KERNOPGAVEN ARBEIDSMARKTBELEID ZEELAND 2014
KERNOPGAVEN ARBEIDSMARKTBELEID ZEELAND 2014 De Zeeuwse Arbeidsmarktmonitor prof. dr. H. Kasper (Etil) drs. J. Meuwissen (Etil) drs. O. Sondermeijer (SBB) Maastricht, mei 2014
VOORWOORD De drie Zeeuwse O s (ondernemers, overheden en onderwijsinstellingen) hebben het voornemen om een gezamenlijk, gestructureerd Zeeuws arbeidsmarktoverleg op te zetten om tot een toekomstbestendig arbeidsmarktbeleid te komen. Kennis van de arbeidsmarkt is hiervoor een noodzakelijke voorwaarde. Daarom is door de 3 O s het initiatief genomen voor het ontwikkelen van de Zeeuwse Arbeidsmarktmonitor 2014. De Zeeuwse Arbeidsmarktmonitor verschaft informatie over de arbeidsmarkt die als uitgangspunt dient voor de dialoog over de arbeidsmarktvraagstukken in de gehele provincie Zeeland en de drie deelgebieden. Dit gebeurt aan de hand van kwantitatieve en kwalitatieve gegevens over de actuele arbeidsmarktsituatie, betrouwbare prognoses en een gedegen analyse. Als ruimtelijke aggregatieniveaus gebruikt de Zeeuwse Arbeidsmarktmonitor naast Nederland als referentiegebied de provincie Zeeland, de drie deelregio s Oosterschelde, Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen en de aangrenzende regio s Vlaanderen (België), West- Brabant en Rijnmond. De prognoses hebben betrekking op de periode 2013-2018 1 ; uitgangspunten daarbij zijn de Decemberraming 2013 van het CPB en de actualisatie van de UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014. De analyse vindt plaats aan de hand van een beproefd arbeidsmarktmodel, dat huidige en toekomstige vraag en aanbod op de arbeidsmarkt met elkaar confronteert en de geconstateerde (kwantitatieve en kwalitatieve) arbeidsmarktdiscrepanties vertaalt naar kernopgaven voor beleid. Dit alles binnen een context van factoren die hierop van invloed zijn. In de voorliggende notitie staan met name de kernopgaven voor het Zeeuwse arbeidsmarktbeleid centraal. Het formuleren van kernopgaven kan natuurlijk niet los gezien worden van de huidige en toekomstige arbeidsmarktsituatie. In het eerste hoofdstuk starten we daarom met een diagnose van de Zeeuwse arbeidsmarkt. Op basis van deze diagnose voeren we vervolgens in hoofdstuk twee een SWOT-analyse uit. Op basis van de diagnose en de SWOT formuleren we vervolgens relevante kernopgaven voor het arbeidsmarktbeleid. Daarbij maken we naast meer algemene kernopgaven ook onderscheid naar de specifieke participanten/partijen/partners op de arbeidsmarkt en de verschillende rollen die zij vervullen: werkenden, onderwijs, ondernemers en reserves 2. Voor meer informatie over de structuur en (te verwachten) trends op de Zeeuwse arbeidsmarkt verwijzen we u naar de nieuwsbrief van de Zeeuwse Arbeidsmarktmonitor en de website van de Zeeuwse arbeidsmarktmonitor. 1 2 Basisjaar voor de prognoses van de werkgelegenheid is 2013. Voor de prognoses van de beroepsbevolking en de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt is dat 2012. In de management samenvatting hebben we bij de beschrijving van de kernopgaven voor een iets anders insteek gekozen dan in hoofdstuk 3, namelijk kernopgaven naar Zeeuwse speerpuntsector. Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 1
INHOUDSOPGAVE Pagina VOORWOORD 1 MANAGEMENT SAMENVATTING 3 1 DIAGNOSE VAN DE ZEEUWSE ARBEIDSMARKT 9 1.1 Omgeving van de arbeidsmarkt 9 1.2 Vraagzijde van de arbeidsmarkt 11 1.3 Aanbodzijde van de arbeidsmarkt 12 1.4 Confrontatie van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt 14 2 SWOT-ANALYSE 15 3 KERNOPGAVEN ARBEIDSMARKTBELEID IN ZEELAND 18 3.1 Algemene kernopgaven 18 3.2 Kernopgaven werkenden 21 3.3 Kernopgaven onderwijs 22 3.4 Kernopgaven reserves 24 3.5 Kernopgaven ondernemers 26 4 CONCLUSIE 29 Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 2
