International Banking ING Economisch Bureau Kansrijk Turkije Kansen en knelpunten bij het zakendoen in Turkije Fenedex, FME-CWM en ING organiseren in 2009 het Turkije Jaar. Gedurende het gehele jaar zullen activiteiten plaatsvinden die gericht zijn op de versterking van economische relaties tussen Nederland en Turkije. Ten behoeve van de start van dit Jaar heeft ING onderzoek gedaan naar de marktkansen en knelpunten die ondernemers ervaren bij het zakendoen met Turkije. Het aantal activiteiten van Nederlandse ondernemers in Turkije groeit gestaag. Kansen doen zich volgens ondernemers vooral voor op de afzetmarkt. Ook de mogelijkheden tot kostenbeperking en de strategische ligging worden door ondernemers als pluspunt genoemd. Maar ondernemers ervaren ook veel problemen. Het opbouwen van een (betrouwbaar) zakelijk netwerk wordt daarbij het vaakst genoemd. Ook de Turkse taal en cultuur, de economische Figuur 1 Groei (sinds 2000) en waarde (2007) van uitvoer en invoer tussen Turkije en Nederland Bron: CBS 3,8 mrd NL-Turkije: 172% 1,7 mrd Turkije-NL: 125% Op dit moment geven Nederlandse ondernemers Turkije gemiddeld een 6 voor het zakelijke klimaat. instabiliteit en het financiële systeem worden door Nederlandse ondernemers als knelpunt ervaren. Er zit echter wel verbetering in. Ondanks de economische crisis verwacht ruim eenderde van de ondervraagde ondernemers een verbetering van het zakelijke klimaat. Voordat overgegaan wordt op de kansen en knelpunten bij het zakendoen met Turkije wordt in de volgende paragraaf allereerst stilgestaan bij de activiteiten van Nederlandse bedrijven in Turkije. Exporteren favoriet Het zwaartepunt van de economische betrekkingen met Turkije ligt op het gebied van de export. Bijna driekwart van de ondervraagde bedrijven heeft aangegeven te exporteren naar dit land. Importeren doet nog geen kwart en minder dan 10% zegt er een eigen vestiging te hebben. Deze verhoudingen staan wel onder druk aangezien het aandeel import onder oriënterende bedrijven aanzienlijk groter is. Deze verschuiving sluit aan bij een toenemende interesse voor Turkije als productiegebied en het groeiend belang van uitbesteding aan Turkse bedrijven. Deze trend is mede het gevolg van het protectionistische beleid van de Turkse overheid. Daarmee probeert zij de locale productie te beschermen en wordt de export van (half)fabrikaten vanuit Nederland naar Turkije steeds minder aantrekkelijk. Kansen voor Nederlandse ondernemers in Turkije Geen traditioneel lage lonenland De aantrekkelijkheid van de afzetmarkt wordt het vaakst genoemd als reden om actief te worden in Turkije (figuur 2). De mogelijkheid tot het beperken van de kosten en de strategische ligging worden door ondernemers als tweede respectievelijk derde reden aangevoerd. Hieruit blijkt dat Turkije geen traditioneel lage lonenland is waar buitenlandse bedrijven voornamelijk actief worden vanwege de interessante kostenstructuur.
