Module Kennen en herkennen van gezelschapsdieren

Module Kennen en herkennen van gezelschapsdieren De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL

Colofon Auteur Esther van Schuur Henriëtte van Grinsven Kirsten van Valkenburg Redactie Frederieke Genevace Beeldverwerking ARKA media bv Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, 2019 2019 Ontwikkelcentrum, Nederland Email: info@ontwikkelcentrum.nl Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

Inhoudsopgave Inleiding 5 Hoofdstuk 1 Indeling van het dierenrijk 7 1.1 Oriëntatie 7 1.2 Het dierenrijk 8 1.3 Naamgeving 14 1.4 Samenvatting 17 1.5 Opdracht 18 Begrippenlijst 19 Hoofdstuk 2 Soorten en rassen 21 2.1 Oriëntatie 21 2.2 Honden 23 2.3 Katten 33 2.4 Fretten 36 2.5 Konijnen 38 2.6 Diersoorten binnen de orde van knaagdieren 40 2.7 Diersoorten in de klasse van vogels 49 2.8 Diersoorten in de klasse van reptielen 56 2.9 Diersoorten in de klasse van amfibieën 61 2.10 Diersoorten in de klasse van vissen 64 2.11 Samenvatting 69 2.12 Opdracht 70 Begrippenlijst 71 Hoofdstuk 3 Exterieurkenmerken 75 3.1 Oriëntatie 75 3.2 Anatomie 76 3.3 Van kop tot staart 78 3.4 Kleuren en aftekeningen 83 3.5 Geslachtsbepaling 91 3.6 Samenvatting 101 3.7 Opdracht 102 Begrippenlijst 103 Hoofdstuk 4 Signalement 107 4.1 Oriëntatie 107 4.2 Het signalement 108 4.3 Registratie en administratie 116 4.4 Samenvatting 119 4.5 Opdracht 120 Begrippenlijst 121

Inleiding KWALIFICATIEDOSSIER DIERVERZORGING De module Kennen en herkennen van dieren is onderdeel van een serie modulen van het Ontwikkelcentrum voor het kwalificatiedossier Dierverzorging. De inhoud van deze module sluit aan bij het basisdeel Kerntaak 1 Zorgdragen voor dieren van dit kwalificatiedossier. KENNEN EN HERKENNEN VAN DIEREN Om dieren professioneel te kunnen verzorgen, is het noodzakelijk te weten met welke dieren je werkt. Het dierenrijk bestaat uit meer dan een miljoen dieren. In deze module leer je hoe er structuur is aangebracht in het dierenrijk. Ook leer je wat de kenmerken zijn van veel gehouden diersoorten. Omdat je je als dierverzorger richt op de verzorging van gewervelde dieren en niet op bijvoorbeeld insecten of wormen, worden alleen de gewervelde dieren behandeld. Dit zijn vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen INHOUD De module bestaat uit vier hoofdstukken. Het dierenrijk bevat meer dan een miljoen diersoorten. Deze diersoorten zijn gerangschikt in groepen, op basis van overeenkomsten van eigenschappen. Iedere groep dieren wordt weer onderverdeeld in kleinere groepen die nog meer overeenkomsten met elkaar vertonen. Voor de verzorging van dieren is die onderverdeling van belang, omdat daaruit informatie te verkrijgen is over de verzorging. Immers één van de overeenkomsten van eigenschappen is het natuurlijke gedrag van de dieren. In hoofdstuk 1 leer je hoe de wetenschap structuur heeft aangebracht in al die verschillende diersoorten en wat de wetenschappelijke naam van een dier je vertelt. In hoofdstuk 2 worden de soorten en rassen van vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen besproken, die je het meeste tegen zult komen als dierverzorger. Om dieren te kunnen herkennen, kun je naar het uiterlijk kijken. In hoofdstuk 3 leer je wat je aan de buitenkant van een dier kunt zien. Hoe is het dier gebouwd? Welke kleur heeft het dier? En is het een mannetje of een vrouwtje? In het laatste hoofdstuk leer je hoe je een dier goed kunt omschrijven. Dit is belangrijk om ervoor te zorgen dat iedereen over hetzelfde dier praat en ook om een dier te kunnen herkennen aan de hand van deze omschrijving, het signalement. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het verwerken van de inhoud van deze module. De auteurs