MANAGEMENT SAMENVATTING Zeeuwse arbeidsmarktmonitor: dynamiek en onzekerheid groot De economische omstandigheden maken dat prognoses over de toekomstige Zeeuwse arbeidsmarkt met de nodige onzekerheden omkleed zijn. De Zeeuwse arbeidsmarktmonitor verschaft informatie over de dynamiek op de arbeidsmarkt en geeft verder input voor het formuleren van kernopgaven voor het Zeeuwse arbeidsmarktbeleid van de 3 O s (ondernemers, onderwijs en overheid). Gevolgen economische crisis groot Gedurende de economische crisis, 2009-2013, is het aantal arbeidsplaatsen (171.790 in 2013) in de provincie Zeeland fors afgenomen (-3.100 arbeidsplaatsen). Het banenverlies bleef beperkt door de toename in de sector zorg en welzijn (2.300 arbeidsplaatsen). De afname van het aantal arbeidsplaatsen gedurende de crisis vond vooral plaats bij het MKB en het grootbedrijf, terwijl het aantal zzp ers gedurende deze periode is toegenomen met circa 400 personen. Naar verwachting zet de trend van een toenemende inzet van zzp ers de komende jaren door in Zeeland. Zeeland heeft vergeleken met Nederland een structureel lage werkloosheid. In eerste instantie leken de gevolgen van de economische crisis voor de Zeeuwse werkloosheid beperkt. In 2013 echter is het Zeeuwse werkloosheidspercentage - net als het landelijke cijfer overigens - sterk toegenomen, van 4,2% in 2012 naar 5,9% in 2013 (een toename van 2.900 werklozen). Aandachtspunten zijn daarbij de (conjuncturele) toename van de jeugdwerkloosheid en de (structurele) werkloosheid onder ouderen. Economisch herstel verwacht De Nederlandse economie lijkt zich na de crisis enigszins te herstellen. In 2013 bedroeg de krimp van het bbp in Nederland nog -0,8%, maar groeit de Nederlandse economie in 2014 naar verwachting licht met 0,75%. Op de middellange termijn (2015-2018) blijft de economische groei met ongeveer 1,25% per jaar naar verwachting beperkt. De economische groei in 2014 vertaalt zich niet direct in een verbetering van de huidige arbeidsmarktsituatie. Werkgevers passen met vertraging hun personeelsbestand aan de afzetontwikkeling aan. In het jaar 2014 neemt het aantal arbeidsplaatsen daardoor in Zeeland nog steeds af (-1.100 arbeidsplaatsen. Gedurende de periode 2015-2018 blijft de Zeeuwse werkgelegenheid vervolgens redelijk stabiel. Ondanks de daling van de potentiële beroepsbevolking (het aantal inwoners 15-64-jaar) blijft de afname van de beroepsbevolking in Zeeland gedurende de periode 2014-2018 beperkt (-1.500 personen). De reden hiervoor is de verwachte toename van de Zeeuwse arbeidsparticipatie, van 71,1% in 2013 naar 72,3% in 2018. De verwachte Zeeuwse ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen en de beroepsbevolking gedurende de periode 2014-2018 komt redelijk overeen met elkaar. Voor 2014 wordt in Zeeland nog een beperkte toename van de werkloosheid verwacht (werkloosheidspercentage 6,8%), waarna de werkloosheid redelijk stabiel blijft. Het werkloosheidspercentage blijft daardoor hoog. Jeugdwerkloosheid en werkloosheid onder ouderen blijven ook in de periode 2014-2018 belangrijke aandachtspunten. Aansluiting onderwijs en arbeidsmarkt De huidige arbeidsmarkt in Zeeland is ruim, er is momenteel in vrijwel alle beroepsgroepen voldoende aanbod van personeel om in de personeelsbehoefte van werkgevers te voorzien. Ook gedurende de periode 2014-2018 is de arbeidsmarktinstroom (25.780 werkzame personen) op de Zeeuwse arbeidsmarkt groter dan het totaal aantal baanopeningen (20.730 werkzame personen). Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 3
