Samenvatting van een onderzoek naar gezondheid en welzijn onder 65 plussers in Gelderland Midden

Gezond ouder worden? Samenvatting van een onderzoek naar gezondheid en welzijn onder 65 plussers in Gelderland Midden De GGD van Veiligheids en Gezondheidsregio Gelderland Midden (VGGM) voert voor 16 gemeenten een aantal wettelijke taken uit op het gebied van de publieke gezondheid. Eén van die taken is het verschaffen van inzicht in de gezondheidstoestand van de inwoners van Gelderland Midden. De GGD doet dit door het uitvoeren van gezondheidsmonitors. De resultaten van de gezondheidsmonitors worden door gemeenten gebruikt voor de ontwikkeling, onderbouwing en evaluatie van hun lokaal gezondheidsbeleid. De monitors worden door de GGD en van Gelderland en Overijssel gezamenlijk uitgevoerd. Hierdoor zijn de resultaten in de zes GGD regio s goed onderling vergelijkbaar. Ieder jaar wordt een andere doelgroep (kinderen, jongeren, volwassenen, ouderen) onderzocht, door middel van enquêtes. In 2010/2011 was het de beurt aan de 65 plussers. De onderzoeksopzet In het najaar van 2010 kregen 9.986 willekeurig geselecteerde, zelfstandig wonende 65 plussers in Gelderland Midden het verzoek om een uitgebreide vragenlijst in te vullen. 5.928 mensen gaven gehoor aan dit verzoek. De totale respons komt daarmee op 59% (28% via internet en 72% schriftelijk). De mensen die via internet invulden kregen na afloop een persoonlijk gezondheidsadvies op basis van de door hen ingevulde antwoorden. Deelname was anoniem. De onderwerpen die in de vragenlijst aan bod kwamen zijn mede op basis van wensen van de gemeenten gekozen. Er is gevraagd naar lichamelijke en geestelijke gezondheid, leefstijl, zelfredzaamheid, sociale omgeving, welzijn, bekendheid van voorzieningen en wonen. Om te corrigeren voor verschillen in leeftijd, geslacht en gemeentegrootte zijn de resultaten gewogen. De resultaten van het onderzoek zijn representatief voor zelfstandig wonende ouderen. De ervaring leert echter dat lager opgeleiden,allochtonen en mensen met een slechte gezondheid minder vaak meedoen aan onderzoek, waardoor de resultaten iets gunstiger zijn dan de werkelijkheid. 65 plussers in Gelderland Midden In onze regio is 15% van de bevolking 65 jaar of ouder. De vergrijzing neemt de komende jaren toe en verloopt per gemeente verschillend. In de regio is over 30 jaar een kwart van de bevolking 65 jaar of ouder. We kennen nu een aantal grijze en een aantal groene gemeenten in de regio. De komende 30 jaar zal de grijze golf de bevolkingsopbouw echter flink veranderen zoals in onderstaande figuur wordt geïllustreerd. 'Groene' gemeenten, zoals Duiven en Westervoort zijn over 30 jaar 'grijze' gemeenten. Het aandeel ouderen neemt toe van respectievelijk 13% en 12% naar 29% en 26%. 1

Figuur 1: Toename aandeel 65 plussers in de gemeenten van regio Gelderland Midden Over wie hebben we het? De groep 65 plussers in Gelderland Midden bestaat voor 43% uit mannen en 57% uit vrouwen. Naarmate de leeftijd stijgt wordt deze verdeling schever, het aandeel vrouwen neemt toe van 52% naar 72% (figuur 2). Figuur 2: Geslachtsverdeling naar leeftijd onder de 65 plussers in de regio Gelderland Midden 2