Leerdoelen Aan het eind van dit hoofdstuk heb je de volgende leerdoelen behaald. Je kunt de term classificatie uitleggen en daarbinnen de plek van het dierenrijk benoemen. Je kunt de klassen binnen de afdeling gewervelden opnoemen. Je kunt de termen orde, familie, geslacht, soort, ondersoort opnoemen in de volgorde zoals deze binnen de classificatie gehanteerd wordt. Je kunt de definitie van een soort en een ras geven. Je kunt de term taxonomie uitleggen. Je kunt het systeem van de binominale naamgeving uitleggen en toepassen.

Hoofdstuk 1 Indeling van het dierenrijk 1.1 ORIËNTATIE DIERENRIJK Dat een kikker totaal anders is dan een aap, weten we allemaal. Maar er leven meer dan een miljoen diersoorten op aarde, die je onmogelijk allemaal kunt kennen. Als je dieren niet kent, hoe weet je dan dat ze verschillend zijn of juist op elkaar lijken? Alle organismen op aarde, dus ook de dieren, kunnen schematisch ingedeeld worden. Die indeling is gebaseerd op de overeenkomsten tussen de dieren.

8 Indeling van het dierenrijk 1.2 HET DIERENRIJK Organismen Classificatie Eukaryoot INDELING Als je dieren gaat verzorgen, is kennis van het dierenrijk noodzakelijk. Alle organismen, alle vormen van leven die op aarde voorkomen, zijn schematisch ingedeeld. Je noemt dit de classificatie. Hierin zijn alle organismen, het leven dus, onderverdeeld in drie domeinen. Eén van die domeinen is het domein van de eukaryoten. Dit zijn alle organismen die ten minste één celkern hebben. De eukaryoten worden onderverdeeld in vier rijken, waarvan het dierenrijk er één is. Slechts een betrekkelijk klein deel van alle organismen behoort dus tot het dierenrijk. Afb. 1.3 Classificatie DIERENRIJK Het dierenrijk bevat meer dan een miljoen diersoorten. Deze diersoorten zijn gerangschikt in groepen, op basis van overeenkomsten van eigenschappen. Iedere groep dieren wordt weer onderverdeeld in kleinere groepen die nog meer overeenkomsten met elkaar vertonen. Omdat er nog altijd veel ontdekt wordt over het leven, zijn er soms nieuwe inzichten over het indelen van organismen. Door de mogelijkheid om DNA-onderzoek te doen is het bijvoorbeeld veel makkelijker om verwantschappen tussen organismen vast te stellen. Het kan daarom best zo zijn dat er over tien jaar een andere indeling wordt gebruikt.

Indeling van het dierenrijk 9 WIST JE DAT? Afb. 1.4 Rode lynx Alle kleine kattensoorten waren vroeger opgenomen in het geslacht Felis. Tegenwoordig zijn ze in meerdere geslachten gesplitst om belangrijke verschillen tussen de dieren beter te kunnen weergeven. De wetenschappelijke naam van de rode lynx, een dier dat voornamelijk voorkomt in de Verenigde Staten, was Felis rufus. Tegenwoordig draagt het dier de naam Lynx rufus. De rode lynx zou er maar zo van in de war kunnen raken. AFDELINGEN EN KLASSEN Het dierenrijk is opgedeeld in zeven afdelingen: stekelhuidigen, weekdieren, wormen, gewervelden, geleedpotigen, neteldieren en sponzen. De gewervelden worden verder onderverdeeld in vijf klassen, namelijk: vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen. Afb. 1.5 Onderverdeling van de gewervelden in vijf klassen.

