekeig. Op die mier kwme, og tijdes et leve v V Noorde, verscillede blde uit et scetsboek bij verzmelrs terect. Bert Sliggers is coservtor bij Teylers Museum. I 1982 verscee v zij d Het scetsboek v Corelis v Noorde 1731-1795: et leve v ee veelzijdig Hrlems kuster. 13
door Wim Cerutti De topogrfisc-istorisce tls v et Noord-Hollds Arcief e Corelis v Noorde Het Noord-Hollds Arcief bezit st meer d 34.000 strekkede meter rcivli e ee biblioteek met zo 70.000 titels, ook ee eorme collectie beeldmteril. Het gt om ogeveer 550.000 (!) beelde. Deze verzmelig wordt doorgs geduid ls topogrfisc-istorisce tls. Het Noord-Hollds Arcief is ls opebr licm igesteld i 2005 e vormt ee fusie tusse et Rijksrcief i Noord-Holld e de Arciefdiest voor Keemerld (AVK). De AVK werd i 1997 opgerict ls smewerkigsverbd tusse de gemeetercieve v Hrlem e Velse, mr groeide uit tot ee regiol rcief voor lle gemeete i Midde-Keemerld (IJmod) e Zuid- Keemerld. Voor 2005 ws de collectie beeldmteril beked oder de m Keemer Atls. 1 De ker drv wordt gevormd door wt eerder de Stedelijke Atls Hrlem werd geoemd. Deze berustte bij et Gemeetercief Hrlem. Het is ee verzmelig topogrfisc beeldmteril (prete, tekeige, krte, foto s etc.), met betrekkig tot Hrlem e omgevig, istorieprete, portrette v bekede Hrlemmers e werke v Hrlemse meesters. De Stedelijke Atls Hrlem omvt meer d 111.000 stuks beeldmteril. Atlsse e krtboeke: 65; losse gedrukte krte: 1000; muscriptkrte: 500; tekeige e prete: 17.500; ffices: 1000; bouwtekeige: 2750; di s: 8800; pretbriefkrte: 20.000; foto s: 60.000. Drst beruste i et Noord-Hollds Arcief collecties v dere gemeete die bie et Noord-Hollds Arcief Corelis v Noorde i zij telier, tekeig i pe e peseel door H. Kobell (1751-1779). Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-0014026. 14
smewerke e de zogeoemde Provicile Atls Noord-Holld. 2 Het is ee uiterst wrdevolle verzmelig die beoort tot de belgrijkste v os ld. Het is misscie wel de meest imposte sctkmer v Hrlem. I deze bijdrge cocetrere we os op de Stedelijke Atls Hrlem. 3 We geve ee scets v de gesciedeis e otwikkelig v deze verzmelig e g oeveel e wt voor soort werke v de d v Corelis v Noorde ieri te vide zij e oe die dri terect zij gekome. De eerste grote koop Hrlem ws i de loop der eeuwe i et bezit gekome v ee tl krte, prete e tekeige. 4 V systemtisc verzmele ws ecter tot et midde v de 18de eeuw gee sprke. I 1750 overleed i Amsterdm de koopm Jcob Mrcus. V zij collectie boeke, prete, tekeige e krte werd door de boekverkopers gebroeders Scoute ee ctlogus smegesteld. De ele verzmelig werd i september 1750 geveild. Al et mteril met betrekkig tot Hrlem, i totl 86 stuks, werd door de stdsistoriescrijver Pieter Lgedijk voor rekeig v de std Hrlem voor ƒ 100,- gekoct. Hierbij wre oder dere portrette v Coster e Keu e 28 tekeige, zoo met ls zoder couleure, rkede et beleg v Hrlem door Seredm, met ee korte Bescrijvig, extr fry. De Pieter Lgedijk (1683-1756). Noord-Hollds Arcief, Provicile Atls, iv.r. 587-0313. bescrijvig i de ctlogus is zo bekopt dt bij veel