Inhoudsopgave INLEiding Voor studenten Voor docenten xiii xv 1 Geest, gedrag en psychologische wetenschap 3 KERNVRAAG 1.1 Wat is psychologie en wat is het niet? 4 1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt 5 1.1.2 Psychologie is geen psychiatrie 7 Psychologische kwesties: Kritisch nadenken over psychologie en pseudopsychologie 7 KERNVRAAG 1.2 Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis? 11 1.2.1 De vijf stappen van de wetenschappelijke methode 13 1.2.2 Vijf soorten psychologisch onderzoek 17 1.2.3 Vertekening in psychologisch onderzoek beperken 20 1.2.4 Ethische kwesties in psychologisch onderzoek 21 1.2.5 Vragen die de wetenschap niet kan beantwoorden 23 gebruiken om psychologie te leren 23 KERNVRAAG 1.3 Wat zijn de zes belangrijkste perspectieven van de psychologie? 24 1.3.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief 25 1.3.2 Het begin van de wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief 27 1.3.3 Het behavioristische perspectief: verwerping van introspectie en een nadruk op waarneembaar gedrag 30 1.3.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon: psychodynamisch, humanistisch, en karaktertrekken en temperament 31 1.3.5 Het ontwikkelingsperspectief: veranderingen die ontstaan door nature en nurture 32 1.3.6 Het socioculturele perspectief: het individu in context 33 1.3.7 Het veranderende beeld van de psychologie 35 Psychologische kwesties: Dieper graven 36 gefaciliteerde communicatie 37 Samenvatting van het hoofdstuk 38 2 Biopsychologie, neurowetenschappen en de menselijke aard 43 KERNVRAAG 2.1 Wat is het verband tussen genen en gedrag? 46 2.1.1 Evolutie en natuurlijke selectie 47 2.1.2 Genen en erfelijkheid 48 Psychologische kwesties: Kies de genen van je kinderen 52 KERNVRAAG 2.2 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld? 53 2.2.1 Het neuron: bouwsteen van het zenuwstelsel 54 2.2.2 Het zenuwstelsel 61 2.2.3 Het endocriene stelsel 63 Psychologische kwesties: Bijwerkingen van psychoactieve middelen 66 KERNVRAAG 2.3 Hoe produceren de hersenen gedrag en psychische processen? 67 2.3.1 Vensters op de hersenen 68 2.3.2 De drie lagen in de hersenen 70 2.3.3 Kwabben van de cerebrale cortex 76 2.3.4 De samenwerkende hersenen 81 2.3.5 Cerebrale dominantie 82 2.3.6 Opnieuw de gescheiden hersenen: Ik denk er half en half aan 84 gebruiken om psychologie te leren 87 linkerhersenhelft tegenover rechterhersenhelft 88 vii Zimbardo6_voorwerk.indd 7 17-04-2009 11:09:24
Samenvatting van het hoofdstuk 89 3 LerEN 93 KERNVRAAG 3.1 Hoe verklaart klassieke conditionering leren? 97 3.1.1 De kernpunten van klassieke conditionering 98 3.1.2 Toepassingen van klassieke conditionering 102 KERNVRAAG 3.2 Hoe leren we nieuw gedrag door operante conditionering? 105 Psychologische kwesties: Smaakaversies en chemotherapie 105 3.2.1 Skinners radicale behaviorisme 106 3.2.2 De kracht van bekrachtiging 106 3.2.3 Het probleem van straf 112 3.2.4 Een lijstje om operant gedrag te veranderen 116 3.2.5 Vergelijking tussen operante en klassieke conditionering 117 gebruiken om psychologie te leren 119 KERNVRAAG 3.3 Hoe verklaart de cognitieve psychologie leren? 