10 Indeling van het dierenrijk Onevenhoevigen Evenhoevigen ORDEN Iedere klasse is onderverdeeld in orden. Bij zoogdieren worden er ongeveer dertig orden erkend. Als dierverzorger krijg je waarschijnlijk veel te maken met roofdieren, zoals de hond en de kat, haasachtigen, zoals het konijn, knaagdieren, onevenhoevigen en evenhoevigen. Onevenhoevigen zijn dieren met hoeven met een oneven aantal tenen. Bij paarden bijvoorbeeld bestaan de hoeven uit slechts één deel. Tot de evenhoevigen behoren hoefdieren waarbij de hoef uit een even aantal delen bestaat. Bijvoorbeeld koeien of geiten, met ieder tweedelige hoeven. In de volgende tabel staat de indeling van zoogdieren in orden, met de wetenschappelijke naam en een voorbeeld van iedere orde. Nederlandse naam Wetenschappelijke Voorbeeld naam Buideldassen Peramelemorphia Kleine buideldas Buidelmollen Notoryctemorphia Gewone buidelmol Buistandigen Tubulidentata Aardvarken Cloacadieren Monotremata Vogelbekdier Evenhoevigen Artiodactyla Varken Gordeldierachtigen Cingulata Gordelmol Haasachtigen Lagomorpha Konijn Huidvliegers Dermoptera Vliegende kat Insecteneters Eulipotyphla Egel Klimbuideldieren Diprotodontia Rode reuzenkangoeroe Klipdassen Hyracoidea Steppeklipdas Knaagdieren Rodentia Cavia Luiaards en miereneters Pilosa Reuzenmiereneter Onevenhoevigen Perissodactyla Paard Opossummuizen Paucituberculata Grijsbuikopossummuis Opossums Didelphimorphia Noord-Amerikaanse opossum Primaten Primates Gorilla Roofbuideldieren Dasyuromorphia Tasmaanse duivel Roofdieren Carnivora Hond Schubdieren Pholidota Langstaartschubdier Slurfdieren Proboscidea Afrikaanse olifant Springspitsmuizen Macroscelidea Olifantspitsmuis Tenreks en goudmollen Afrosoricida Gewone tenrek Toepaja s Scandentia Gewone toepaja Vleermuizen Chiroptera Gladneus Walvissen Cetacea Tuimelaar Zeekoeien Sirenia Doejong

Indeling van het dierenrijk 11 WIST JE DAT? Hoe houd je het schoon? De orde van de buidelmollen bevat maar twee soorten: de gewone buidelmol en de kleine buidelmol. Deze buidelmollen hebben de opening van hun buidel naar achteren gericht, zodat er tijdens het graven geen zand in kan komen. Handig toch! Carnivoor Felidae FAMILIES Tot iedere orde behoren verschillende families. De dieren die tot de orde van roofdieren behoren zijn allemaal vleeseters, carnivoren. Maar de ene groep vleeseters leeft op het land, bijvoorbeeld de familie hondachtigen, terwijl een andere groep veel in het water leeft, bijvoorbeeld de familie zeehonden. Een andere manier waarop een familie zich kan onderscheiden is bijvoorbeeld doordat alle dieren uit de familie hun nagels in kunnen trekken. Dit geldt voor de familie van de katachtigen (Felidae), die ook tot de orde van de roofdieren behoort. GESLACHTEN Tot de familie van de katachtigen behoren de huiskat en de wilde kat. Maar ook de poema, de lynx en de leeuw zijn katachtigen. Omdat niet alle leden van de familie evenveel overeenkomsten met elkaar vertonen, wordt er onderscheid gemaakt in verschillende geslachten. De huiskat en de wilde kat hebben veel overeenkomsten met elkaar en behoren daarom allebei tot het geslacht Felis. De leeuw verschilt nogal van de huiskat of wilde kat. Daarom behoort de leeuw tot een apart geslacht, de Panthera. Andere katachtigen die tot het geslacht Panthera behoren zijn bijvoorbeeld de jaguar en de tijger. SOORTEN Een soort is de onderafdeling van een geslacht. Dieren worden tot dezelfde soort gerekend als ze samen vruchtbare nakomelingen voortbrengen. Dat betekent dat de nakomelingen van de soort zich succesvol kunnen voorplanten. Bij de voortplanting moet er sprake zijn van een vrije partnerkeuze en een natuurlijke voorplanting. Indien ingrijpen van de mens nodig is voor een succesvolle voortplanting, dan is dit niet het geval. De haas (Lepus europaeus) bijvoorbeeld kan niet het konijn (Oryctolagus cuniculus) bevruchten, andersom ook niet. Ze behoren niet tot dezelfde soort. De wolf (Canis lupus) en de hond (Canis lupus familiaris) behoren wel tot dezelfde soort: ze kunnen met elkaar paren en voor vruchtbare nakomelingen zorgen. Het paard (Equus caballus) en de ezel (Equus asinus) kunnen wel paren en er kunnen nakomelingen uit voortkomen, alleen kunnen de nakomelingen niet voor nageslacht zorgen. Zij zijn onvruchtbaar. Daarom behoren het paard en de ezel niet tot dezelfde soort.

