M200406 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen sinds 1999 drs. J.P.J. de Jong Zoetermeer, 16 september 2004
Innovatie in het MKB Circa twee op de drie MKB-bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd. Dit aantal is de afgelopen jaren vrijwel constant. In de jaren 1999 en 2000 viel het aandeel innovatieve bedrijven hoger uit. De daling is vooral ingegeven door de verslechterde conjunctuur. In 1999 was het aantal innovatieve bedrijven juist zeer hoog door de internethype en het millenniumprobleem. Veel bedrijven investeerden toen in ICT-toepassingen. Hoewel er ten opzichte van 1999 minder bedrijven zijn die innovaties realiseren, is de aandacht van ondernemers voor innovatie vrijwel ongewijzigd gebleven. Ondernemers zijn nog in dezelfde mate attent op kansen om via nieuwe producten, diensten of werkmethoden hun bedrijfsprestaties te verbeteren. Een lichtpunt is dat in 2004 meer ondernemers rapporteren dat zij hun uitgaven aan innovatie opschroeven. Deze ontwikkeling valt samen met een toenemend vertrouwen van ondernemers in een koopkrachtige vraag. Op termijn zal deze ontwikkeling zich vertalen in meer innovaties waarvan bedrijven de vruchten kunnen plukken. Wat is innovatie en waarom eigenlijk? Innovatie is de doelbewuste vernieuwing van producten, diensten en werkmethoden. Ondernemers innoveren om beter te kunnen inspelen op wensen van klanten, om hun concurrentiepositie veilig te stellen, betere resultaten te behalen, of omdat zij er domweg plezier in hebben. Aan innovatie in het MKB wordt veel waarde gehecht. Sinds de Europese Commissie in 2000 haar Lissabon -strategie heeft geformuleerd kan het onderwerp op een warme belangstelling rekenen van de beleidsmakers, intermediairs en belangenbehartigers. Innovatie is een belangrijk middel om de concurrentiekracht van het midden- en kleinbedrijf (MKB), vaak geroemd als de motor van de economische ontwikkeling, op peil te houden. Met de Innovatiebarometer meet EIM hoeveel MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie en in welke vorm. De Innovatiebarometer is een jaarlijks terugkerende enquête die wordt afgenomen bij het MKB-Beleidspanel van EIM (een panel met meer dan 1.800 ondernemers uit alle sectoren van het particuliere bedrijfsleven). In dit rapport staan de volgende vragen centraal 1 : Welke ontwikkelingen hebben zich sinds 1999 voorgedaan in de realisatie van innovaties door MKB-bedrijven? Welke ontwikkelingen hebben zich voorgedaan in de innovatieve inspanningen van MKB-bedrijven? Welke voornemens hebben MKB-bedrijven voor de nabije toekomst? Realisatie van innovaties in het MKB Een MKB-bedrijf is innovatief als het in de afgelopen drie jaar ten minste één innovatie heeft gerealiseerd. Daarbij onderscheiden we twee vormen van innovatie: productinnovatie, ofwel vernieuwing van de producten en/of diensten die een bedrijf aanbiedt (bijv. de flatscreen televisie, sms'jes op de mobiele telefoon, Windows 1 Meer informatie over het onderzoek staat in bijlage I. Verder kunnen bovenstaande vragen ook per sector van het MKB worden bekeken. Hiervoor verwijzen we naar bijlage II. 2