120 3.3.1 Inzichtelijk leren: Köhler en zijn chimpansees op de Canarische Eilanden 120 3.3.2 Cognitieve plattegronden: Tolman ontdekt wat er omgaat in het hoofd van de rat 121 3.3.3 Sociaal leren: Bandura s uitdaging aan het behaviorisme 123 3.3.4 Een cognitieve versie van stimulus-responsleren 125 3.3.5 De rol van de hersenen in leren 126 3.3.6 Hoger cognitief leren 128 Psychologische kwesties: Nogmaals vliegangst 129 hebben verschillende mensen verschillende leerstijlen? 130 Samenvatting van het hoofdstuk 132 4 geheugen 135 KERNVRAAG 4.1 Wat is het geheugen? 137 4.1.1 Metaforen voor het geheugen 137 4.1.2 De drie essentiële functies van het geheugen 139 Psychologische kwesties: Zou je een fotografisch geheugen willen hebben? 140 KERNVRAAG 4.2 Hoe vormen we herinneringen? 142 4.2.1 Het eerste stadium: het sensorisch geheugen 143 4.2.2 Het tweede stadium: het werkgeheugen 146 4.2.3 Het derde stadium: het langetermijngeheugen 151 KERNVRAAG 4.3 Hoe halen we herinneringen terug? 157 Psychologische kwesties: Flitslichtherinneringen: waar was je toen? 157 4.3.1 Impliciete en expliciete herinneringen 158 4.3.2 Herinneringscues 159 4.3.3 Andere factoren die van invloed zijn op terughalen 161 KERNVRAAG 4.4 Waarom laat ons geheugen ons soms in de steek? 163 Psychologische kwesties: Op het puntje van je tong 163 4.4.1 Vluchtigheid als herinneringen vervagen 164 4.4.2 Verstrooidheid als verslappen van de aandacht tot vergeten leidt 167 4.4.3 Blokkades toegangsproblemen 168 4.4.4 Foutieve attributie herinneringen in de verkeerde context 168 4.4.5 Suggestibiliteit externe cues vervormen of creëren herinneringen 169 4.4.6 Bias overtuigingen, attitudes en meningen vervormen herinneringen 172 4.4.7 Persistentie als we iets niet kunnen vergeten 173 4.4.8 De voordelen van de zeven zonden van het geheugen 173 4.4.9 Je geheugen verbeteren met mnemoniek 174 gebruiken om psychologie te leren 175 de controverse over teruggehaalde herinneringen 177 Samenvatting van het hoofdstuk 179 5 Denken en intelligentie 183 KERNVRAAG 5.1 Wat zijn de bouwstenen van denken? 186 5.1.1 Concepten 187 5.1.2 Voorstellingsvermogen en cognitieve plattegronden 190 5.1.3 Denken en de hersenen 190 Psychologische kwesties: Dankzij schema s en scripts weet je wat je kunt verwachten 193 KERNVRAAG 5.2 Over welke vaardigheden beschikken goede denkers? 195 5.2.1 Het oplossen van problemen 195 5.2.2 Oordelen en beslissen 201 5.2.3 Hoe word je een creatief genie? 204 gebruiken om psychologie te leren 207 KERNVRAAG 5.3 Hoe wordt intelligentie gemeten? 208 viii inhoudsopgave Zimbardo6_voorwerk.indd 8 17-04-2009 11:09:24