Bijna eenderde van de 65 plussers (31%) woont alleen, het aantal alleenstaanden neemt toe met de leeftijd, Vrouwen wonen vaker alleen dan mannen. 92% van de respondenten is van Nederlandse afkomst. Ongeveer eenvijfde van de 65 plussers is hoogopgeleid, het overgrote deel (66%) heeft geen of weinig opleiding gehad. Het opleidingsniveau neemt af met het stijgen van de leeftijd. Eén op de tien respondenten heeft moeite met rondkomen van het inkomen. Bij 16% van de totale groep bestaat het inkomen alleen uit AOW. 57% van de respondenten heeft een eigen woning, 43% huurt de woning. De meeste 65 plussers wonen in een eensgezinswoning (62%), eenvijfde deel woont in een flat en één op de tien in een zelfstandige seniorenwoning. 80% van de respondenten wil niet verhuizen. Hoe gezond zijn de 65 plussers? In het onderzoek is gevraagd naar de ervaren gezondheid, dat wil zeggen hoe iemand zijn of haar eigen gezondheid beoordeelt. Hoe slechter de ervaren gezondheid, hoe groter de kans op overlijden. In Gelderland Midden beoordeelt gemiddeld 73% van de senioren de eigen gezondheid (zeer) goed tot uitstekend. Er zijn echter grote verschillen tussen mannen en vrouwen, laag en hoogopgeleiden en tussen oudere en jongere senioren. 65 plussers hebben meer last van één of meer chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk, gewrichtsslijtage van heup of knie en diabetes komen het meest voor. Ruim de helft van de mensen met een chronische aandoening voelt zich hierdoor belemmerd. Valongelukken komen regelmatig voor; 17% is in de drie maanden voorafgaand aan het onderzoek gevallen, vooral in en om huis. Eenderde hiervan liep lichamelijk letsel op door het valongeluk. Ook de psychische gezondheid is onderzocht. Van de respondenten is 15% licht tot ernstig psychisch ongezond; mannen, 65 74 jarigen en hoogopgeleiden hebben vaker een goede psychische gezondheid dan vrouwen, 85+ en laagopgeleiden (figuur 3). 35% heeft een matig tot hoog risico op een angststoornis of een depressie. Eén op de vijf respondenten heeft een probleem dat hem of haar dag en nacht bezighoudt, zoals zijn/haar eigen gezondheid en zorgen om (klein)kinderen of partner. Figuur 3: licht tot ernstige psychische ongezondheid naar opleiding, leeftijd en geslacht (%) 3

Hoe gezond leven 65 plussers? Van de 65 plussers ontbijt 93% dagelijks. De warme maaltijd wordt niet dagelijks gebruikt, 22% slaat deze wel eens over. Fruit wordt dagelijks door 72% gegeten, groente door 67%. Voor senioren is de beweegnorm 30 minuten per dag matig intensief bewegen (wandelen, fietsen, tuinieren), gedurende 5 dagen per week. In Gelderland Midden voldoet slechts 58% van de 65 plussers aan deze norm. Toch denkt 71% dat ze genoeg bewegen. Meer dan de helft van de respondenten heeft overgewicht, op basis van zelfgerapporteerde lengte en gewicht. Bij 16% is zelfs sprake van ernstig overgewicht. In deze laatste groep zijn de vrouwen, 65 74 jarigen en laagopgeleiden oververtegenwoordigd (figuur 4). Figuur 4: Ernstig overgewicht, uitgesplitst naar opleiding, leeftijd en geslacht (%) Ook naar het genotmiddelengebruik is gevraagd; 12% van de 65 plussers rookt, 9% wordt gekenmerkt als een overmatige drinker. De eigen woning wordt door minder dan de helft van de 65 plussers voldoende geventileerd. Dit kan gezondheidsklachten als hoofdpijn en duizeligheid met zich meebrengen. Welke beperkingen ervaren 65 plussers? In de 65+ monitor is gevraagd naar lichamelijke beperkingen. Deze worden door 31% van de respondenten gerapporteerd. Beperkingen nemen duidelijk toe met de leeftijd. 20% van de 65 74 jarigen heeft een beperking, boven de 85 jaar zijn er meer mensen met dan zonder een lichamelijke beperking (65%). Het gaat hier om beperkingen in het horen, zien en de mobiliteit. Ook is nagevraagd of er beperkingen zijn in het uitvoeren van huishoudelijk werk. Van de 65 plussers in Gelderland Midden kan 31% van de 65 plussers één of meer huishoudelijke taken niet (meer) geheel zelfstandig uitvoeren. Zwaar huishoudelijk werk en bedden verschonen leveren het vaakst problemen op (figuur 5). 4