Figuur 2 Sterke punten Turkije volgens Nederlandse ondernemers vraag naar zorg en infrastructurele werken. Daarnaast is het toerisme in de kustgebieden rond de Middellandse Zee in de afgelopen Anderstien jaar flink toegenomen. Kansen liggen er in ieder geval voor bedrijven uit bijna alle sectoren en branches, waardoor Strategische Turkije liggingvoor een breed pallet van Nederlandse bedrijven interessant is. Kostenvoordelen Afzetmogelijkheden Figuur 3 Groei consumptie en welvaart Turkije Afzetmogelijkheden Kostenvoordelen Strategische ligging Anders De verklaring hiervoor ligt grotendeels in de tweedeling van het land. Enerzijds zijn er grootstedelijke gebieden waar de levensstandaard al decennia lang relatief hoog is, anderzijds is in grote delen van Turkije de welvaart aanzienlijk achtergebleven. Deze laatste gebieden worden nu ontdekt als plaats waar relatief goedkoop geproduceerd kan worden, terwijl in de stedelijke gebieden de consumptiegroei onverminderd doorzet. Turkije blijft hierdoor ook in de nabije toekomst een veelzijdig en daardoor aantrekkelijk gebied voor Nederlandse bedrijven. Turkije is het enige land in Europa waar vergrijzing geen enkele rol speelt. Turkije kansrijk afzetgebied Op een oppervlakte van circa 19 keer Nederland wonen in Turkije bijna 75 miljoen mensen. Het merendeel leeft in en rond enkele grote stedelijke gebieden, waarvan Istanbul met meer dan 11 miljoen inwoners veruit het grootst is. In de hoofdstad Ankara wonen ruim 4 miljoen mensen. Daar komt bij dat de verstedelijking zich onder invloed van een zeer jonge bevolking met een gemiddelde leeftijd van 27 jaar sterk doorzet. Naar verwachting zal rond 2015 ruim driekwart van de mensen in (sterk) verstedelijkt gebied wonen. Niet alleen de omvang maakt van Turkije een aantrekkelijk afzetgebied. Ook de alsmaar toenemende levensstandaard en de daarbij horende opkomst van de middenklasse draagt daar toe bij (figuur 3). Dit betekent niet alleen een groeiende behoefte aan bijvoorbeeld verpakte groenten in supermarkten of grotere koelkasten, maar ook een toenemende 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% -30% Consumptie Welvaart** Kostenvoordelen beperken zich niet alleen tot arbeids markt Een tweede belangrijke reden voor Nederlandse ondernemers om actief te worden in Turkije is de mogelijkheid om het kostenniveau te verlagen. Mede door de geringe sociale premies liggen de arbeidskosten onder het niveau van veel Oost-Europese landen. Maar ook andere kosten, zoals die voor gebouwen, grond en ondersteunende diensten, liggen aanzienlijk lager. Energie daarentegen is relatief kostbaar in Turkije. De kosten voor elektriciteit of benzine liggen op het niveau van andere Oost-Europese landen. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 2000 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 2009* 2010* * raming ING Economisch Bureau ** Welvaart is weergegeven als de groei in het BBP per hoofd 10 mm inspringing grafiek (1 kolom breed) Sociale premies zijn laag, maar van werkgevers wordt wel een grote betrokkenheid bij werknemers en hun familie verwacht, met bijbehorende kosten als gevolg. Bedrijven die vanuit kostenoverwegingen in Turkije actief zijn, zijn positiever over dit land als businesspartner dan wanneer ze er om een andere reden naartoe zijn gegaan. Dit is ook niet vreemd wanneer je bedenkt dat bijna alles goedkoper is in Turkije. Toch wil dit niet zeggen dat de kosten per eenheid product er per definitie lager liggen rechterzijde grafiek (1 kolom breed) Kansrijk Turkije februari 2009 2