ummers iet meer is te g om wt voor tekeig of pret et precies gig. 5 De dg v deze belgrijke koop, 7 september 1750, kue we ls de geboortedtum v de Stedelijke Atls Hrlem bescouwe. Wilso Precies oderd jr lter werd de collectie fors uitgebreid. I 1850 werd i Amsterdm de collectie E. de Burlett geveild, bestde uit 169 kustboeke, portefeuilles met tekeige e prete. Deze collectie ws l eerder i 1807 geveild, mr ws toe i de fmilie De Burlett gebleve. Het grootste gedeelte v deze reusctige collectie werd i 1850 gekoct door J.T. Bodel Nijeuis e berust u i de Uiversiteit Leide. De vijf omslge met betrekkig tot Hrlem werde ecter gekoct door et Hrlemse gemeeterdslid e lid v de Provicile Commissie v Geeeskudig Toezigt Kls K. K, gebore 1797 i Wormerveer, geuwd met de uit Purmered fkomstige Coreli Puw (1795-1837), ws i Hrlem poteker e cemist. Lter stt ij ls koopm vermeld. Hij woode i de Grote Houtstrt 67. 6 Over Kls K is weiig beked, mr we wete wel dt ij ee flike portretverzmelig d. 7 K eeft weiig plezier v zij koop uit de collectie De Burlett ged, wt ij overleed l begi 1852. Toe zij bezit werd geveild, koct de Hrlemse textielfbrikt Toms Wilso (1840-1890) de collectie e scok deze de gemeete. I zij brief v 27 september 1852 burgemeester e wetouders scrijft Wilso eel besceide dt de collectie welligt eee plts bij et rcief verdiet. De rd vrdde op 6 oktober deze royle scekig. De verzmelig-de Burlett/K/Wilso, doorgs geduid ls de collectie-wilso, telt 564 items, voorl topogrfisce tekeige v Hrlem e omgevig, mr er zitte ook veel tekeige i r istorisce, religieuze of mytologisce voorstellige v Hrlemse scilders, zogemde kopieë r Hrlemse meesters. Zeve v de meest bekede 18de- e 19de-eeuwse 15
Hrlemse kusters zij er met i totl 285 tekeige vertegewoordigd: Hedrik Tverier (99), Hedrik Spilm (47), Corelis v Noorde (46), Pieter v Loo (41), lede v de fmilie V der Vie (24), Hedrik Keu (15) e Wybrd Hedriks (13). Hels is iet meer te g oe de fmilie De Burlett de tekeige v Corelis v Noorde d verworve. 8 Stduis 16 J.W. Wilso (1815-1883). Noord-Hollds Arcief, iv.r. 54-46283. De collectie-wilso werd odergebrct i de Stdsbiblioteek, die zic bevod op de verdiepig v et Priseof, ees de westelijke vleugel v et cter et stduis gelege Domiiceklooster. De bibliotecris A. de Vries liet ee ivetris opstelle, met i 23 pgi s ee bekopte bescrijvig v de 564 tekeige i de vijf kustboeke. 9 I 1863 veruisde de verzmelig r et i 1862 gesticte Stedelijk Museum v Scilderije e Oudede, de voorloper v et Frs Hls Museum. 10 Dit museum lg ook op de verdiepig v et voormlige kloostercomplex, mr d v de oostelijke e zuidelijke vleugel. Ook de tekeige e prete die l op et Hrlems gemeetercief wezig wre, werde i 1864 et museum overgedrge. 11 Beide collecties werde bescreve i ee Ctlogus der teekeige e prete op et Museum der Std Hrlem, die i 1864 verscee e voor 25 cets i et museum te koop ws. De ctlogus v 60 pgi s bevtte ee korte