5.3.1 Binet en Simon ontwerpen een intelligentietest voor schoolkinderen 209 5.3.2 Amerikaanse psychologen nemen het idee van Binet en Simon over 210 5.3.3 Problemen met de berekening van het IQ 212 5.3.4 IQ s vaststellen aan de hand van een grafiek 213 5.3.5 De moderne IQ-test 214 Psychologische kwesties: Wat kun je doen voor een uitzonderlijk kind? 216 KERNVRAAG 5.4 Wat zijn de bouwstenen van intelligentie? 218 5.4.1 Psychometrische theorieën over intelligentie 219 5.4.2 Cognitieve theorieën over intelligentie 220 5.4.3 Culturele definities van intelligentie 222 5.4.4 Dieren kunnen intelligent zijn, maar denken ze? 224 Psychologische kwesties: Testscores en self-fulfilling prophecy 226 KERNVRAAG 5.5 Hoe verklaren psychologen IQ-verschillen tussen groepen? 227 5.5.1 Intelligentie en de Amerikaanse immigratiepolitiek 228 5.5.2 Bewijzen voor de stelling dat intelligentie wordt beïnvloed door erfelijkheid 229 5.5.3 Bewijzen voor de stelling dat intelligentie wordt beïnvloed door de omgeving 229 5.5.4 Erfelijkheidsratio en verschillen tussen groepen 230 Psychologische kwesties: De dreiging van stereotypen 236 de vraag van de sekseverschillen 237 Samenvatting van het hoofdstuk 238 6 Psychologische ontwikkeling 243 KERNVRAAG 6.1 Wat kan een pasgeboren baby? 246 6.1.1 Prenatale ontwikkeling 247 6.1.2 De neonatale periode: vaardigheden van het pasgeboren kind 248 6.1.3 Infancy: verder bouwen op de neonatale blauwdruk 250 Psychologische kwesties: Psychologische kenmerken in je genen 259 KERNVRAAG 6.2 Welke vaardigheden moet een kind zich eigen maken? 260 6.2.1 Hoe kinderen taal verwerven 260 6.2.2 Cognitieve ontwikkeling: Piagets theorie 263 6.2.3 Sociale en emotionele ontwikkeling 271 Psychologische kwesties: De puzzel van ADHD 277 KERNVRAAG 6.3 Welke ontwikkelingen vinden plaats tijdens de adolescentie en de volwassenheid? 278 6.3.1 Adolescentie en cultuur 279 6.3.2 Lichamelijke rijping tijdens de adolescentie 280 6.3.3 Seksualiteit tijdens de adolescentie 281 6.3.4 Cognitieve ontwikkeling tijdens de puberteit 282 6.3.5 Sociale en emotionele problemen tijdens de puberteit 285 gebruiken om psychologie te leren 287 KERNVRAAG 6.4 Welke ontwikkelingen vinden plaats tijdens de volwassenheid? 288 6.4.1 Vroege volwassenheid: verkenningen, autonomie en intimiteit 289 6.4.2 De problemen van de middelbare leeftijd: complexiteit en zorg voor de volgende generatie 292 6.4.3 Late volwassenheid: de leeftijd van integriteit 293 Een terugblik op het tweelingenonderzoek 298 het Mozart-effect 299 Samenvatting van het hoofdstuk 301 7 Sensatie en perceptie 305 KERNVRAAG 7.1 Hoe verandert stimulatie in sensatie? 308 7.1.1 Transductie: stimulatie in sensatie veranderen 308 7.1.2 Drempels: de grenzen van sensatie 311 7.1.3 Signaaldetectietheorie 312 KERNVRAAG 7.2 Waarin lijken de zintuigen op elkaar? Waarin verschillen ze? 313 Psychologische kwesties: Sensorische adaptatie 313 7.2.1 Gezichtsvermogen: hoe het zenuwstelsel licht verwerkt 314 7.2.2 Gehoor: als er een boom valt in het bos 321 7.2.3 Overeenkomsten tussen de overige zintuigen en het gezichtsvermogen en het gehoor 326 7.2.4 Synesthesie: gewaarwordingen over de zintuigen heen 329 Psychologische kwesties: De ervaring van pijn 330 KERNVRAAG 7.3 Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie? 332 7.3.1 Het systeem van perceptuele verwerking: het vinden van betekenis in sensorische informatie 333 7.3.2 Perceptuele ambiguïteit en vervorming 335 Inhoudsopgave ix Zimbardo6_voorwerk.indd 9 17-04-2009 11:09:25