Op middellange termijn (tot eind 2018) is het perspectief van gediplomeerde schoolverlaters op een baan gemiddeld genomen matig. Er bestaan echter verschillen in het verwachte arbeidsmarktperspectief naar opleiding(srichting). Met name voor schoolverlaters in de economische, sociaal-culturele en pedagogische richtingen is de toekomstige arbeidsmarktsituatie ongunstig. Redelijke tot goede kansen zijn er voor schoolverlaters van de technische en groene opleidingen. Ook schoolverlaters van de medische en zorgopleidingen hebben relatief goede perspectieven. Hierbij geldt wel dat de perspectieven in zorg minder goed zijn dan in het verleden als gevolg van de bezuinigingen binnen de sector. Het is de verwachting dat de kwalitatieve discrepanties tussen vraag en aanbod als gevolg van ontwikkelingen aan de vraagzijde van de Zeeuwse arbeidsmarkt (flexibilisering, technologisering, upgrading kwalificatievereisten en veranderingen in gevraagde competenties) toenemen. De ambities van Zeeland op het gebied van speerpuntsectoren versterken de kwalitatieve discrepanties. Het betreft hierbij namelijk voor een groot deel een focus op vrij specialistische werkzaamheden. Zeeuwse arbeidsmarktmonitor: kernopgaven De informatie uit de Zeeuwse arbeidsmarktmonitor geeft inzicht in vele aspecten van de Zeeuwse arbeidsmarkt. Zo ook inzicht in sterkten en zwakten van de huidige Zeeuwse arbeidsmarktsituatie en de toekomstige kansen en bedreigingen voor Zeeland. Het doel van het arbeidsmarktbeleid van de 3 O s is vervolgens om, gelet op de huidige sterkten en zwakten van de Zeeuwse arbeidsmarkt, de kansen te benutten en de bedreigingen het hoofd te bieden. Bij het realiseren van deze doelstelling is het van belang een goed overzicht te hebben van de Zeeuwse kernopgaven. Het formuleren van kernopgaven is een vrij breed begrip. Om hierin focus aan te brengen wordt aangesloten bij de Zeeuwse speerpuntsectoren. Naast de specifieke kernopgaven per Zeeuwse speerpuntsector zijn er ook meer algemene kernopgaven voor alle sectoren. Op de arbeidsmarkt zijn verschillende rollen (werkenden, onderwijs, ondernemers en reserves) actief. Bij het realiseren van de kernopgaven is samenwerking tussen de verschillende rollen van belang. Op de arbeidsmarkt ontstaan in veel gevallen vanzelf oplossingen voor eventuele kernopgaven. Het zijn echter niet altijd de meest optimale oplossingen voor werkzoekenden, schoolverlaters, beleidsmakers of ondernemers. Het is dan ook aan de Zeeuwse 3 O s om met elkaar het gesprek aan te gaan en met elkaar samen te werken om tot betere oplossingen te komen. Algemene kernopgaven (sectoroverstijgend) Door de verwachte structurele daling van de Zeeuwse beroepsbevolking (-3.000 personen, 2013-2020) is het van belang dat het Zeeuwse arbeidspotentieel optimaal ingezet wordt. Een uitdaging daarbij is dat groene, technische en medische/zorg richtingen betere kansen op werk bieden dan de richtingen economie, sociaalcultureel en pedagogiek. De ambities in de Zeeuwse speerpuntsectoren versterken deze tweedeling op de Zeeuwse arbeidsmarkt. Kernopgaven zijn daardoor aandacht voor macrodoelmatigheid (in mbo en hoger onderwijs) en aandacht voor het doorontwikkelen en verbreden van competenties van werkzoekenden en werkenden (mobiliteitscentra, intersectorale mobiliteit en leven lang leren). Het verlagen van de werkloosheid (9.950 werklozen in Zeeland in 2013) is een belangrijke kernopgave voor Zeeland. Daarbij is specifieke aandacht voor de werkloosheid onder jongeren en ouderen van belang. Naarmate jongeren langer aan de kant staan, verloopt de uiteindelijke overgang naar de arbeidsmarkt lastiger. Bij ouderen krijgt de werkloosheid steeds vaker een structureel karakter. Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 4
Als gevolg van de Participatiewet, die in 2015 in werking treedt, moeten er ongeveer 2.600 Wajongers aan een baan geholpen worden binnen de Zeeuwse economie. Het vinden van passend werk voor deze Wajongers is een grote uitdaging. Het is van belang om de ontwikkeling van de flexibilisering in Zeeland kritisch te blijven volgen. Voor werkgevers heeft dit momenteel voordelen, maar kan dit op termijn negatieve gevolgen hebben voor lager (werk- en inkomensonzekerheid) en hoger opgeleide werknemers (gebrek aan geschikte banen in de regio). Naarmate de technologisering sterker doorzet en de arbeidsproductiviteit