XP, de Post-It notes, de ligfiets, de nieuwste kledinglijn van Christian Dior, het Vacuvinpompje en de DVD-speler); procesinnovatie, ofwel vernieuwing of verbetering van de gehanteerde werkmethoden (bijv. automatisering van de boekhouding, invoering van flexibele werkplekken, de aanschaf van kleurenprinters, thuiswerken, medewerkers stimuleren te sporten in de middagpauze). Tweederde van MKB is innovatief; aandeel is thans stabiel In juli 2004 had 68% van de MKB-bedrijven in Nederland in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd. Sinds 1999 is het aandeel innovatieve bedrijven substantieel afgenomen. In oktober 1999 kon nog 87% van het MKB als innovatief worden bestempeld (figuur 1) 1. De afgelopen drie jaar is het aandeel innovatieve bedrijven echter stabiel. figuur 1 Innovatieve bedrijven in het MKB (in procenten van het aantal bedrijven) 100 80 87 73 65 67 68 40 20 0 okt 1999 okt 2000 mrt 2002 jun 2003 jul 2004 Laagconjunctuur oorzaak van minder investeringen in innovatie Er zijn twee oorzaken aan te wijzen voor het gedaalde aantal innovatieve bedrijven in de periode 1999-2002. Ten eerste is er de laagconjunctuur. De bereidheid van ondernemers om concrete investeringen te doen hangt af van hun vertrouwen in het te behalen rendement. Uit recent onderzoek van EIM blijkt dat MKB-ondernemers gevoelig zijn voor de conjuncturele situatie alvorens zij beslissingen nemen 2. Ondernemers kunnen verschillend reageren op een situatie van laagconjunctuur 3 : een afwachtende houding 1 Dit percentage is hoger dan de cijfers die het CBS over innovatie presenteert. In de publicatie Kennis en economie 2003 (CBS, 2004) wordt geconstateerd dat in de periode 1998-2000 55% van de ondervraagde bedrijven enige vorm van vernieuwing had doorgevoerd. EIM hanteert een ruimere definitie, waarin alle vormen van vernieuwing worden meegenomen. De CBS-definitie is met name op technologische vernieuwing gericht. 2 Zie Bosma, N., J. Hessels en M. Overweel, Hoe reageren MKB-ondernemers op veranderingen in de conjunctuur?, EIM: Zoetermeer, april 2003. 3 Pearce, J.A. en D.K. Robbins, Entrepreneurial Recovery Strategies of Small Market Share Manufacturers, Journal of Business Venturing, 9 (2): 91-108, 1994. 3
aannemen ( niets doen ), streven naar efficiëntie ( zo veel mogelijk bezuinigen ) of streven naar een ondernemende oplossing ( dingen anders doen, bijvoorbeeld door nieuwe producten of diensten te introduceren ). Laatstgenoemde vorm is het meest gunstig voor innovatie in het MKB. Uit het EIM-onderzoek bleek echter dat een meerderheid streeft naar efficiëntie om met de economische situatie om te gaan. Dit impliceert dat we in de huidige laagconjunctuur minder innovatie kunnen verwachten. ICT-ontwikkelingen verhoogden in 1999 innovatieactiviteit Innovatie op dit moment in dal Een andere oorzaak achter de daling zijn de ontwikkelingen op ICT-gebied in de laatste jaren van het vorige millennium. In 1999 lag het aantal innovatieve bedrijven op een zeer hoog niveau. Er was sprake van een internethype waardoor ondernemers meer dan gewoonlijk investeerden in automatisering. Daarnaast speelde het zogenaamde millenniumprobleem, wat inhield dat verouderde software in het jaar 2000 niet meer zou functioneren en een kettingreactie van problemen zou veroorzaken. Dit probleem zorgde eveneens voor grote eenmalige investeringen van bedrijven in nieuwe computerapparatuur en -software. Het ligt niet voor de hand dat het niveau van het aantal innovatieve bedrijven uit 1999 in de eerstvolgende jaren weer wordt bereikt. Wel valt op dat het in de afgelopen drie jaar niet verder is teruggelopen. Product- en procesinnovatie afzonderlijk bekeken Productinnovatie laatste 