Spelontwikkeling bij kinderen Informatie voor ouders en speelotheek medewerkers bij de speelgoedschijf Drie visies op spel en speelgoed in relatie tot ontwikkeling Piaget (jaren 50) onderzocht de relatie tussen spel en de cognitieve ontwikkeling van kinderen. De drie spelniveaus van Piaget. 1. Oefenspel: Herhaling van zintuiglijke en motorische handelingen 2. Symbolisch spel: Fantasie; voorwerpen en handelingen worden anders gebruikt dan waarvoor ze bedoeld zijn. Een concrete wereld is niet nodig om uiting aan iets te geven. 3. Spel met regels: Competitie; regels begrijpen en hanteren Mevr. Vermeer bestudeerde spel in relatie tot de opbouw van een persoonlijkheid. De vier spelwerelden van Vermeer 1. Spel in de lichamelijke wereld: Tasten, aanraken van vormloze voorwerpen; klei, zand, water. Het eigen lichaam ervaren. 2. Spel in de hanteerbare wereld. Tastbare voorwerpen worden gebruikt. Een auto om mee te rijden en om ergens in te stoppen. 3. Spel in de esthetische wereld. Orde aanbrengen. Bouwen met blokken, inrichten poppenhuis. 4. Spel in de illusionaire wereld. Thematisch opgebouwd spel. Verhalen worden uitgespeeld. Eigen beleving en ervaring komen er in voor. Een vorm van verwerking van het beleefde. Stichting Spel en Opvoeding en Vereniging Speelotheken Nederland delen speelgoed in op drie ontwikkelingsgebieden Drie ontwikkelingsgebieden 1. Lichamelijke ontwikkeling; grove en fijne motoriek. Klimmen en klauteren of tekenen en zintuiglijk bezig zijn 2. Verstandelijke ontwikkeling; denken en taal/ constructief en planmatig bezig zijn. Verhaaltjes, zingen, volgens plan werken, oorzaak en gevolg zien, verbanden leggen. 3. Sociaal- emotionele ontwikkeling; samen spelen, gevoelens en fantasie. Omgaan met regels, op je beurt wachten, rollenspel. De Vereniging Speelotheken Nederland laat alle drie de visies naast elkaar bestaan maar gebruikt de speelgoedschijf als leidraad bij de inrichting van de speelotheek.
Veel gebruikte indeling voor de inrichting van een speelotheek De meest gangbare methode om het speelgoed in de speelotheek in te delen is de indeling volgens de speelgoedschijf. Deze speelgoedschijf is jaren geleden ontwikkeld door de toenmalige Stichting Spel en Opvoeding. Na inventarisatie van de wensen en ervaringen van gebruikers heeft de Vereniging Speelotheken Nederland deze schijf uitgebreid met enkele subcategorieën en op kleur gebracht. De speelgoedschijf geeft de speelotheek medewerkers een houvast bij het inrichten van de speelotheek en het plaatsen van het speelgoed. Indeling naar functie Speelgoed kan op verschillende manieren worden ingedeeld en aan heel wat manieren zitten nadelen. De beste manier om speelgoed in te delen is naar de belangrijkste functies. Toch kan het heel moeilijk zijn om speelgoed een goede plaats te geven in een categorie, want soms kan een stuk speelgoed in verschillende categorieën thuis horen. Het blijkt dat wanneer gekeken wordt naar de belangrijkste functie van het stuk speelgoed, indelen makkelijker is. Dus bijvoorbeeld: waar is het voor bedoeld en wat doet een kind er mee? Bij twijfel wordt er gezamenlijk een keuze gemaakt. Hoofdcategorieën De ontwikkeling van kinderen kan in drie grote functies worden verdeeld en wordt verbeeld in een cirkel: lichamelijke ontwikkeling, sociaal-emotionele ontwikkeling en verstandelijke ontwikkeling. Onder deze drie hoofdfuncties vinden we diverse categorieën speelgoed: bewegingsmateriaal, zintuiglijk materiaal, snoezelmateriaal, fantasie materiaal, creativiteits- en expressiemateriaal, gezelschapsspellen, taaldenkspellen, bouw-en constructiemateriaal en puzzels. De speelgoedschijf geeft dus een indicatie bij welk ontwikkelingsgebied het speelgoed van de speelotheek is in te delen. Daarbij moeten we rekening houden met overlappende ontwikkelingsgebieden. Deze speelgoedschijf is als richtlijn bedoeld bij de inrichting van de speelotheek.