bescrijvig v 756 ummers, wrv 75 procet fkomstig ws v de scekig-wilso. De collectie, og steeds i portefeuilles opgeborge, ws voor bezoekers te bezictige. Die werde verzoct, ldus de ctlogus, zic dgs te vore te melde bij de Gemeete-Secretris of ee der lede v de Commissie voor et Museum. Deze ctlogus, wrv ooit ee bijgewerkte editie is verscee, is et eerste e ltste overzict v de collectie prete e tekeige v de Stedelijke Atls Hrlem. 12 Verdere uitbreidig I 1864 koct de std op de veilig v et bezit v stdsbibliotecris A. de Vries 140 tekeige e prete betreffede (de gesciedeis v) Hrlem, wrvoor slects ƒ 55,56 oefde te worde betld. 13 I 1867 werd i de istructie v de Commissie v Toezigt op et Stedelijk Museum bepld dt de commissie llee vertwoordelijk ws voor scilderije e oudede. De ele collectie prete e tekeige werd toe bij et Gemeetercief odergebrct, dt juist dt jr de vleugel bove de oordelijke kloostergg i et stduiscomplex d betrokke. De gemeetercivris mr. A.J. Escedé wist de Stedelijke Atls de jre dr flik uit te breide. Er kwme tietlle scekige bie, zols - i twee portefeuilles e twee kustboeke - v de Coster-keer A. v der Lide (1867). Escedé zegt ierv dt deze verzmelig op éé lij k worde gesteld met de collectie-wilso. 14 Drst k de scekig v de moumetepioier Victor de Stuers worde geoemd. 15 Ook op veilige wist Escedé eel wt fris voor et rcief te kope, zols op de verkopige v et bezit v Jr. L.J. Qurles v Ufford (1874) e A. v der Willige (1875-1877). Escedé deed vrijwel elk jr persoolijk ook scekige te beoeve v de Stedelijke Atls, et ls et Gemeetercief, et Stedelijk Museum e de Stdsbiblioteek. Gedurede 22 jr (1874-1896) d Escedé de leidig over lle drie deze istellige. I de jre 1879-1883 scok Escedé oder dere zes tekeige v Corelis v Noorde et Gemeetercief. 16 Directeure v Teylers Stictig scoke i 1877 vier tekeige v V Noorde. 17 C. Ekm (1824-1891). Noord-Hollds Arcief, Provicile Atls, iv.r. 587-0146. Ekm I 1876 wist mr. Escedé de bekede Hrlemse rts e verzmelr dr. C. Ekm, die ee zeer uitgebreide collectie tekeige e prete bezt, over te le ee flik deel v zij verzmelig de std f te st. Het betrof tie kustboeke met i totl zo 700 topogrfisce tekeige e prete. Het eeft mr weiig gesceeld of Hrlem liet deze uieke ks lope, mr uiteidelijk werd de collectie voor ƒ 500,- verworve. 18 De Stedelijke Atls telde u 25 portefeuilles, wroder vijf v de collectie-wilso e tie v de collectie- Ekm. Het is zoder grodig oderzoek iet precies te g oeveel e welke werke v Corelis v Noorde zic bij de geoemde 700 tekeige bevode. Wij sctte zelf ogeveer veertig stuks. 19 17
Ee obekrompe legt Ee jr lter, i 1877, werd de Stedelijke Atls met og ee bijzodere collectie uitgebreid. Bij zij overlijde bleek C.G. Voorelm Sceevoogt zij eorme collectie tekeige e prete v welgeteld 101 Hrlemse kusters, totl ruim 3000 stuks, de gemeete te ebbe gelegteerd, met de kustks wri de portefeuilles wre opgeborge. 