Figuur 5: Niet geheel zelfstandig kunnen uitvoeren van één of meer huishoudelijke activiteiten (%) Vervoer is belangrijk voor de sociale contacten en maatschappelijke participatie. Beschikbaarheid en toegankelijkheid van vervoer maakt dat mensen langer zelfredzaam zijn. Een kwart van de respondenten heeft soms tot vaak problemen met vervoer. Belangrijkste redenen zijn dat men niet meer durft te fietsen, dat men het te ingewikkeld vindt of lichamelijk niet meer in staat is om het openbaar vervoer te gebruiken. Deze problemen nemen sterk toe met de leeftijd. Wie zorgt voor de 65 plusser? Er is gevraagd naar de zelfredzaamheid en de zorg van 65 plussers. Uit de antwoorden blijkt dat 16% van de 65 plussers afgelopen jaar mantelzorg heeft ontvangen, vooral van kinderen en/of partner. Ze krijgen met name ondersteuning bij het doen van huishoudelijk werk, begeleiding en vervoer en bij de administratie. Het krijgen van mantelzorg neemt sterk toe met de leeftijd. 44% van de 85 plussers ontvangt deze vorm van zorg. De 65 plusser ontvangt niet alleen mantelzorg, maar is zelf ook een belangrijke mantelzorger. 16% van de respondenten gaf afgelopen jaar mantelzorg. Deze zorg wordt het vaakst aan de partner gegeven. Welke voorzieningen gebruikt de 65 plusser? Er is een scala aan voorzieningen voor ouderen. Ruim een kwart van de respondenten maakt weleens gebruik van financiële of administratieve ondersteuning, 16% neemt deel aan culturele en recreatieve activiteiten in het dienstencentrum en 16% doet mee aan sport en bewegingsactiviteiten in het dienstencentrum. Er wordt weinig gebruik gemaakt van hulp bij sociale contacten (2%), ondersteuning voor mantelzorgers (2%) en de ouderenadviseur (3%). Er is in het onderzoek nagevraagd of mensen weten waar bepaalde voorzieningen kunnen worden aangevraagd. Waar thuiszorg aangevraagd kan worden is het meest bekend. Het minst bekend is waar financiële/administratieve ondersteuning, het PGB, personenalarmering, ouderenadviseur en schuldhulpverlening aangevraagd kan worden. De resultaten staan hieronder in de figuur weergegeven. 5

Figuur 6: Percentage 65 plussers in Gelderland Midden dat niet weet waar ze terecht kunnen voor bovenstaande voorzieningen Hoe is de sociale omgeving van de 65 plusser? De sociale omgeving wordt steeds belangrijker voor de 65 plusser. Niet alleen bevordert sociale steun de gezondheid en het welbevinden, in het huidige tijdsgewricht speelt de sociale omgeving een steeds grotere rol in het zolang mogelijk zelfstandig blijven van deze groep. Gelukkig is 89% van de 65 plussers (zeer) tevreden met hun sociale contacten. Toch ervaart bijna een kwart van de respondenten weinig tot geen sociale steun, met name bij problemen. 