7.3.3 Theoretische verklaringen van perceptie 340 7.3.4 Zien en geloven 350 gebruiken om psychologie te leren 351 subliminale perceptie en subliminale verleiding 352 Samenvatting van het hoofdstuk 353 8 Vormen van bewustzijn 357 KERNVRAAG 8.1 Op welke wijze is het bewustzijn aan andere geestelijke processen gerelateerd? 359 8.1.1 Instrumenten om bewustzijn te bestuderen 361 8.1.2 Modellen van de bewuste en de onbewuste geest 362 8.1.3 Wat doet het bewustzijn voor ons? 363 8.1.4 Niveaus van bewustzijn 364 gebruiken om psychologie te leren 366 KERNVRAAG 8.2 Hoe ziet de cyclus van het normale bewustzijn eruit? 367 8.2.1 Dagdromen 367 8.2.2 Slaap: het mysterieuze derde deel van ons leven 368 8.2.3 Dromen: de nachtelijke voorstellingen 375 Psychologische kwesties: Slaapstoornissen 379 KERNVRAAG 8.3 Welke andere vormen kan het bewustzijn aannemen? 381 8.3.1 Hypnose 382 8.3.2 Meditatie 385 8.3.3 Bewustzijn en psychoactieve middelen 386 Psychologische kwesties: Afhankelijkheid en verslaving 395 het onbewuste opnieuw bekeken 396 Samenvatting van het hoofdstuk 398 9 Emotie en motivatie 403 KERNVRAAG 9.1 Welk nut hebben onze emoties? 405 9.1.1 De evolutie van emoties 406 9.1.2 Emoties tellen 407 9.1.3 Universele culturele eigenschappen in emotionele expressie 408 Psychologische kwesties: Emotionele verschillen tussen mannen en vrouwen zijn cultureel en biologisch bepaald 410 KERNVRAAG 9.2 Waar komen onze emoties vandaan? 410 9.2.1 De neurowetenschap van emoties 411 9.2.2 Psychologische theorieën van emotie: het oplossen van enkele hardnekkige problemen 414 Psychologische kwesties: Arousal, prestatie en de omgekeerde U 418 KERNVRAAG 9.3 In hoeverre zijn we in staat om onze emoties te beheersen? 420 9.3.1 Het ontwikkelen van emotionele intelligentie 421 9.3.2 Misleiding opmerken 423 Psychologische kwesties: Beheers je woede! 425 KERNVRAAG 9.4 Motivatie: waarom doen we wat we doen? 426 9.4.1 Hoe psychologen het concept motivatie gebruiken 427 9.4.2 Soorten motivatie 428 9.4.3 Motivatietheorieën 428 9.4.4 De onverwachte effecten van beloningen op motivatie 433 gebruiken om psychologie te leren 434 KERNVRAAG 9.5 Waarin lijken prestatiedrang, honger en seks op elkaar? Waarin verschillen ze? 435 9.5.1 Prestatiemotivatie 435 9.5.2 Hongermotivatie 438 9.5.3 Seksuele motivatie 444 Psychologische kwesties: Een kwestie van wilskracht, gelach en chocoladekoekjes 452 kun je met een leugendetector werkelijk vaststellen of iemand liegt? 453 Samenvatting van het hoofdstuk 455 10 Persoonlijkheid: theorieën van de gehele persoon 461 KERNVRAAG 10.1 Door welke krachten wordt de persoonlijkheid gevormd? 463 10.1.1 Biologie, menselijke natuur en persoonlijkheid 464 10.1.2 De effecten van nurture: persoonlijkheid en de omgeving 465 10.1.3 De effecten van nature: karakter en psychische processen 466 10.1.4 Sociale en culturele bijdragen aan de persoonlijkheid 466 Psychologische kwesties: Ongewone mensen en ongewoon gedrag verklaren 467 KERNVRAAG 10.2 Uit welke blijvende patronen of disposities bestaat onze persoonlijkheid? 468 10.2.1 Persoonlijkheid en temperament 469 10.2.2 Persoonlijkheid als compendium van persoonlijkheidstrekken 470 x inhoudsopgave Zimbardo6_voorwerk.indd 10 17-04-2009 11:09:25