3 jaar stabiel Een product of dienst kan alleen nieuw zijn voor het bedrijf zelf. Er is dan meestal sprake van het overnemen of imiteren van een elders ontwikkelde innovatie. Als het product of de dienst geheel nieuw is voor de bedrijfstak, is er sprake van een radicale innovatie. Dit soort innovaties brengt voor een bedrijf meer risico met zich mee, maar kan ook meer opleveren in termen van omzet- en rendementsgroei. Sinds 1999 hebben minder MKB-bedrijven nieuwe producten en diensten op de markt geïntroduceerd. In oktober 1999 gaf nog 57% van de ondervraagden aan, dat zij in de afgelopen drie jaar nieuwe producten en/of diensten op de markt hadden gebracht (die nieuw zijn voor het eigen bedrijf). In maart 2002 was dit percentage gedaald tot 33. Sindsdien is dit percentage vrijwel stabiel gebleven (figuur 2). Ook het percentage bedrijven dat producten en diensten met een hoge mate van nieuwheid op de markt heeft gebracht (nieuw voor de bedrijfstak) is in de genoemde periode gedaald; sinds maart 2002 is het stabiel. 4
figuur 2 Realisatie van product- en procesinnovaties door MKB-bedrijven in de laatste drie jaar (in procenten van het aantal bedrijven) 100 80 78 57 64 58 59 40 44 20 0 33 34 34 23 25 15 17 14 okt 1999 okt 2000 mrt 2002 jun 2003 jul 2004 introductie van nieuwe producten/diensten introductie van producten/diensten nieuw voor bedrijfstak verbetering of vernieuwing in interne bedrijfsprocessen Verval in procesinnovatie gematigd door streven naar kostenreductie Procesmatige vernieuwingen komen in het MKB vaker voor dan vernieuwing van producten en diensten. In 1999 gaf 78% van de bedrijven aan verbeteringen of vernieuwingen in de interne werkprocessen te hebben doorgevoerd, en in 2004 is dit nog altijd ruim de helft (59%). Omdat procesinnovatie een manier kan zijn om kosten te reduceren, is de daling van het aandeel bedrijven met dit soort vernieuwingen kleiner. Ook een deel van de ondernemers die een efficiëntieherstelstrategie volgen, voert procesmatige verbeteringen door om kosten te kunnen besparen. Innovatieve activiteiten De innovatieve activiteiten van bedrijven kunnen op twee zaken betrekking hebben. Ten eerste kunnen bedrijven activiteiten ontplooien om kansen voor innovaties beter te kunnen herkennen, en om op innovatieve ideeën te komen. Ten tweede zijn er de concrete inspanningen van bedrijven gericht op de ontwikkeling van innovaties. Aandacht van bedrijven voor innovatie Aandacht vrijwel ongewijzigd Ondernemers hechten in zelfde mate belang aan innovatie Niet elke ondernemer zit op nieuwe producten, diensten of werkmethoden te wachten. De behoefte van ondernemers om met innovatie bezig te zijn loopt sterk uiteen. Of MKB-bedrijven innoveren hangt ten eerste af van de aandacht die het bedrijf heeft voor innovatie. Hierover zijn twee vragen gesteld: Is voortdurend vernieuwen een onderdeel van de bedrijfsstrategie? En gebruikt het bedrijf een extern netwerk om kennis uit te wisselen over trends en nieuwe ontwikkelingen op zijn vakgebied? Uit figuur 3 blijkt dat, ondanks de daling van het aantal innovatieve bedrijven, de aandacht voor innovatie in de afgelopen vijf jaar vrijwel ongewijzigd is gebleven. In alle jaren vindt circa % van de ondernemers voortdurend vernieuwen van strategisch belang. Een strategie gericht op voortdurende vernieuwing betekent dat de ondernemer zelf meer bij innovatie is betrokken. Hij/zij ziet innovatie niet als iets dat af en toe moet 5