20 Drst legteerde ij de gemeete ook og ee bedrg v ƒ 1.000,-. De rete v dit kpitl moest worde gebruikt om de verzmelig te vermeerdere e te completere. Directeure v Teylers Stictig krege ee rect v voorkoop e kocte 122 prete, wroder 62 prete v Corelis Dusrt e 56 v Hedrik Goltzius. E zo kwme eid 1877 op et stduis bij 3000 prete bie. Deze werde gevoegd bij de rest v de Stedelijke Atls, die op et gemeetercief berustte. Voorelm Sceevoogt d overiges l zij tekeige e prete i ee eigedig gescreve ctlogus geoteerd, keurig lfbetisc per grveur, met drbij steeds de prijs die ij ooit d betld. 21 Wij bestede wt meer dct Voorelm omdt zij verzmelig de meest omvgrijke is die de Stedelijke Atls Hrlem ooit eeft verworve. Voorelm Sceevoogt Crl Gottfried Voorelm Sceevoogt werd i 1802 gebore ls telg v ee Hrlems doopsgezid geslct dt l twee eeuwe succesvol bloembolle kweekte e exporteerde. 22 De kwekerij ws gevestigd de Kleie Houtweg. De vder v Crl ws ee owikkelde e kustlievede m, die veel mtscppelijke fucties vervulde. Crl trok l vroeg zij eige lij e ws rod 1830 zelfstdig kweker geworde. I 1837 moest zij vder et bedrijf liquidere, weges ee verouderde delswijze e ee teruglopede fzetmrkt. 23 De zk werd door de fmilie Krelge voortgezet. Crl zette dr ee bedrijf op sme met de bekede tui- e ldscpsrcitect J.D. Zocer (1790-1870). Hij ws ctief i llerlei besture, mr d voorl belgstellig voor muziek. Vf 1829 tot zij overlijde ws ij secretris v Tookust. N zij dood liet ij ee bedrg v ƒ 2.000,- om ee C.G. Voorelm Sceevoogt (1802-1877). Noord-Hollds Arcief, iv.r. 54-0046031. Hrlems muziekfods te sticte, dt og steeds bestt. Drst ws ij sids 1854 directeur v Teylers Stictig. N et overlijde v zij vrouw i 1865 gig de kiderloze weduwr, die sctrijk ws mr overiges voor ziczelf sober leefde, ctief prete verzmele v kusters die kortere of lgere tijd i Hrlem dde gewerkt. Zij collectie bestod voorl uit etse e grvures, mr telde ook outsede e steedrukke. Meer d de 18
elft zij 17de-eeuwse prete, de 16de e 18de eeuw zij met elk ogeveer 20 procet vertegewoordigd, de 19de eeuw met 5 procet. Voorelm leerde l verzmeled e studered veel over de pretkust. I 1873 publiceerde ij ee boek over de r Rubes gegrveerde prete, wrvoor ij lle Europese pretekbiette bezoct. I de ctlogus v zij eige verzmelig verwijst ij veel r stdrdwerke op et gebied v de pretkust zols Brtsc e Ngler. Vk geeft ij ook v wie of uit welke collectie of veilig ij prete eeft gekoct. Hij d ee eel etwerk v cotcte met verzmelrs, veiligouders e delre. Zo komt de gereommeerde pretedelr W.E. Druguli uit Leipzig 61 keer i de ctlogus v Voorelm voor. Toe de Utrectse rcitect, kustkeer e verzmelr Cristi Krmm i 1875 overleed, koct Voorelm op de veilig uit dies collectie 39 blde met grfiek. Op de veilig v de ltescp v ee dere Utrectse verzmelr, C.C.J. de Ridder, ee rts mr teves directeur v de boekdel Kemik e Zoo, koct ij i 1871 mr liefst 307 blde, wroder voor ƒ 200,- et vrijwel complete pretwerk (233 stuks) v de Hrlemmer Hermus v Brussel. 24 Ee eel goede slg sloeg Voorelm ook met de collectie-v der Willige. De kustverzmelr e scrijver A. v der Willige, gebore 1766, ws ee veelgeziee gst i et ouderlijk uis v Crl Voorelm. 