10.2.3 Persoonlijkheidsstoornissen 475 Psychologische kwesties: Bepaal je eigen persoonlijkheidstype 476 KERNVRAAG 10.3 Welke psychische processen zijn binnen onze persoonlijkheid aan het werk? 477 10.3.1 De psychodynamische theorieën: nadruk op motivatie en psychische stoornissen 478 10.3.2 De humanistische theorieën: nadruk op menselijk potentieel en geestelijke gezondheid 493 10.3.3 De sociaal-cognitieve theorieën: nadruk op sociaal leren 496 10.3.4 Huidige trends: de persoon in een sociaal systeem 499 gebruiken om psychologie te leren 500 KERNVRAAG 10.4 Welke theorieën gebruiken mensen om zichzelf en anderen te begrijpen? 501 10.4.1 Impliciete persoonlijkheidstheorieën 501 10.4.2 Self-narratives: het verhaal over het eigen leven 502 10.4.3 De effecten van cultuur op onze kijk op de persoonlijkheid 503 Psychologische kwesties: Ontwikkel je eigen persoonlijkheidstheorie 505 de controverse persoon-situatie 506 Samenvatting van het hoofdstuk 508 11 Sociale psychologie 513 KERNVRAAG 11.1 Hoe beïnvloedt de sociale situatie ons gedrag? 516 11.1.1 Sociale gedragsnormen 517 11.1.2 Conformisme 520 11.1.3 Gehoorzaamheid aan autoriteit 527 11.1.4 Crossculturele tests van het onderzoek van Milgram 531 11.1.5 Enkele uitbreidingen van het model van Milgram over gehoorzaamheid aan gezag in de echte wereld 533 11.1.6 Het probleem van de omstander: het kwaad van inactiviteit 534 Psychologische kwesties: In zijn aan Yale 538 11.1.7 Hulp nodig? Vraag erom! 538 KERNVRAAG 11.2 Het construeren van sociale werkelijkheid: wat beïnvloedt ons oordeel over anderen? 539 11.2.1 Interpersoonlijke aantrekkingskracht 540 11.2.2 Cognitieve attributies maken 545 11.2.3 Crosscultureel onderzoek naar de behoefte aan een positief zelfbeeld 550 11.2.4 Vooroordeel en discriminatie 550 KERNVRAAG 11.3 Hoe creëren systemen situaties die het gedrag beïnvloeden? 558 Psychologische kwesties: De zoete geur van de aantrekkingskracht 558 11.3.1 Het Stanford Prison Experiment 559 11.3.2 Keten van verantwoordelijkheid 561 11.3.3 Het voorkomen van pesten door systeemveranderingen 565 gebruiken om psychologie te leren 566 kritisch denken Toegepast: is terrorisme een zinloze daad van geweld gepleegd door krankzinnige fanaten? 567 Samenvatting van het hoofdstuk 569 12 psychische stoornissen 573 KERNVRAAG 12.1 Wat is een psychische stoornis? 576 12.1.1 Veranderende ideeën over psychische stoornissen 577 12.1.2 Indicatoren van abnormaliteit 581 12.1.3 Een waarschuwing aan de lezer 582 KERNVRAAG 12.2 Hoe worden psychologische stoornissen geclassificeerd in de DSM-IV? 583 12.2.1 Overzicht van het DSM-IVclassificatiesysteem 583 12.2.2 Stemmingsstoornissen 584 12.2.3 Angststoornissen 590 12.2.4 Somatoforme stoornissen 595 12.2.5 Dissociatieve stoornissen 596 12.2.6 Schizofrenie 598 12.2.7 Ontwikkelingsstoornissen 602 12.2.8 Aanpassingsstoornissen en andere aandoeningen 604 12.2.9 Sekseverschillen bij psychische stoornissen 605 KERNVRAAG 12.3 Wat zijn de consequenties als je iemand een etiket opplakt? 606 Psychologische kwesties: Verlegenheid 606 12.3.1 Diagnostische labels, labeling en depersonalisatie 607 12.3.2 De culturele context van psychologische stoornissen 608 krankzinnige plaatsen opnieuw bezocht: een terugkeer naar het onderzoek van Rosenhan 609 gebruiken om psychologie te leren 609 Samenvatting van het hoofdstuk 611 Inhoudsopgave xi Zimbardo6_voorwerk.indd 11 17-04-2009 11:09:26