verder stijgt, leidt dit op de lange termijn tot een verdere tweedeling/polarisatie op de Zeeuwse arbeidsmarkt: meer werk voor hoog- en laagopgeleiden, minder werk voor middelbaar opgeleiden. Behoud en voldoende werkgelegenheid voor werknemers op mbo-niveau 1 en 2 is een belangrijk aandachtspunt. Ondanks de verschillen in eilandculturen, tradities en soms negatieve associaties met (bestuurlijke) schaalvergroting is het van belang dat regio s (binnen Zeeland en met grensregio s) de samenwerking met elkaar aangaan om samen telkens kleine stapjes te maken naar het meest optimale scenario voor Zeeland. Het is hierbij van belang dat gemeenten zich niet als geïsoleerde, zelfstandige entiteiten beschouwen maar een opdracht hebben bij te dragen aan de grotere regio (Scoop, 2014). Kernopgaven agro & food en landbouw Het realiseren van dwarsverbanden met andere speerpuntsectoren, waaronder biobased economy, logistiek en energie. Vooral op de raakvlakken van deze speerpuntsectoren zijn er veel mogelijkheden voor agro & food. Het aanbieden van opleidingen waarin sprake is van meer overlap tussen de speerpuntsectoren. Aandacht bij werkenden voor het verder door ontwikkelen of verbreden van competenties. Een voorbeeld hiervan is een opleiding specifiek gericht op de voedingsmiddelenindustrie, deze ontbreekt momenteel in Zeeland. Bedrijven binnen deze sector zijn op zoek naar uitbreidingsmogelijkheden om minder afhankelijk te zijn van seizoensarbeid (combinatie met activiteiten rond recreatie, opslag en handel). De sector is niet populair, hetgeen ook terug te zien is in een afname van het aantal leerlingen in groene opleidingen. De verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening voor werkgevers in groene beroepen zijn groot. Gezien de ambities is dit een aandachtspunt. Nu al worden ondernemers in fruitteelt beperkt in hun wens tot uitbreiding door onvoldoende aanbod van gekwalificeerd personeel (Kenniscentrum Aequor). Kernopgaven biobased economy Het verwachte arbeidsmarktperspectief voor schoolverlaters mbo procestechniek is in de provincie Zeeland tot eind 2018 gering. Binnen de indicator van de Zeeuwse arbeidsmarktmonitor wordt echter geen rekening gehouden met de groeiambities van Zeeland. De reden hiervoor is dat het onduidelijk is of en in welke mate de groeiambities gerealiseerd kunnen worden. Uit onderzoek van de TU Delft blijkt dat de biobased economy naar schatting 340-500 banen (lage scenario) en 2.000-3.000 (hoge scenario) in Zuidwest-Nederland genereert afhankelijk van het groeiscenario. In de biobased economy liggen op termijn dus zeker kansen voor schoolverlaters binnen de procestechniek. Het is van belang goed stil te staan bij eventuele verschillen in toekomstige discrepanties tussen vraag en aanbod op korte, middellange en lange termijn. De samenwerking tussen Zeeland, West-Brabant en delen van Vlaanderen binnen het programma Biobased Delta vergroot het potentieel van Zeeland op het gebied van de biobased economy. (Eu)regionale samenwerking kan daardoor een belangrijke rol spelen in het verwezenlijken van de ambities. Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 5
Binnen de biobased economy speelt de upgrading van de kwalificatie-eisen een belangrijke rol. Er is vooral vraag naar hoger opgeleiden en werknemers op de mboniveaus 3 en 4. De vraag naar basisoperators blijft daarbij achter. Kernopgaven logistiek & havens Met de ambitieuze plannen van de provincie op het gebied van logistiek en havens wordt het aantrekkelijker voor grote logistieke dienstverleners om zich te vestigen in Zeeland. Hiervoor is het van belang om distributieparken en geschikte vestigingsplaatsen in te richten, zodat deze logistieke dienstverleners zich hier ook kunnen vestigingen (Kenniscentrum VTL). Een aandachtspunt bij de speerpuntsector logistiek is of men voor clustering rond de Westerschelde kiest of voor verdeling over de