25 Toe V der Willige, ogeuwd, i 1841 overleed, liet ij zij belgrijke collectie scilderije, prete e tekeige e ee forse biblioteek zij eef A. v der Willige Pz, gebore i 1810. Deze ws rts i Hrlem, mr ook ee kustliefebber. V der Willige jr. breidde de geërfde verzmelig fors uit. Ook publiceerde ij i 1863 ee belgrijk boek met gegeves over Hrlemse kusters. 26 Omdt zij gezodeid sterk cteruitgig, ws ij gedwoge zij verzmelig v de d te doe. De collectie ws zo omvgrijk, dt er tie veilige voor odig wre om lles te verkope. Op ekele v deze veilige, geoude i de periode 1875-1877, eeft Voorelm eel wt pretwerk gekoct. Met V der Willige, die i 1876 overleed, oderield ij overiges goede relties. Ze scoke elkr prete e ruilde of kocte oderds v elkr. De m V Ee bld uit et Album 'Houtsede' etc. door Corelis v Noorde, uit et legt Voorelm Sceevoogt. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-999007. der Willige komt i de ctlogus Voorelm 31 keer voor, bij 200 (groepe) prete. Ook met de verzmelr J.P. v der Kelle (1831-1906), vf 1875 directeur v et Rijkspretekbiet i Amsterdm, oderield Voorelm vriedscppelijke relties. 27 Zij m komt welgeteld 49 19
keer voor i de ctlogus v Voorelm. Ze scoke, ruilde of kocte prete v elkr. Zo kreeg Voorelm door ee ruil met em de complete collectie v V Noorde i zij bezit, zols ij i zij ctlogus teket. Het gt ier iet om tekeige mr vrijwel uitsluited om grfiek. De v V der Kelle fkomstige verzmelig-v Noorde zit og steeds i ee prte mp. 28 Het gt om 230 stuks. 29 Drst d Voorelm l eerder werk v V Noorde verworve. I zij ctlogus teket ij er 28. Voorzover te g, kome deze lle ook voor i de v V der Kelle verworve collectie-v Noorde. Ee bld uit et et Album met outsede v V Noorde/V der Vie. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-999008. Overzie we de collectie-voorelm Sceevoogt v bij 3000 items, d blijkt dt 85 procet bestt uit werke v zevetie Hrlemse kusters(fmilies). Het gt om de grveursfmilie Mtm met 384 prete, J v der Velde (276), Corelis v Noorde (230), Pilips Glle (259) e Hermus v Brussel (233). V Dirk de Bry zij 187 ummers wezig, wrv 182 stuks gekoct voor ƒ 66,- op de veilig-vis Blokuyse e de rest voor ƒ 43,- op de veilig-v der Willige. 30 Veel werk is ook wezig v de kusters Aldert v Everdige (198), Hedrik Goltzius (126), Hedrik Spilm (125), Dirk Coorert (100), Corelis Dusrt (65), Egbert v Pdere (79), J v Hucteburg (47), Romey de Hooge (45), Pieter Holstey (43), Mrte v Heemskerck (62) e de kustersfmilie V der Vie (42). 20
Houtsede e vigette Hierbove sprke we over de collectie- Voorelm Sceevoogt v zo 3000 ummers, wroder ee prte mp met 230 stuks grfisc werk v V Noorde. Mr er is meer, veel meer. Tot et legt Voorelm Sceevoogt beoorde ook ee lbum met Houtsede, pretteekeige e gegrveerde prete door C. v Noorde. 31 Dit lbum telt 321 outsede (e ee ekele tekeig), lle geplkt op grote blde, soms wel tie op ee vel. Het is ee bote verzmelig lfbette, iitile, titelvigette, boekillustrties e kopieë r zeer oude meesters. Alles v de d v de duidelijk zeer productieve V Noorde. Ee tl is gegrveerd door Hermus Num (1744-1820), r otwerp v Corelis v Noorde. twee leggers of cotroleboeke v et Litweversgilde e og ee los lbum met fbricqs-mercke met dri oderde fbrieksvigette i verscillede tecieke v oder dere De Bry, V der Vie e Corelis v Noorde. 