Ondanks een voortreffelijke inzet, blijft de efficiëntie van Turkse werknemers laag in verhouding met andere Westerse landen. dan in bijvoorbeeld Midden- en Oost-Europese landen. Voor naamste reden hiervoor is de lagere productiviteit van Turkse werknemers, maar ook andere zaken zoals een grotere foutmarge kunnen hieraan bijdragen. Bewaken van kwaliteit De kostprijs voor in Turkije geproduceerde producten wordt ook bepaald door het relatief hoge percentage afgekeurde producten. Dit sluit aan bij de uitkomsten van de enquête, waarin een aanzienlijk aantal ondernemers aangegeven heeft problemen te hebben met het handhaven van de kwaliteitsnormen. Vooral in het begin moet er volgens onder nemers extra geïnvesteerd worden in een goed kwaliteitsbesef. Naarmate het proces zich uitkristalliseert, gaat ook de foutmarge naar beneden en neemt de druk op de kosten af. EurAzië pur sang Turkije ligt niet alleen op de grens van Europa en Azië maar is ook de grens. Er is waarschijnlijk geen ander land waar West en Oost zo sterk met elkaar verbonden zijn. Voor Nederlandse ondernemers betekent dit dat Centraal Azië en het Midden-Oosten hierdoor een stuk dichterbij komen te liggen wanneer ze actief zijn in Turkije. Dit komt niet alleen door de strategische ligging, maar ook door de sociale en Tabel 1 Aandeel voornaamste handelspartners van Turkije (2006) Uitvoer Invoer Europese Unie 54% Europese Unie 40% Midden-Oosten 13% Midden-Oosten 8% Duitsland 11% Rusland 13% Verenigd Koninkrijk 8% Duitsland 11% Italië 8% China 7% Verenigde Staten 6% Italië 6% Rusland 4% Verenigde Staten 5% Bron: EIU, WTO culturele verbondenheid met deze gebieden. Opvallend is overigens dat ondanks dat een deel van de ondernemers de strategische ligging van Turkije als kans ervaart de daadwerkelijke doorvoer naar Centraal Azië en het Midden-Oosten nog beperkt is (tabel 1). Vooralsnog gaat het blijkbaar om de oriëntatie op het Oosten via of vanuit Turkije. Hierbij moet overigens wel worden opgemerkt dat veel landen in met name Centraal Azië op dit moment nog zeer geringe markten kennen. Naarmate deze zich verder ontwikkelen zal ook de invloed van Turkije als overgangsgebied toenemen. Volgen van toeleveranciers en klanten nog geen must Ondanks de aanwezigheid van grote multinationals in Turkije is het aantal Nederlandse bedrijven dat daadwerkelijk actief is of wil worden via een vestiging of outsourcing gering. Gevolg hiervan is dat ook het aantal ondernemingen dat leveranciers of klanten volgt relatief klein is. In Oost- Europa is deze reden voor verplaatsing veel gangbaarder. Door in de nabijheid van klanten en toeleveranciers te blijven, is het onderhouden van de relatie eenvoudiger. Turkije lijkt hierbij nog een stap te ver. Slechts mondjesmaat zeggen ondernemers actief te zijn geworden in Turkije vanwege de nabijheid van toeleveranciers en klanten. Dit laatste wordt versterkt door het feit dat slechts een enkeling van de ruim 200 ondervraagde ondernemers heeft aangegeven vanwege de aanwezigheid van sterke bedrijfsclusters actief te zijn geworden in Turkije. Naarmate de buitenlandse inmenging in de Turkse economie toeneemt, valt te verwachten dat deze clustervorming een grotere rol gaat spelen in de internationaliseringsstrategieën van Nederlandse bedrijven. Knelpunten Nederlandse ondernemers bij zakendoen in Turkije Turkse cultuur zeer bepalend De meeste problemen die ondernemers tegenkomen bij het zakendoen op de Turkse markt hebben in meer of mindere Iemand met verstand van de Turkse taal en cultuur maakt meer kans op succesvol ondernemerschap in Turkije. mate te maken met de verschillen in cultuur (figuur 4). De zakelijke markt in Turkije verwestert weliswaar snel, maar de manier van werken en de sociale waarden en normen zijn er duidelijk anders. Zo blijkt het opbouwen van een zakelijk netwerk lastig doordat formele netwerken nauwelijks bestaan. Ook andere knelpunten waar ondernemers tegenaan lopen lijken beïnvloed door sociale en culturele aspecten. Zonder vrienden ben je nergens Ondernemers en dan vooral zij die zich oriënteren op de Turkse markt noemen als grootste knelpunt het opbou- Een succesvolle ondernemer in Turkije is als een kameleon die zich constant aanpast aan zijn omgeving en zich dus verplaatst in de Turkse normen en waarden. Kansrijk Turkije februari 2009 3