gehele provincie Zeeland. Voor de hogere transportberoepen worden grote tekorten voorzien in de personeelsvoorziening voor werkgevers, terwijl op middelbaar niveau enige knelpunten voor transportberoepen worden voorzien. Het Expertisecentrum Logistiek Zeeland richt zich met name op hbo-functies. Het is de vraag in hoeverre er ook aandacht zou moeten zijn voor het mbo-segment. De inzet op meer grootschalige containeroverslag en de overslag van bulk- en stukgoed zijn kansrijk voor Zeeland (Economische agenda Zeeland, 2013-2015). Het is van belang om hiervoor voldoende personeel in te kunnen zetten, maar daarbij ook te beschikken over personeel met de juiste competenties. Dit vraagt om samenwerking tussen onderwijs en werkgevers. Binnen de logistieke sector is de (mogelijke) verdringing van Nederlandse werknemers door werknemers uit Zuid- of Oost-Europa een politiek beladen onderwerp. Kernopgaven zorg De decentralisatie van de langdurige zorg naar gemeenten is voor gemeenten een grote uitdaging. Vooral de onzekerheid omtrent de gevolgen van de ontwikkelingen in de langdurige zorg, beleidsmatig en over het gedrag van instellingen en verzekeraars, maakt het voor gemeenten lastig om de decentralisatie in goede banen te leiden. De toekomstige schoolverlatersperspectieven voor schoolverlaters op mbo-niveau zijn uiteenlopend. De perspectieven op mbo-niveau 1, 2 en 3 zijn in vergelijking met de perspectieven op mbo-niveau 4 slecht (Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn, AZW). Daar komt bij dat er in de meeste bedrijfssectoren weinig vraag is naar schoolverlaters op de lagere mbo-niveaus 1 en 2. Binnen de sector zorg is sprake van verschuiving in de organisatie van de zorg, nadruk meer op extramurale zorg in plaats van intramurale zorg. Deze verschuiving heeft gevolgen voor de benodigde competenties in zorgberoepen. Het is een opgave voor werkenden en schoolverlaters om deze nieuwe competenties eigen te maken. Het is de verwachting dat de krimp in zorgberoepen, en dan vooral op mbo-niveau 3, slechts tijdelijk is en de vraag naar zorgpersoneel op termijn weer toeneemt. Naast een tijdelijke krimp in de bezetting blijft binnen de strategische personeelsplanning ook aandacht voor behoud van werknemers op de langere termijn nodig. Kernopgaven vrijetijdseconomie De verwachte arbeidsmarktperspectieven voor mbo toerisme en recreatie zijn in Zeeland net als in Nederland slecht. Hierbij is het wel van belang dat we hierbij specifiek kijken naar werkgelegenheid binnen de richting toerisme en recreatie. Het geluid uit de sector is dat schoolverlaters met deze richting ook in andere segmenten van de arbeidsmarkt werk vinden. Groot knelpunt in de sector is de aard van het werk, het werk is sterk seizoensgebonden. Daar komt ook nog bij dat de werkzaamheden in de sector niet aantrekkelijk worden gevonden door het veelvuldig voorkomen van zwaar lichamelijk Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 6
werk, terwijl er nauwelijks carrièremogelijkheden zijn in de sector. Op het gebied van strategische personeelsplanning loopt de sector achter (Kenniscentrum Kenwerk). Het blijven investeren in de ontwikkeling van het toeristische product in Zeeland. Kenwerk geeft aan dat Zeeuwse ondernemers hierin achterlopen ten opzichte van ondernemers in andere regio s. Op culinair vlak is aandacht nodig voor diversificatie, het is nu veel van hetzelfde waardoor de onderlinge concurrentie sterk is (Kenniscentrum Kenwerk). Kernopgaven maintenance Maintenance speelt binnen de procesindustrie, agro- en foodsector en maritieme bedrijven een steeds belangrijkere rol. Bij de ambitie van Zeeland om met het Maintenance Value Park in Terneuzen de onderhoudsspot voor Zuidwest-Nederland te worden, zijn clustervorming en samenwerking met kennisinstellingen belangrijke aandachtspunten 3. Ook samenwerking binnen de Euregio en met de Nederlandse grensregio s is