33 I deze vijf lbums e boeke sme zitte r oze scttig 500 items v de d v V Noorde. Hierbij lte we de dubbele buite bescouwig. Dit lles is vrijwel obeked, fsciered mteril, dt wct op dere bescrijvig e bestuderig. Ee prokkmer Op iititief e op koste v de l vker geoemde stdsrcivris, museumdirecteur e stdsbibliotecris mr. Escedé, werd i 1886 i et stduiscomplex ee ruim vertrek overddig e fri igerict e i gebruik geome om de Stedelijke Atls te bewre. 34 Dit vertrek werd de Sceevoogtkmer geoemd. Het werd met de Stedelijke Atls i die jre ee bezieswrdigeid. Me sprk over ee deftige prokkmer wr me zic i 17de-eeuwse sfeer de zeldzmste fbeeldige v de std ko De topogrfisc-istorisce tls bezit og ee soortgelijk lbum, wri werk zit v V Noorde e v Vicet Jsz. v der Vie (1736-1811). 32 Wt V Noorde betreft gt et om zo 150 ogeummerde items. Het lbum bevt llerlei werk voor Joes Escedé, zowel voor et bedrijf ls voor Escedé privé. Verder lfbette, letters, reclmebiljette e zogemde fbrieksmerke. Deze ltste werde gebruikt door de vele tietlle bedrijfjes werkzm i de textielidustrie. Pkkette wri textiel werd verpkt, werde fgeslote door drop gedrukte fbrieksmerke te plkke. Hierop stod d meestl ee fbeeldig met de m v et bedrijf of de ptroo. Het Noord-Hollds Arcief bezit drst Sceevoogtkmer op et stduis. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 54-041991-0278. 21
lte toe. Escedé e voorl zij opvolger rcivris Goet, ielde ier of i de Arcivriskmer regelmtig kustbescouwige voor lede v de gemeeterd e, vf 1901, ook voor lede v de Historisce Vereigig Herlem. 35 Wederom Ekm I 1891 overleed Ekm. De 700 prete e tekeige die ij vijftie jr tevore de gemeete d verkoct, wre mr ee gedeelte v zij zeer belgrijke verzmelig boeke, plte & peige. 36 Deze werd i pril 1891 geveild. 37 Vrijwel lle teekeige, prete, portrette e merkwrdigede werde door et ijvere v A.J. Escedé door de std Hrlem gekoct, ogeveer 1590 stuks. Escedé meldde trots dt iermee eee wist is ged, zools wellict ooit meer zl voorkome, mr de stedelijke tls is ts ook tot zulk ee beijdeswrdige volledigeid gebrct, dt iet k verodersteld worde, dt voords door bijzodere persoe eee verzmelig v Hrlemsce teekeige v zoodige omvg k gevormd worde, dt die met de stedelijke collectie zou kue wedijvere. 38 De gedrukte ctlogus telt twlf ummers wri werk v V Noorde wordt geoemd. 39 De Stedelijke Atls i lter tijd Mr. A.J. Escedé (1829-1896). Noord-Hollds Arcief, iv.r. 53-015992XL. I 1913 veruisde et ele iterieur v de Sceevoogtkmer r et dt jr gesticte 22
Frs Hls Museum. De Stedelijke Atls bleef op et stduis, mr werd verpltst r de kmer v de gemeetercivris, die ekele jre lter tot leeszl ex studiezl v et gemeetercief werd igerict. Toe i 1936 et gemeetercief v et stduis r de Jskerk i de Jsstrt veruisde, gig de Stedelijke Atls mee. Sids 1970 eeft de tls ee eige coservtor. Tot 1980 ws dit W.F.H. de Lugt, dr Frs Tmes, vf 2010 drs. Alexder de Brui. N de verbouw e resturtie v de Jskerk tot publiekscetrum v et Noord-Hollds Arcief veruisde de Stedelijke Atls Hrlem i 2007 r de loctie Kleie Houtweg v et Noord-Hollds Arcief. De collectie werd og ekele kere fors uitgebreid. I 1940 gf de Historisce Vereigig Herlem de Atls Verdwijed Hrlem i Leeszl e studiezl v et Gemeetercief op et stduis. Noord-Hollds Arcief, iv.r. 54-000486. 23