wen van een zakelijk netwerk. Het vinden van betrouwbare partners wordt als probleem ervaren, terwijl in Turkije juist alles draait om zo n netwerk. Zonder partners is het moeilijk zakendoen in Turkije. Zo spelen naast een goede prijs/kwaliteit verhouding ook persoonlijke contacten een belangrijke rol. Succes is daardoor sterk verbonden met de mate waarin je je kunt verplaatsen in de Turkse waarden en normen. Dit klinkt logisch, maar is niet eenvoudig. Niet voor niets is het Figuur 4 Bedrijfsspecifieke en landenspecifieke knelpunten volgens ondernemers Opbouwen zakelijk netwerk Taal- en cultuurbarrières Omgaan met marktomstandigheden Omgaan kwaliteitsnormen Wet- en regelgeving Verkrijgen finananciering Omgaan valutarisico Transport tussen Nederland en Turkije Ondersteunende netwerken Geschikt personeel Geschikte huisvesting 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% Cultuur Bureaucratie Economische instabiliteit Wet- en regelgeving Financiële systeem linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom bree 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom bre Politieke instabiliteit Corruptie Kennisinfrastructuur Fysieke infrasructuur Belastingdruk Kansrijk Turkije februari 2009 4 10 mm inspringing grafiek (1 kolom breed) rechterzijde grafiek (1 kolom breed) 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 10 mm inspringing grafiek (2 kolom breed) rechterzijde grafiek (2 kolom breed)
tweede meest gehoorde bedrijfsmatige knelpunt de taal- en cultuurbarrières. Ook andere knelpunten waar ondernemers tegenaan lopen zoals de kwaliteitsnormen en wet- en regelgeving zijn (gedeeltelijk) op deze cultuurverschillen terug te voeren. Onvoldoende tijd voor relaties Het belang van relaties blijkt ook uit het feit dat bedrijven met alleen handelsrelaties minder tevreden zijn over Turkije dan bedrijven die er bijvoorbeeld gevestigd zijn. Een reden hiervoor zou kunnen zijn dat deze ondernemers te weinig tijd (kunnen) besteden aan het opbouwen van een zakelijk netwerk. Vanwege het belang van deze netwerken verdient het aanbeveling om ondanks de vlugge contacten toch energie te steken in de ontwikkeling hiervan. Onbekend maakt onbemind De wet- en regelgeving en wellicht het ontbreken van kennis daaromtrent wordt door ondernemers regelmatig als knelpunt ervaren. De spreuk onbekend maakt onbemind is hierbij waarschijnlijk sterk van toepassing. Uit meerdere onderzoeken blijkt namelijk dat bijvoorbeeld de transparantie en efficiency van het rechtssysteem weliswaar onder het niveau van Nederland liggen, maar ook duidelijk beter scoren dan in de meeste landen in Midden- en Oost-Europa (figuur 5). Hetzelfde geldt voor de mate van bureaucratie en corruptie. Het is duidelijk dat een beloning hier en daar noodzakelijk lijkt om succesvol te kunnen ondernemen in Turkije. Dit laatste is overigens kenmerkend voor heel veel landen in het gebied. In veel landen in de regio Zuidoost-Europa loert het corruptiegevaar bij het zakendoen. De mate waarin dit Figuur 5 Rangschikking efficiency van het rechtssysteem in Midden- en Oost-Europa Slowakije: 79 Oekraine: 112 Hongarije: 57 Roemenië: 97 Moldavië: 114 Rusland: 106 Servië: 91 Montenegro: 83 Bulgarije: 113 Macedonië: 111 Albanië: 118 Georgië: 117 Azerbeidzjan: 86 Armenië: 104 Turkije: 63 Griekenland: 51 Beter dan Turkije Iets slechter dan Turkije Aanzienlijk slechter dan Turkije Cyprus: 32 Noot: De figuur geeft de plaats op de ranglijst weer. Een hogere score dan Turkije betekent dat het rechtssysteem door ondernemers als minder efficiënt wordt ervaren. Bron: WEF: The Global Competitiveness Report 2007-2008 Kansrijk Turkije februari 2009 5