hierbij van belang. Voor een goede aansluiting tussen onderwijs en de arbeidsmarkt is het van belang dat onderwijs en werkgevers intensief met elkaar samenwerken. Een aandachtspunt daarbij zijn verwachte personeelstekorten voor technische opleidingen, zowel op mbo- als hbo-niveau. Verder ook aandacht voor kwalitatieve discrepanties en de overlap tussen de speerpuntsectoren (biobased economy, logistiek en agro- en food) Kernopgaven energie Om de drie kernthema s van de speerpuntsector energie (energiebesparing, energieopwekking en bewustwording) verder vorm te geven, zijn clustervorming en samenwerking met kennisinstellingen belangrijke aandachtspunten. Goed inzicht in de doelen en de wensen qua competenties van schoolverlaters in specifieke opleidingsrichtingen helpt bij het realiseren van de ambities. Ook samenwerking binnen de Euregio en met de Nederlandse grensregio s is hierbij van belang. Kernopagaven water Om de kernthema s van de speerpuntsector water (maakindustrie in de maritieme sector, deltatechnologie, energieopwekking en watertechnologie) verder vorm te geven, zijn clustervorming en samenwerking met kennisinstellingen belangrijke aandachtspunten. Goed inzicht in de doelen en de wensen qua competenties van schoolverlaters in specifieke opleidingsrichtingen helpt bij het realiseren van de ambities. Naast de regionale en nationale focus biedt een Energy Water Valley ook wereldwijd veel kansen. Zeeland heeft door haar geografische ligging een unieke positie. Het hoger onderwijs heeft binnen de speerpuntsectoren een belangrijke taak in het stimuleren van kennisontwikkeling en kennisbehoud. Een belangrijk vraagstuk hierbij is het aantrekkelijk maken van de Zeeuwse arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden. Een concreet antwoord hiervoor is lastig te geven, hoewel focus op waar de regio sterk en uniek in is hierbinnen een belangrijke rol speelt. De speerpuntsector water is een goed voorbeeld van een dergelijke sector. Kernopgaven seafood, visserij en auqacultuur Uit de Economische Agenda van Zeeland blijkt dat het een belangrijke opgave in deze sector is om productieomstandigheden te optimaliseren zodat de bedrijfsvoering binnen deze sector rendabel wordt. Het convenant Mosseltransitie en de samenwerking met de sportvisserij kunnen hieraan een belangrijke bijdrage leveren. 3 PBL en CBS, 2013.De ratio van ruimtelijk economisch topsectorenbeleid. Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 7
Overzicht 1 Samenvattend overzicht kernopgaven voor Zeeuws arbeidsmarktbeleid 3 O s Kernopgaven Algemeen (speerpuntsector overstijgend) Vrijetijdseconomie - Optimale inzet arbeidspotentieel Zeeland en verschil in baankansen - Perspectief mbo recreatie & toerisme slecht, - 2.600 Wajongers die aan een baan geholpen moeten worden mensen vinden echter ook werk buiten de branche - Verlagen werkloosheid: jongerenwerkloosheid (conjunctureel) en - Seizoensgebonden werk werkloosheid onder ouderen (structureel) - Investering in toeristische product Zeeland - Ontwikkeling flexibilisering: balans voordeel werkgevers - Diversificatie culinaire aanbod, versus nadelige gevolgen lager en hoger opgeleiden stevige onderlinge concurrentie - Behoud en creëren werkgelegenheid banen op mbo-niveau 1 & 2 - Regionale samenwerking en realiseren gezamenlijk doel Agro & food en landbouw Maintenance - Dwarsverbanden leggen met overige speerpuntsectoren biobased - Dwarsverbanden leggen met biobased economy, economy, logistiek en energie agro- en foodsector en maritieme bedrijven - Onderwijs meer overlap in opleidingsrichtingen en werknemers - Clustervorming en samenwerking kennisinstellingen bewust van ontwikkeling competenties (verbreden) - Aandacht voor personeelstekorten mbo en hbo techniek - Seizoenswerkloosheid - Aandacht voor kwalitatieve discrepanties gelet - Populariteit opleiding en verwachte personeelstekorten op dwarsverbanden overige