Toelichting op de indeling van de speelgoedschijf Bewegingsmateriaal Binnen deze categorie vallen spelmaterialen, waarmee een kind wordt uitgenodigd te lopen, duwen, sjouwen, trekken, gooien, klimmen en springen, dus waarmee grof motorische bewegingen worden gemaakt. Ook zonder de hier genoemde materialen komt een kind tot zitten, kruipen en lopen. Maar ouders/opvoeders geven kinderen graag een stimulans bij de lichamelijke ontwikkeling. Zintuiglijk materiaal Spelmaterialen die binnen deze categorie vallen stimuleren en activeren de fijne motoriek en de zintuigen. We denken hierbij aan materiaal dat een beroep doet op de ontwikkeling van het gehoor, de reuk, de smaak, het gezicht, tastzin, de ooghandcoördinatie. Het materiaal nodigt uit tot experimenteren, passen en meten en vergelijken (kleur-vorm). Snoezelmateriaal Snoezelmateriaal is speciaal ontwikkeld om de zintuigen te beleven. Snoezelmateriaal prikkelt de pure beleving van de zintuigen door kinderen met een ontwikkelingsachterstand of beperking. Het materiaal is vaak wat royaler van formaat en stevig geconstrueerd. In deze categorie valt ook het zachte wasbare speelgoed. Fantasiemateriaal Binnen deze categorie vallen spelmaterialen, waarmee het kind naspeelt wat het ziet en meemaakt. Fantasiemateriaal is nodig bij het verwerken van gevoelens. Het kind experimenteert met verschillende rollen. Naarmate een kind ouder wordt, speelt het situaties die het niet zelf meegemaakt heeft, maar die het heeft leren kennen uit boeken, verhalen of TV-series. Het kind kan terug gaan in de tijd (riddertijd) of in de toekomst leven (Science Fiction-verhalen). Kinderen hebben fantasiemateriaal nodig om met elkaar, zichzelf en de grote mensenwereld om te leren gaan. Creativiteits- en expressiemateriaal Binnen deze categorie vallen spelmaterialen waarmee kinderen zelf vorm kunnen geven en/of zichzelf kunnen uiten. Beeldend materiaal (zoals papier, verf, klei), gereedschap (zoals hamer, schaar en weefgetouw), voorgeconstrueerd materiaal (zoals stempels, gipsvormen) en muziekinstrumenten horen in deze categorie thuis. Hieronder vindt u de speelgoedschijf. Deze kan in de speelotheek gehangen worden als leidraad voor de leners in de variatie van hun speelgoedkeuze. Gezelschapsspellen Binnen deze categorie vallen die spellen die primair bedoeld zijn om met meerdere personen te spelen. Het speldoel staat vast en moet volgens afgesproken regels bereikt worden.
Taal-en denkspellen In deze categorie vinden we o.a. de spelletjes die solitair gespeeld kunnen worden. Het betreft spellen die speciaal ontwikkeld zijn op ruimtelijk- en wiskundig inzicht en taalontwikkeling. De spellen voorzien in een differentiatie in moeilijkheidsgraad. (tekstconcept AFKL) Puzzels Binnen deze categorie vallen spelmaterialen, waarbij het gaat om zoeken, herkennen en bij elkaar brengen van vormen. Doel is: de vorm compleet maken. Bouw- en constructiemateriaal Binnen deze categorie vallen spelmaterialen, waarmee een kind stapelt, bouwt en gebruik maakt van diverse verbindingselementen. De categorie is opgebouwd van bouwen naar construeren.
Algemene informatie over spelontwikkeling Lichamelijke ontwikkeling De lichamelijke ontwikkeling is te onderscheiden in de 'grove motoriek' en de 'fijne motoriek en zintuigen'. Onder grove motoriek verstaan we de bewegingen die een kind met het hele lichaam maakt. Bij de ontwikkeling van de fijne motoriek denken we aan de bewegingen die met handen en vingers worden gemaakt. Bij deze ontwikkeling spelen de zintuigen een belangrijke rol. Dus horen, zien en voelen maar vooral de coördinatie tussen wat de ogen zien en de handen doen. Grove motoriek - De bewegingen van de baby zijn nog ongecontroleerd, de baby trappelt en zwaait met zijn armpjes. Een babygym kan dan goed van pas komen. Als het kind gaat kruipen en lopen zijn trekbeesten en duwkarretjes bijvoorbeeld leuk. De baby oefent spelenderwijs met het lopen. - Bij de peuters, zo ongeveer vanaf twee jaar, staat de lichamelijke ontwikkeling niet meer zo op de voorgrond als bij de baby's. De peuter heeft een stukje zelfstandigheid bereikt en kan zelf op allerlei dingen aflopen. Zijn bewegingen zullen steeds minder houterig worden. Speelgoed dat hier goed bij past zijn o.a. loopauto's en driewielers. - De kleuter heeft al vrij goed zijn spieren onder controle, toch wil hij zijn evenwichtsgevoel verder oefenen, buitenspeelgoed zoals een fiets, een springtouw en klimmen in een klimrek helpen hem hierbij. Fijne motoriek - Bij een pasgeboren baby zal spelen de eerste maanden vooral bestaan uit luisteren, kijken en voelen. Een baby kijkt graag naar kleuren en bewegingen, een mobile die draait en waar muziek uit komt zal hem boeien. Je kunt spelletjes