ondernemers schaadt is echter relatief laag in Turkije 1. Dit neemt niet weg dat ondernemers er wel degelijk rekening mee moeten houden. Informele arbeidsmarkt Turkije is in Europa het land met de grootste informele arbeids markt. Veel bedrijven hebben mensen zwart in dienst. Bij de overname of samenwerking met een Turks bedrijf is het dan ook van het grootste belang om hier inzicht te krijgen. Immers ook in Turkije zijn deze praktijken strafbaar. Onzekere economie De economie in Turkije kenmerkt zich door hoge toppen en diepe dalen. Dit blijkt al uit het verloop van figuur 3. Het diepste dal in de recente economische geschiedenis heeft zich voorgedaan in 2001 toen als gevolg van een slecht functionerend financieel systeem en een flink tekort bij de overheid, de inflatie en rentes omhoog schoten. Aanzienlijke hervormingen ondersteund door een uitgebreid IMFprogramma waren het gevolg en leidden uiteindelijk tot een ingeperkte en meer transparante rol van de overheid in de Turkse economie. Mede door deze hervormingen heeft deze de afgelopen jaren snel kunnen groeien. De grootste uitdaging blijft echter het terugdringen van de schuldenlast en daarmee het laten afnemen van de afhankelijkheid van buitenlandse financierders (tabel 2). Door de recente financiële crisis is de onzekerheid echter weer toegeslagen. Financiering van het tekort wordt moeilijk nu er minder krediet voorhanden is, met als gevolg dat het IMF mogelijk wederom moet ingrijpen. Voordeel hiervan is overigens niet alleen dat de financiële situatie wordt verruimd, maar ook dat het land gedwongen wordt om de financiën beter op orde te krijgen, waardoor het effect van de crisis voor Turkije kan worden beperkt. Valutarisico neemt toe in tijden van crisis De kwetsbare economie heeft er voor gezorgd dat de Turkse Lira na een aantal jaren van relatieve stabiliteit sinds september van 2008 met bijna 20% is gedeprecieerd. Daarmee is het een van de sterkst getroffen Europese valuta. Als gevolg hiervan zijn bijvoorbeeld de lokale kosten in euro s lager, maar hebben Nederlandse bedrijven die in euro s rapporteren ook moeten afwaarderen. Zolang er onzekerheid over IMF-leningen is, mag verwacht worden dat de Turkse munt onder druk blijft staan. Kansrijk Turkije in eigen hand De kansen voor Nederlandse ondernemers zijn duidelijk. Turkije is een relatief groot land met een jonge bevolking waardoor de (arbeids)markt zeer aantrekkelijk is als afzeten productiegebied. Ondernemers lopen in Turkije echter ook tegen tal van problemen aan. Verdieping in het land, de markt en de cultuur lijken noodzakelijk om deze problemen te verzachten. Mede daarom organiseren de drie partners in 2009 het Turkije Jaar en hebben zij zich tot doel gesteld om de kansen die ondernemen in Turkije met zich meebrengt beter voor het voetlicht te krijgen. Tabel 2 Buitenlandse schuld Turkije 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 2009* 2010* Buitenlandse schuld (miljarden $) 130 144 161 169 206 247 289 294 299 Buitenlandse schuld als % van BBP 56% 47% 41% 35% 39% 38% 38% 39% 36% * ramingen ING Economisch Bureau 1 Dit blijkt uit zowel zowel de enquête van IMD als World Economic Forum Kansrijk Turkije februari 2009 6
Economische ontwikkelingen Turkije De Turkse economie werd in de beginjaren van deze eeuw gekenmerkt door een zeer robuuste groei van ruim 6%. Al sinds 2007 loopt de groei iets terug met een verwacht dieptepunt in 2009 van een kleine 2%. Vanaf het laatste kwartaal van dit jaar zal de groei weer oplopen door met name (buitenlandse) investeringen. De export blijft naar verwachting nog onder druk staan als gevolg van het grote aandeel van transportmiddelen en dan met name personenauto s daarin. De vraag vanuit Europa is dusdanig ingezakt dat ook de exportgroei enkele procenten terugloopt. Tabel 3 Economische ontwikkeling Turkije 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 2009* 2010* Economische groei 6,2% 5,3% 9,4% 8,4% 6,9% 4,6% 2,8% 1,7% 3,6% Export 16% 22% 14% 10% 12% 11% 8% 3% 2% Import 21% 33% 21% 12% 8% 13% 4% -1% 6% Inflatie 30% 18% 9,3% 7,7% 9,7% 8,4% 10,7% 7,4% 5,6% Wisselkoers (TRY/ ) 1,72 1,76 1,82 1,59 1,87 1,70 2,14 1,90 1,70 * ramingen ING Economisch Bureau Kansrijk Turkije februari 2009 7
Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Loes Klappe-Linsen, directeur handelsbetrekkingen loes.klappe-linsen@ing.nl Machiel Bode, manager international banking 020 652 20 75 Willemijn Gwanmesia-Houtman, 070 330 56 60 Marvin Bruijstens, 079 353 12 86 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 6 februari 2009.