speerpuntsectoren groene beroepen Biobased economy Energie - Aandacht voor verschillen in discrepanties tussen vraag en aanbod - Verder uitwerken Energy Water Valley korte, middellange en lange termijn (ambities zijn groot) - Goed inzicht in doelen en - Om ambities te realiseren samenwerking West-Brabant en wensen competenties schoolverlaters delen Vlaanderen van belang. - Clustervorming en samenwerking kennisinstellingen Logistiek en havens Water - Samenwerking arbeidsmarktbeleid en beleid bedrijventerreinen - Verder uitwerken Energy Water Valley - Personeelstekorten verwachten logistieke beroepen, aandacht - Goed inzicht in doelen en Expertisecentrum logistiek Zeeland voor hbo ook aandacht voor mbo wensen competenties schoolverlaters - Verandering havengebied ook verandering in competenties - Clustervorming havenpersoneel - Niet alleen lokaal en regionaal ook - Verdringing Nederlandse werknemers logistieke sector door internationaal veel kansen Zuid- en Oost-Europeanen - Organisatie hoger onderwijs in Zeeland Zorg Seafood, visserij en aquacultuur - Decentralisatie van de langdurige zorg naar gemeenten - Optimaliseren productieomstandigheden met als doel - Perspectieven op mbo-niveau 4 goed, lagere mbo-niveaus slecht rendabel maken bedrijfsvoering - Verschuivingen in de organisatie van zorg (intra naar extra), geeft verandering in de gevraagde competenties van werknemers - Vraag naar mbo-niveau 3 is vooral tijdelijke krimp, op termijn weer toename vraag, aandacht binnen binnen strategische personeelsplanning Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 8
1 DIAGNOSE VAN DE ZEEUWSE ARBEIDSMARKT Dit hoofdstuk geeft een beschouwing van de belangrijkste trends op de Zeeuwse arbeidsmarkt. Hierbij kijken we zowel naar de huidige als de toekomstige arbeidsmarktsituatie. Het doel van het hoofdstuk is niet zozeer om een gedetailleerde, cijfermatige beschrijving te geven van de relevante trends, maar met name het identificeren van de belangrijkste ontwikkelingen 4. Aan de orde komt eerst de omgeving van de arbeidsmarkt. Vervolgens staan we stil bij de aanbod- en vraagzijde van de arbeidsmarkt. Tot slot gaan we in op de confrontatie tussen aanbod en vraag. 1.1 Omgeving van de arbeidsmarkt De Zeeuwse arbeidsmarkt wordt beïnvloed door haar omgeving. Naast politiek en beleid zijn vooral de factoren economie en demografie van belang. Politiek en beleid In de prognoseperiode (2013-2018) wordt naast forse bezuinigingen - een groot aantal hervormingen doorgevoerd die (in)direct van invloed (zullen) zijn op de Zeeuwse arbeidsmarkt. Te noemen zijn allereerst de stapsgewijze verhoging van de AOWgerechtigde leeftijd, de invoering van de Wet Werk en Zekerheid, de Participatiewet en de verdere aanscherping van de WWB. Ook bezuinigingen en hervormingen op specifieke beleidsterreinen, zoals openbaar bestuur, onderwijs en zorg en welzijn, hebben ingrijpende gevolgen voor de arbeidsmarkt en verschuivingen binnen de arbeidsmarkt. In het verlengde hiervan is te wijzen op de geplande decentralisatie van taken naar gemeenten. De daadwerkelijke effecten van (de precieze uitwerking en uitvoering van) deze hervormingen op de Zeeuwse arbeidsmarkt zijn op voorhand moeilijk in te schatten. Een goede dialoog tussen de drie O s kan hier meer (kwalitatief) zicht op brengen. Economie De internationale concurrentiepositie van Zeeland is goed. In de EU Regional Competitiveness Index (RCI) in 2013 staat Zeeland op plaats 33 van 262 onderscheiden EUregio s. De Nederlandse economie lijkt zich na de crisis van 2008-2013 enigszins te herstellen. In 2013 bedroeg volgens de Decemberraming van het CPB de krimp van het bbp in Nederland nog -0,8 procent; de Nederlandse economie groeide in het vierde kwartaal met 0,7% - ook internationaal gezien - onverwacht sterk. In 2014 groeit de economie naar verwachting licht met 0,75% door groeiende uitvoer, investeringen en