bruiklee. 40 Deze bestod uit circ 500 prete e krte, 1500 foto s e 5000 pretbriefkrte. I 1967 e 1979 werde de collecties otvge v de Hrlemse rtse A. Melcior (1898-1962) e O.H. Dijkstr (1899-1976), i totl meer d 1000 tekeige. De elft ierv zij topogrfisc v belg. V Melcior zij ook veel tekeige v et leve i Hrlem tijdes de Tweede Wereldoorlog. Ee zeer belgrijke pretbriefkrteverzmelig (totl zo 18.000 stuks, wrv 7.800 v Hrlem e omgevig) werd i 1997 otvge v de erve v Lou Brkm. 24 De tekeige v Corelis v Noorde kome iet vk op de mrkt. De ltste 35 jr zij er door et Noord-Hollds Arcief i totl zes gekoct: i 1976 e 1977 bij T. Luretius (drie stuks, wrv twee uit de collectie T. Hoog), i 1981 bij Pretetiqurit Hek Becker, i 2003 bij Atiqurit Aser e i 2005 bij Atiqurit A.G. v der Steur. 41 Vermkelyke ldsdouwe I 1761 verscee bij de Hrlemse uitgever J Bosc et boek Ageme Gezicte i de Vermkelyke Ldsdouwe v Hrlem met dri 25 etse. Het Vervolg uit 1762 telde 45 etse, et Tweede Vervolg uit 1763 bevt 66 etse. 42 De etse zij v de d v Hedrik Spilm (44 stuks) e Corelis v Noorde (22 stuks). 43 Beide werkte r door e zelf ter pltse gemkte tekeige. 44 Er st steeds drie lgwerpige fbeeldige per pgi. De Provicile Atls Noord-Holld bezit zes blde met steeds drie prete per pgi e og drie losse prete. Het Noord-Hollds Arcief bezit de meeste v de 22 prete v V Noorde ook og los, veell i meerdere exemplre. Twee scetsboeke Noorder Buite Spre. Potlood e peseel i grijs, gedteerd 24 september 1767. Scetsboek Corelis v Noorde, p. 93. Noord-Hollds Arcief, iv.r.53-999001. I 1875 verwierf et Gemeetercief Hrlem ee scetsboek v Corelis v Noorde met dri 80 scetse uit de periode 1756-1783. 45 Het gt om 31 scetse v ee reis uit 1756 door Nederld, 37 topogrfisce scetse v Hrlem e omgevig e 12 scetse v diere. Het Noord-Hollds Arcief bezit ekele tietlle tekeige die ee uitwerkig zij v deze scetse. I 1992 ko et Gemeetercief ee tweede scetsboek kope, dt overiges lg iet compleet is. 46 V de oorsprokelijk vermoedelijk 48 scetse zij er 20 overgebleve, wrv 18 topogrfisce scetse rod Hrlem, gedteerd 1761-1765. Vijf v deze scetse zij uiteidelijk i uitgewerkte versie ls ets i de Ageme Gezicte terectgekome. N koop bleek dt et rcief l vijf losse tekeige bezt, die ooit uit dit scetsboek zij gekipt, wrv er twee ls ets zij uitgevoerd. 47 Vijftig obekede tekeige De Stdsbiblioteek Hrlem bezit ee vrijwel obeked dscrift uit 1761 met vijftig origiele gewsse petekeige v Corelis v Noorde, vele gesigeerd e gedteerd 1761. Het muscript (18 x 21 cm) bevt vijftig gedictjes v ct regels, met drbij steeds ee tekeig (8 x 9 cm). De gedicte g over de gelijkeisse i et Nieuwe Testmet. De titel luidt: De Gelijkeisse v oze Heer Jezus