34% is matig eenzaam en 7% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Het percentage eenzamen neemt toe met de leeftijd. Aangezien het overgrote deel van de 65 plussers niet meer deelneemt aan het arbeidsproces wordt de tijd op een andere manier gevuld. Het uitvoeren van de activiteiten geeft voor velen zin aan het leven en leidt vaak tot sociale contacten, wat de vereenzaming vermindert. De meeste 65 plussers wandelen of fietsen en gaan op bezoek of ontvangen bezoek. De digitalisering is ook doorgedrongen tot deze leeftijdsgroep, bijna de helft van de 65 plussers zit regelmatig achter de computer om te internetten of te e mailen. Conclusies en aanbevelingen Dé 65 plusser bestaat niet. Het is een gemêleerde groep mensen met verschillende achtergronden, problemen en behoeften. Leeftijd, geslacht en opleiding hebben grote invloed op gezondheid en welzijn van 65 plussers. Gemeenten en instellingen moeten hier rekening mee houden in hun beleid en in hun aanbod. Met de gezondheid van de groep gaat het op zich goed, al nemen de problemen en beperkingen duidelijk toe met de leeftijd. In de preventieve ouderengezondheidszorg gaat het erom ouderen zolang mogelijk zelfstandig te laten functioneren in de maatschappij. Hiervoor is het van groot belang dat mensen gezond ouder worden. 6

Tijdens de expertmeeting, die op 22 september is georganiseerd naar aanleiding van de 65+ monitor, hebben gemeenten en professionals samen kennis kunnen nemen van resultaten uit de monitor en de betekenis voor het eigen werk. Het visuele verslag is hier integraal opgenomen. Er zijn diverse preventieve activiteiten die bij kunnen dragen aan gezond ouder worden en zelfredzaam blijven. Gemeenten en instellingen moeten daarbij onderkennen dat er verschillende doelgroepen zijn en verschillende niveaus van preventie (staan in de visuele notulen beschreven). Belangrijk is vooral dat gemeenten zelf niet de uitvoerders zijn van de preventieve ouderengezondheidszorg. Er zijn veel spelers actief op dit veld, gemeenten hebben de regie. Preventieve ouderengezondheidszorg is niet zozeer nieuw beleid als wel het kritisch kijken naar bestaande activiteiten en slimme verbindingen maken. Deze wens is ook door de professionals uitgesproken tijdens de expertmeeting. De uitdaging is om over de grenzen van de eigen organisatie heen te kijken en de doelgroep centraal te stellen. De doelgroep is echter divers, net als de preventieve activiteiten die aangeboden worden. Een gezonde 65 plusser kan gebaat zijn bij sociale activiteiten om actief te blijven (universele preventie). Bij een 80 plusser met een thuiszorg indicatie kan 'achter de voordeur' bijvoorbeeld mantelzorgproblematiek of eenzaamheid tijdig worden gesignaleerd in het kader van de selectieve preventie. Een oudere met een duidelijk verhoogd risico op diabetes kan door de huisarts worden verwezen naar beweegactiviteiten (geïndiceerde preventie) en tot slot kan het werk van een praktijkondersteuner van de huisarts een 80 jarige met een chronische aandoeningen helpen om langer zelfstandig te blijven in het kader van de zorggerelateerde preventie. Zoek dus afstemming met de instellingen, maar ook binnen de eigen gemeente (Wmo loket, Werk en Inkomen, Bouwen en Wonen) en kijk over elkaars grenzen. Aansprekende voorbeelden binnen en buiten de regio 'Gezond ouder worden' Dit project wordt binnen de academische werkplaats 'Agora' uitgevoerd voor de regio Gelre IJssel en is gericht op het bevorderen van de gezondheid van de 65 plusser. Het project gaat uit van drie pijlers: onderzoek (combineren van bestaande monitors om een zo compleet mogelijk beeld te geven), samenhang in aanbod (inventariseren van aanbod en bij elkaar brengen van de aanbieders) en beoordelen van bestaande interventies. Tezamen geven deze pijlers richting aan de prioritering en aanpak van gezondheidsproblemen van 65 plussers. Het project heeft o.a. geleid tot een