13 Therapieën voor psychische stoornissen 615 KERNVRAAG 13.1 Wat is therapie? 617 13.1.1 In therapie gaan 617 13.1.2 De therapeutische relatie en de doelstellingen van therapie 618 13.1.3 Therapie in historisch en cultureel perspectief 620 Psychologische kwesties: Paraprofessionals geven ook therapie 622 KERNVRAAG 13.2 Hoe behandelen psychologen psychische stoornissen? 623 13.2.1 Inzichtgevende therapieën 623 13.2.2 Gedragstherapieën 632 13.2.3 Cognitieve gedragstherapie: een synthese 637 13.2.4 Evaluatie van de psychologische therapieën 640 Psychologische kwesties: Waar vinden de meeste mensen hulp? 642 KERNVRAAG 13.3 Hoe gaat de biomedische invalshoek met psychische stoornissen om? 643 13.3.1 Behandeling met medicijnen 643 13.3.2 Andere medische therapieën voor psychische stoornissen 648 13.3.3 Opname en alternatieven 650 Psychologische kwesties: Welk soort therapie zou je aanraden? 653 KERNVRAAG 13.4 Psychotherapie en biomedische therapieën vergeleken 654 13.4.1 Depressie: psychologische tegenover medische behandeling 655 13.4.2 Angststoornissen: psychologische tegenover medische behandeling 656 13.4.3 Schizofrenie: psychologische tegenover medische behandeling 656 13.4.4 De gezonde piekeraars : niet iedereen heeft geneesmiddelen nodig 657 gebruiken om psychologie te leren 657 evidence based practice 658 Samenvatting van het hoofdstuk 662 KERNVRAAG 14.2 Wat zijn de lichamelijke effecten van stress? 686 14.2.1 Fysiologische reacties op stress 687 14.2.2 Stress en het immuunsysteem 692 Psychologische kwesties: Het gebruik van drugs voor stressreductie: een kostbare verdediging 694 KERNVRAAG 14.3 Wie is het meest kwetsbaar voor stress? 695 14.3.1 Persoonlijkheid type A en vijandigheid 697 14.3.2 Locus of control 699 14.3.3 Weerbaarheid 701 14.3.4 Optimisme 702 14.3.5 Veerkracht 703 gebruiken om psychologie te leren 705 KERNVRAAG 14.4 Hoe kunnen we de invloed van stress op onze gezondheid verminderen? 706 14.4.1 Psychologische strategieën voor coping 706 14.4.2 Keuzen op het gebied van levenswijze: een gezondheidsvoordeel volgens twee voor de prijs van één 713 14.4.3 Alles bij elkaar: geluksgevoel en subjectief welbevinden ontwikkelen 716 Psychologische kwesties: Gedragsgeneeskunde en gezondheidspsychologie 719 is verandering echt gevaarlijk voor je gezondheid? 720 Samenvatting van het hoofdstuk 722 Referenties R-1 Verklarende woordenlijst V-1 Namenindex I-1 trefwoordenindex I-5 14 Stress, gezondheid en welzijn 667 KERNVRAAG 14.1 Wat veroorzaakt stress? 669 14.1.1 Traumatische stressoren 671 14.1.2 Chronische stressoren 679 Psychologische kwesties: Stress onder studenten 685 xii inhoudsopgave Zimbardo6_voorwerk.indd 12 17-04-2009 11:09:26