Cristus i vijftig teekeige met 8 regelige bijscrifte, e uitgescreve door A.P. Het is iet beked wie deze A.P. is. De tekeige lte ee ivloed v J Luyke zie, e ook de gedictjes zij i dies stijl. Mogelijk kome deze uit de ltescp v Luyke. Het dscrift is iet i druk verscee e ook v de tekeige eb ik er ooit ee gepubliceerd gezie. 48 Corelis v Noorde We ebbe ierbove gezie dt werke v Corelis v Noorde op llerlei miere i et bezit v de std Hrlem zij gekome. De belgrijkste zij: 1852: scekig Wilso, 46 tekeige 1875: koop scetsboek met 80 scetse 1876 e 1891: koop Ekm, circ 40 tekeige 1877: scekig Voorelm Sceevoogt (uit bezit V der Kelle), 230 stuks grfiek e twee lbums met c. 520 stuks outsede, vigette, fbrieksmerke etc. Totl c. 750 prete. 1992: koop tweede scetsboek met 20 scetse. Drst kue worde geoemd scekige door prticuliere ls mr. A.J. Escedé e istellige ls Teylers Stictig. E tuurlijk kope v prticuliere, tiqure e op veilige. Overiges is op dit momet v veel V Noorde-items i et Noord-Hollds Arcief de erkomst obeked. We ebbe ee pogig ged l et werk v Corelis v Noorde i et Noord- Hollds Arcief door oze de te lte g. 49 N veel gezoek, gepuzzel e getel kome we op zo 1100 werke: ogeveer 250 tekeige, 100 scetse e circ 750 stuks grfiek. Bij grfiek ebbe we dubbele of mi of meer idetieke exemplre iet meegereked. 50 Ogeveer 150 werke zij, met fbeeldig, te vide op de website v et Noord-Hollds Arcief. Veel is ecter og iet gedigitliseerd, v vele werke is ook gee bescrijvig voorde. A ivetriserigs- e bescrijvigsrbeid zij i et Noord-Hollds Arcief og vele tietlle mesjre te g. 51 Ee oeuvrectlogus v deze belgrijke Hrlemse kuster is rd odig. Ee mooi oderwerp voor ee disserttie! Hopelijk geeft deze bijdrge drtoe ee zet. Tot slot Corelis v Noorde ws ee veelzijdig kuster. I llerlei tecieke (tekeig, qurel, ets, grvure, outsede) leverde ij werk voor de drukkerij e lettergieterij v Joes Escedé, mkte ij portrette, e voorstellige v diere e religieuze oderwerpe e vervrdigde ij kopieë r oude meesters. Het meest belgrijk zij de topogrfisce tekeige v Hrlem e omstreke die met u fije pevoerig, levedige stofferig e vk frie kleure, ee verrukkelijk beeld geve v et stedelijk e ldelijk leve i e rod Hrlem i de periode dt V Noorde ctief ws (circ 1750-1770). Door zij topogrfisc werk kue we deelgeoot worde et geluk wrv i et voorwoord v de Ageme Gezicte sprke is. Oder de voordeele v et mesclyk leeve is et voorzeker ee byzoder geluk te moge wooe i eee geme ldstreek, die door versceideeid v bevllige gezicte, gelegeeid geeft, om door vermkelyke wdelige, door beulp v gemkkelyke ry-tuige, of op dere wyze, zig eerlyk e geeucelyk te vermke. Dit voordeel odertussce gt veel l f v t lot ozer geboorte e v omstdigede, die buite os bereik wre, e t voegt dus die et te beurt vlt, dt y et beoorlyk wrdeere: wt iderdd, et k eee merkelyke ivloed op os gelukkig leeve ebbe. 52 Voor de ote bij dit rtikel zie p. 43 e 44. Wim Cerutti is secretris v de Stictig Vriede v et Noord-Hollds Arcief e publiceert regelmtig over de gesciedeis v Hrlem. 25