12 Indeling van het dierenrijk Afb. 1.6 De zebroid is een kruising tussen de ezel en de zebra. Dit is geen soort, omdat de zebroid zich niet succesvol kan voortplanten. UIT DE PRAKTIJK ZEBRA OF NIET? In juli 2018 ging deze foto, uit een Facebook-post van een Egyptische student, viral. De jongeman was op bezoek in een dierentuin in Caïro en vond deze zebra verdacht veel lijken op een (geverfde) ezel. De lange oren, de manen en de strepen die op de kop merkwaardig waren uitgeveegd niet zoals het er normaal bij een zebra uitziet. De directeur van de dierentuin gaf aan dat het hier toch echt om een zebra ging, maar diverse deskundigen vonden het bewijsmateriaal overtuigend genoeg: dit zou een ezel zijn. Afb. 1.7 Deze jongeman vindt het maar twijfelachtig, zebra of ezel?

Indeling van het dierenrijk 13 RASSEN Soorten worden op hun beurt weer verdeeld in ondersoorten. Je noemt dat rassen. De soort Felis catus (huiskat) kent bijvoorbeeld de rassen Europese korthaar, abbessijn en Siamees. Rassen kunnen door toevallige mutaties zijn ontstaan, maar meestal ontstaan ze door menselijk handelen. Er is dan gericht gefokt om tot een bepaald ras te komen. Afb. 1.8 Classificatie van de Europese korthaar. VRAGEN 1. Geef aan of de volgende beweringen juist of onjuist zijn. -- Een klasse omvat meer individuen dan een orde. Juist Onjuist -- Wormen vormen een aparte afdeling binnen het dierenrijk. Juist Onjuist -- Een geslacht behoort meestal tot meerdere families. Juist Onjuist -- De gewervelden vormen een aparte orde binnen het dierenrijk. Juist Onjuist 2. Aan welke eis moeten dieren voldoen om tot dezelfde soort te behoren? A. Ze moeten samen nakomelingen kunnen voortbrengen. B. Ze moeten qua uiterlijk op elkaar lijken en dezelfde taal spreken. C. Ze moeten samen vruchtbare nakomelingen kunnen voortbrengen. D. Ze moeten tot hetzelfde geslacht behoren en samen nakomelingen kunnen voortbrengen.

14 Indeling van het dierenrijk 3. Wat zijn de vijf klassen binnen de afdeling gewervelden? 4. Op basis waarvan worden binnen een orde families ingedeeld? 5. Op basis waarvan worden binnen een familie een aantal geslachten ingedeeld? 6. Geef een omschrijving van het begrip rassen. 7. Europese bijensoorten produceerden niet zo goed in tropische klimaten. Daarom werden de Afrikaanse honingbij (Apis mellifera scutellata) en verschillende Europese soorten (onder andere dee Apis mellifera ligustica en de Apis mellifera iberiensis) met elkaar gekruist. Men hoopte op die manier een bij te kweken die wel goed zou produceren in warme omstandigheden. Uit de kruising ontstond de geafrikaniseerde honingbij. Ook wel killer bee genoemd vanwege het agressieve karakter van deze bij. Is de geafrikaniseerde honingbij vruchtbaar of niet? Leg je antwoord uit. 1.3 NAAMGEVING Taxonomie TAXONOMIE Om te zorgen dat iedereen overal ter wereld weet welk dier bedoeld wordt, is het belangrijk dat iedereen dezelfde naam voor hetzelfde dier gebruikt. De wetenschap die zich bezighoudt met de rangschikking en naamgeving van organismen is de taxonomie. VOOR- EN ACHTERNAAM De wetenschappelijke naam van een dier wordt gevormd door de geslachtsnaam en de soortnaam. De leeuw is bijvoorbeeld Panthera leo. Panthera is het geslacht; leo de soort. De tijger is Panthera tigre. Zowel de leeuw als de tijger behoort dus tot hetzelfde geslacht, namelijk Panthera, de panterkatten. De tijger behoort tot een andere soort dan de leeuw, namelijk tigre. De wetenschappelijke naam van de huiskat is Felis catus en die van de Europese boskat is Felis sylvestris. Beide dieren behoren tot het geslacht van de katten (Felis), maar ze behoren allebei tot een andere soort binnen de katten. De geslachten Panthera en Felis behoren beide tot de familie van de katachtigen, Felidae. Die namen lijken veel op elkaar. Goed opletten dus!