deelproject: 'Voor elkaar, In de buurt'. In deze interventie gaan sociaal actieve 65 plussers op zoek naar minder sociaal actieve ouderen bij hen in de buurt. Er worden vanuit de doelgroep, met ondersteuning van het welzijnswerk, activiteiten georganiseerd. www.aw agora.nl '(G)OUD' Huisartsen en andere eerstelijnszorgverleners, gemeenten, GGD, welzijnsinstellingen, GGZ, ziekenhuizen, verpleeg en verzorgingshuizen en de patiëntenorganisaties werken nauw samen om de kwaliteit van leven van zelfstandig wonende 75 plussers te verbeteren. Het netwerk richt zich op vroegsignalering en op het ontwikkelen van een passend aanbod in de regio Zuid Limburg. www.goudlimburg.nl 7

'Experiment gezonde wijk' De gemeente Arnhem heeft de doelstellingen van het Rijksprogramma Gezonde Wijk én de krachtwijkenaanpak met elkaar verbonden in de sociale dynamiek van Presikhaaf. Het uiteindelijke doel is het verstevigen van het netwerk in de wijk zodat bewoners beter worden gehoord en gezien. De bewoners zélf spelen vanaf het begin een cruciale rol in het project. Het resultaat is een divers netwerk met voelsprieten in alle domeinen van Presikhaaf. Mensen nemen eigenaarschap over het eigen netwerk, voelen zich verantwoordelijk voor een goede relatie en zetten zich hier actief voor in. Professionals zijn in staat om buiten hun eigen organisatie contacten te leggen en te onderhouden. Eén van de belangrijkste bevindingen uit dit experiment is dat mensen aanspreken op hun eigen kracht beter werkt dan ze als patiënt te benaderen met een programma speciaal gericht op hun ziekte of beperking. Deze interventie is niet specifiek voor ouderen maar voor een hele wijk bedoeld en geeft daardoor goede handvatten voor zowel gezondheids als participatiedoelen. www.presikhaaf.info 'Aanpak Doesburg' Na de publicatie van de regionale startnotitie preventief gezondheidsbeleid ouderen, lieten huisartsen en gemeente een screening op de zorg en welzijnssituatie van 75 plussers uitvoeren door de Radboud Universiteit Nijmegen. De huisartsen maakten een onderscheid tussen niet kwetsbare ouderen, kwetsbare ouderen en ouderen waarvan ze te weinig weten. De discussie over de resultaten met lokale partijen in zorg en welzijn en ouderenbonden leert dat 75 plussers zich uitstekend redden en de huisarts zien als eerste partij waartoe zij zich wenden wanneer dat niet zo is. Ook wanneer zij, objectief gezien nogal wat mankeren, redden veel ouderen zich heel goed. Huisartsen, gemeente en andere partijen werken naar ouderen een meer structurele aanpak uit. Partijen kiezen voor een netwerkbenadering met als kernpartners de huisarts, wijkverpleegkundige / thuiszorg, ouderenwerk en maatschappelijk werk. Motto is: ken als huisarts je patiënten, mobiliseer het netwerk op signalering en bemoeienis en werk gelijktijdig een preventieaanbod uit gericht op gedrag en leefgewoonten van ouderen in het algemeen. Dit veronderstelt dat de huisarts bijvoorbeeld één maal per jaar zijn dossiers screent van de ouderen die hij nooit ziet. Bij anderen in het netwerk kunnen zij wel in beeld zijn. Bij de presentatie van de resultaten van de screening op de zorg en welzijnssituatie van 75 plussers, de discussie daarover en de vervolgaanpak is sprake van ruime betrokkenheid van alle partijen. Meer weten over de 65+ monitor? GGD van Veiligheids en Gezondheidsregio Gelderland Midden www.vggm.nl 0800 8446000 Contactpersonen: Nicole de Jong, epidemioloog Angela Vos, beleidsmedewerker Arnhem, november 2011 8