als 'fietsen met de beentjes' met hem doen, of liedjes voor hem zingen. Een zachte knuffel is fijn om te voelen en een rammelaar kan hij al vaak zelf bewegen. - Een peuter kan steeds beter dingen met zijn handjes doen, hij kan bijvoorbeeld beter richten. Spijkertjes inslaan en eenvoudige inlegpuzzels maken. - De kleuter tenslotte kan nog fijnere dingen met zijn handen doen zoals een kralenplank volleggen. Verstandelijke ontwikkeling De verstandelijke, cognitieve ontwikkeling gaat over denken/ taal en constructief/ planmatig bezig zijn. Denken/ taal - Tijdens het tweede levensjaar gaat een baby ontdekken dat mensen, dieren en dingen een naam hebben. U kunt uw kind hierin stimuleren door in prentenboekjes
samen met hem dingen te bekijken, aan te wijzen en te benoemen. De taal van de peuter breidt zich verder uit. Daarmee komt ook het denken op een hoger niveau. - Peuters kunnen al veel beter dingen onthouden. Daarom zijn spelletjes al lotto, memory en kleurspelletjes voor hen zo leuk. Het gaat hen nog niet zo zeer om winnen of verliezen. Ook kunnen peuters steeds beter vormen en kleuren onderscheiden. - Voor kleuters kan het spelmateriaal wat ingewikkelder worden want zij leren begrippen als groot, klein, onder, lang, kort enzovoort. Op deze leeftijd komen gezelschapsspelletjes in trek. Zij zijn nu ook in staat zich beter aan de spelregels te houden en kunnen op hun beurt wachten. Oorzaak en gevolg: welk huis hoort bij welk dier? (Loco) Constructief/ planmatig denken - Bouwen als spelvorm is in het tweede levensjaar nog vooral gericht op vormen in en uit elkaar halen. Op de peuterleeftijd krijgt het kind steeds meer besef van verschillende maten en vormen. Ze gaan bijvoorbeeld proberen hoe blokken op elkaar passen. Met een blokkenstoof kan een peuter door steeds de vormen in de verschillende gaten te proberen te duwen spelenderwijs de verschillende vormen gaan herkennen. - De kleuter kan al meer verband leggen tussen gebeurtenissen, zij krijgen door het spelen met blokken ruimtelijk inzicht en beginnen oorzaak en gevolg te begrijpen. Een groot blok dat op een klein blok wordt geplaatst zal vallen maar andersom niet. Blokken in verschillende vormen leren het kind begrijpen dat bijvoorbeeld 2 driehoeken samen een vierkant maken. In hun denken en doen zijn kleuters veel doelbewuster geworden, zij bedenken bijvoorbeeld van te voren wat zij gaan bouwen. Sociaal emotionele ontwikkeling De sociaal- emotionele ontwikkeling gaat over het leren met elkaar om te gaan en er voor elkaar te zijn. In het spel zien we 3 gebieden: naspelen van de werkelijkheid en daarbij de fantasie gebruiken, creatief bezig zijn met materialen of muziek, samen spelen met gebruik van regels zoals bijvoorbeeld bij gezelschapsspelletjes. - Bij baby's spreekt men nog niet van een echt sociaal emotionele ontwikkeling. Ze spelen nog niet samen met andere kinderen bewust na wat zij in hun omgeving zien. Dit neemt niet weg dat spelletjes als 'kiekeboe' die u met uw kind kunt spelen geen sociaal emotionele functie heeft. Spelen zonder speelgoed is ook belangrijk voor de ontwikkeling van uw kind, vooral voor baby's. - Voor peuters is het nog moeilijk om samen te spelen. Zij spelen vooral nog naast elkaar en niet met elkaar. Zij zijn nog erg impulsief en moeten nog leren rekening te houden met andere kinderen. Een peuter wil bijvoorbeeld het liefst de treinbaan alleen in elkaar zetten. Op deze leeftijd gaan zij al wel nadoen wat zij in hun
omgeving zien. Zij hebben de trein bijvoorbeeld zien rijden en gaan dit nadoen. Omdat peuters nog zo sterk op zichzelf gericht zijn in hun spel is het voor hen moeilijk om de wat ingewikkeldere gezelschapsspelletjes al te spelen. Ze kunnen nog niet zo goed op hun beurt wachten en de regels zijn nog te moeilijk voor ze. - Kleuters willen graag weten hoe alles in elkaar zit. Voorlezen kan hen helpen de wereld om zich heen te begrijpen. Bovendien wordt de ontwikkeling van de taal hierdoor gestimuleerd. Het kind leert nieuwe woorden. Moet bovendien luisteren en zich concentreren op het verhaal. Hij is minder op zichzelf gericht en beseft nu ook dat hij een eigen individu is tussen andere mensen. Hij gaat onderscheid maken tussen fantasie en werkelijkheid. Samen spelen wordt belangrijker en de kleuter leert zich verplaatsen in andere mensen. Met poppen en verkleedkleren speelt de kleuter na wat hij heeft meegemaakt. Zij spelen graag winkeltje, vader en moedertje of spelen een bezoek aan de dokter na. Zo leren zij spelenderwijs hoe de wereld in elkaar zit en met hun gevoelens om gaan. Ook het doorzettingsvermogen van de kleuter is groter geworden. Zij plakken, kleien en verven graag en maken ook eerder iets af waar zij aan zijn begonnen.