gebeuren maar gaat er proactief mee om. Een grote betrokkenheid van de ondernemer gaat gepaard met meer innovatieve inspanningen, een betere inzet van medewerkers om nieuwe producten, diensten of werkmethoden tot een succes te maken, etc 1. figuur 3 Aandacht voor innovatie in het MKB: strategie en kennisnetwerken (in procenten van het aantal bedrijven) 100 80 58 61 56 59 56 40 52 43 50 42 46 20 0 okt 1999 okt 2000 mrt 2002 jun 2003 jul 2004 voortdurend vernieuwen is onderdeel van bedrijfsstrategie gebruik van externe kennisnetwerken Ook het percentage bedrijven dat externe kennisnetwerken gebruikt is vrij constant. Een extern kennisnetwerk stelt een bedrijf beter in staat om kansen voor innovaties te herkennen. Aan een innovatief idee ligt vaak informatie over nieuwe trends, ontwikkelingen, problemen of behoeften van klanten ten grondslag. Innovatieve inspanningen Concrete inspanningen om innovaties te ontwikkelen zijn sinds 1999 wel afgenomen Aandacht voor innovatie stelt ondernemers in staat kansen te herkennen. Vervolgens moet een MKB-bedrijf ook echt bereid zijn menskracht en middelen uit te trekken, en eventueel om samen te werken met andere partijen om een innovatief idee te ontwikkelen tot een concreet resultaat. Samenwerking kan uitkomst bieden om een tekort aan middelen te ondervangen en de risico's van het mislukken van een innovatieproject te verkleinen. Uit figuur 4 blijkt dat deze inspanningen sinds 1999 zijn afgenomen, en daarna constant gebleven. 1 Bijv. Hadjimanolis, A. (2000): 'An investigation of innovation antecedents in small firms in the context of a small developing country', R&D Management 30(3), 235-245. 6
figuur 4 Innovatieve inspanningen van MKB-bedrijven: samenwerking en de inzet van medewerkers (in procenten van het aantal bedrijven) 100 80 66 51 53 52 53 40 50 20 32 35 33 36 0 okt 1999 okt 2000 mrt 2002 jun 2003 jul 2004 samenwerking om vernieuwingsprojecten uit te voeren medewerkers die in dagelijks werk met innovatie bezig zijn Toekomst Meer ondernemers met stijgende uitgaven aan innovatie De vraag is of in de toekomst meer MKB-bedrijven zich met innovatie zullen gaan bezighouden. Een lichtpunt is dat nu meer ondernemers aangeven dat de innovatieuitgaven in hun bedrijf in 2004 zullen toenemen (figuur 5). figuur 5 Ontwikkeling van de innovatie-uitgaven van MKB-bedrijven ten opzichte van vorig jaar (in procenten van het aantal bedrijven) 0 20 40 80 100 hoger 17 24 gelijk 68 lager 15 16 jun 2003 jul 2004 Van de ondervraagden geeft 24% aan dat hun uitgaven aan innovatie in 2004 hoger zullen zijn dan in 2003. Daartegenover staat 16% van de ondernemers die aangeven in 2004 mínder te zullen investeren. In het onderzoek van 2003 werd dezelfde vraag gesteld, en toen hielden beide groepen elkaar nog in evenwicht. 7
8 Ondernemers kijken voor de toekomst zowel naar mogelijkheden voor nieuwe producten en diensten, als naar procesmatige innovaties. De stijging weerspiegelt een toegenomen vertrouwen van ondernemers dat investeringen in nieuwe producten, diensten en/of werkmethoden rendement zullen opleveren. Deze ontwikkeling zou zich op korte termijn moeten vertalen in meer innovatieve inspanningen van bedrijven. Er kan enige tijd voorbijgaan voordat bedrijven daar de vruchten van plukken. De gemiddelde doorlooptijd van innovaties (van idee tot implementatie) bedraagt één à anderhalf jaar.