Indeling van het dierenrijk 15 Binominale systeem BINOMINAAL SYSTEEM Je kunt de wetenschappelijke naam van een dier vergelijken met je eigen naam. Die bestaat ook uit twee delen: eerst je voornaam en dan je achternaam ( geslachtsnaam ). Bij de dierennamen is alleen de volgorde net andersom: eerst de geslachtsnaam, dan de soortnaam. De geslachtsnaam begint altijd met een hoofdletter, de soortnaam met een kleine letter. Het systeem van dubbele namen noem je het binominale systeem. Afb. 1.9 Carolus Linnaeus (1707-1778) is de bedenker van het binominale systeem. TAXONOMIE EN DIERVERZORGING De naamgeving van dieren helpt je om te bepalen hoe je een dier verzorgt. Namen van dieren zijn gebaseerd op overeenkomsten tussen diersoorten. De dieren die tot de orde van roofdieren behoren zijn allemaal vleeseters. Als je dus weet dat een dier een roofdier is, weet je dat vlees een belangrijk onderdeel van de voeding van dat dier is. Alle dieren die tot de orde van knaagdieren behoren hebben doorgroeiende tanden en kiezen. Knagen is van belang om de gebitselementen af te slijten, zodat ze niet te ver doorgroeien. Knaagdieren moeten daarom veel vezelrijke voeding, zoals hooi, krijgen om goed te kunnen knagen. Dieren die horen bij de familie van katachtigen hebben scherpe nagels die ze kunnen uitslaan en intrekken. Deze nagels moeten scherp en schoon blijven. Daarom is het belangrijk te zorgen voor krabgelegenheid, zodat de dieren hun nagels kunnen scherpen. Sommige ziekten komen alleen bij bepaalde orden voor. Bijvoorbeeld de zeer besmettelijke ziekte mond-en-klauwzeer komt alleen voor bij evenhoevigen. Onevenhoevigen lopen dus geen gevaar bij een uitbraak en hoeven niet afgezonderd of geruimd te worden. Omnivoor herbivoor UITZONDERINGEN Op iedere regel zijn uitzonderingen. De bruine beer en de grote panda behoren tot de orde der roofdieren en de familie beerachtigen. Je zou dus verwachten dat beide diersoorten vleeseters of eventueel alleseters zijn. De bruine beer is inderdaad een alleseter (omnivoor), maar de grote panda is een planteneter (herbivoor), die alleen bamboe eet. In de wetenschappelijke naam zie je het grote verschil tussen deze twee berensoorten duidelijk terug. De wetenschappelijke naam van de bruine beer, Ursus arctos, vertoont geen enkele overeenkomst met de wetenschappelijke naam van de grote panda, Ailuropoda melanoleuca.

16 Indeling van het dierenrijk VRAGEN 8. Hoe heet het naamgevingssysteem van dieren met twee namen? A. duaal systeem B. binair systeem C. binominaal systeem D. nominaal systeem 9. Tot welk geslacht behoort de Burchell s zebra: Equus quagga burchelli? Geef zowel de wetenschappelijke als de Nederlandse naam van het juiste geslacht. 10. Zoek de wetenschappelijke namen op van de Afrikaanse en de Aziatische olifant. Verklaar aan de hand van deze wetenschappelijke namen of de beide olifantensoorten tot hetzelfde geslacht behoren. Leg je antwoord uit. Afb. 1.10 Een groep capibara s. 11. De capibara is het grootst levende knaagdier ter wereld. Tot welke orde behoort de capibara? Geef zowel de Nederlandse als de wetenschappelijke naam. 12. De wetenschappelijke naam van de capibara is Hydrochoerus hydrochaeris. Wat is de geslachtsnaam en wat is de soortnaam van de capibara?