Bijlage I: Onderzoek naar innovatie Met de zogenaamde Innovatiebarometer meet EIM jaarlijks hoeveel MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie en in welke vorm. In de Innovatiebarometer komen onder andere aan bod: de realisatie van innovaties: introductie van producten en/of diensten die nieuw zijn voor het bedrijf en voor de bedrijfstak, en verbeteringen en/of vernieuwingen in de interne bedrijfsprocessen; innovatieve inspanningen: strategische aandacht voor innovatie (vastgelegd in een vernieuwingsplan), gebruik van externe kennisnetwerken, samenwerking met andere organisaties om vernieuwingsprojecten uit te voeren, en de aanwezigheid van gespecialiseerde innovatiemedewerkers in het bedrijf; toekomstplannen van ondernemers: ontwikkeling van financiële uitgaven aan innovatie ten opzichte van vorig jaar, en geplande investeringen in nieuwe producten en processen. Individuele bedrijven kunnen de innovatie-intensiteit van hun bedrijf benchmarken op http://checkyourself.eim.net/?vrl_id=19. Respons per jaar Over bovengenoemde onderwerpen zijn vragen gesteld aan ondernemers uit het MKB. Daarbij is gebruik gemaakt van het MKB-Beleidspanel van EIM, een representatief panel van MKB-bedrijven uit de sectoren industrie, bouw, handel & reparatie, horeca, transport, zakelijke diensten, financiële diensten en persoonlijke diensten. Tot nu toe zijn er vijf metingen uitgevoerd (tussen haakjes de respons): oktober 1999 (1.757 ondernemers) oktober 2000 (1.619 ondernemers) maart 2002 (1.303 ondernemers) juli 2003 (1.515 ondernemers) juli 2004 (1.846 ondernemers). 9
Bijlage II: Verschillen tussen sectoren Nuanceverschillen, geen tegenstellingen Verschillen in de realisatie van innovaties en de innovatieve activiteiten van bedrijven zijn tussen sectoren doorgaans niet groot. Het gaat eerder om nuanceverschillen dan om tegenstellingen. Zo ligt het percentage innovatieve bedrijven in elke sector tussen de en 80%, ofwel een ruime meerderheid (tabel 1). tabel 1 Innovatie in het MKB naar sector (in procenten van het aantal bedrijven per sector) handel & reparatie industrie transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten bouw horeca Realisatie van innovaties: - innovatieve bedrijven 78 61 64 66 71 69 77 61 68 - introductie van nieuwe producten/diensten 47 19 35 30 30 39 41 25 34 - introductie van producten/diensten nieuw voor bedrijfstak 25 7 15 7 8 17 22 12 14 - verbetering of vernieuwing in interne bedrijfsprocessen 66 55 54 59 66 57 70 53 59 Innovatieve activiteiten: - voortdurend vernieuwen is onderdeel van bedrijfsstrategie 67 48 53 52 55 56 65 51 56 - gebruik van externe kennisnetwerken 49 40 40 38 40 58 58 40 46 - samenwerking om vernieuwingsprojecten uit te voeren 49 26 31 27 35 43 43 25 36 - medewerkers die in dagelijks werk met innovatie bezig zijn 63 46 47 52 52 59 42 53 Toekomst: - innovatie-uitgaven dit jaar HOGER dan vorig jaar 28 18 21 29 23 25 27 23 24 - innovatie-uitgaven dit jaar LAGER dan vorig jaar 17 13 18 18 17 14 15 17 16 totaal MKB Uit tabel 1 wordt duidelijk dat in Nederland de industrie en de financiële dienstverlening bovengemiddeld innovatieve sectoren zijn. In beide sectoren ligt het aandeel innovatieve bedrijven (met 78 resp. 77%) hoger dan gemiddeld, hebben meer bedrijven aandacht voor innovatie, en doen meer bedrijven concrete inspanningen gericht op de ontwikkeling van vernieuwingen. In beide sectoren zegt ook een bovengemiddeld aantal ondernemers in de toekomst meer te zullen uitgeven aan innovatie. In de bouwnijverheid en de persoonlijke dienstverlening liggen de realisatie van innovaties en de innovatieve inspanningen van bedrijven op een lager niveau dan in de andere sectoren. Daarbij moet worden vermeld dat de mogelijkheden om te innoveren in beide sectoren beperkter zijn dan in andere sectoren. In de bedrijfskolom van de bouwnijverheid is het creatieve gedeelte van het werk de verantwoordelijkheid van architecten en ingenieurs, terwijl innovatieve bouwmethoden (bijv. nieuwe machines) door de machine-industrie worden geleverd. In de persoonlijke dienstverlening (kappers, voetverzorgers, etc.) is het werk zeer arbeidsintensief en laag-technologisch, hetgeen de mogelijkheden voor het systematisch ontwikkelen van nieuwe producten en diensten beperkt. 10