overheidsbestedingen. De consumptie krimpt nog steeds, maar wel minder dan in de afgelopen jaren. Het Economisch Onderzoeksbureau van de ING gaat voor de provincie Zeeland in 2013 uit van een lagere economische groei (-1,9%) dan landelijk (-1%), terwijl de verwachte groei voor 2014 in Zeeland (+0,6%) vrijwel overeenkomt met de groei die ING voor Nederland verwacht (+0,5%). Op de middellange termijn (2015-2018) blijft de economische groei met ongeveer 1,25% per jaar naar verwachting beperkt, zowel landelijk als in Zeeland. Hoewel economische componenten als uitvoer, investeringen en consumentenbestedingen verbeteren, zet het 4 Voor de cijfermatige analyses verwijzen we u door naar de website: www.zeeuwsearbeidsmarktmonitor.nl. Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 9
herstel niet echt door. Daarnaast zetten de bezuinigingen van het kabinet Rutte-Asscher een rem op de economische groei. De ontwikkelingen bij de aluminiumfabriek Zalco in Vlissingen van enkele jaren geleden en de recente aankondiging van de sluiting van de fabriek van Phillip Morris in Bergen op Zoom, geven aan dat plotselinge besluiten van (buitenlandse) eigenaren van grote bedrijven, een belangrijk effect (kunnen) hebben op de Zeeuwse arbeidsmarkt. Demografie De bevolkingsontwikkeling is van invloed op zowel de vraagzijde van de arbeidsmarkt ( de vraag naar producten en diensten) als de aanbodzijde (de potentiële beroepsbevolking). De toekomstige bevolkingsontwikkeling van Zeeland wordt bepaald door een combinatie van de natuurlijke aanwas (geboorten minus sterfte) en het migratiesaldo (immigratie versus emigratie). Het structureel sterfteoverschot in de provincie Zeeland zal in de periode 2013-2025 verder toenemen en dan met name door een sterfte die hoger is dan het aantal geboorten. Ook het binnenlands migratiesaldo van Zeeland blijft in de periode 2013-2015 naar verwachting negatief. Het buitenlands migratiesaldo zal echter positief blijven. Per saldo neemt door deze ontwikkelingen de bevolkingsomvang van de provincie Zeeland met een kleine 4.000 af van 381.000 inwoners in 2013 tot 377.000 inwoners in 2025. De bevolkingsdaling heeft een afname van het aantal arbeidskrachten tot gevolg. Op een krappe arbeidsmarkt is dat een probleem, in de huidige arbeidsmarktsituatie echter een deel van de oplossing. Dat wil overigens niet zeggen dat zich op deelmarkten wel problemen (blijven) voordoen, ondanks deze bevolkingsdaling. Subregionaal loopt de bevolkingsontwikkeling uiteen. Zeeuws-Vlaanderen kent relatief de sterkste bevolkingsdaling in de periode 2013-2025, terwijl de bevolking in Walcheren ook afneemt. Het aantal inwoners in de Oosterschelderegio blijft stabiel gedurende deze periode. Niet alleen krimpt de Zeeuwse bevolking, ook ontgroent en vergrijst deze. De grijze druk - de verhouding van het aantal 65-plussers t.o.v. het aantal 20-65-jarigen - neemt in de provincie Zeeland toe van 36% in 2013 tot 50% in 2025. Het tempo van de ontgroening vlakt gedurende de periode 2013-2015 tijdelijk af door een na-ijleffect van de babyboomgeneratie. De groene druk - de verhouding van de leeftijdsgroep 0-20-jarigen t.o.v. het aantal 20-65-jarigen - neemt in de provincie Zeeland uiteindelijk gedurende de periode 2013-2025 wel af: van 39% in 2013 tot 37% in 2025. Arbeidsmarkt omgeven door onzekerheden De verwachte ontwikkelingen op de arbeidsmarkt zijn omgeven door onzekerheden. Dit heeft ook invloed op de ramingen: het economisch herstel kan door ontwikkelingen in binnenland en buitenland minder snel maar ook sneller gaan dan voorspeld. Een goed voorbeeld in dit verband is bijvoorbeeld de eerder gememoreerde onverwacht sterke groei van de Nederlandse economie in het laatste kwartaal van 2013, terwijl de recente ontwikkelingen rondom Phillip Morris weer een negatief effect kunnen hebben op het verwachte herstel van de Zeeuwse arbeidsmarkt. Naast macro-economische onzekerheden zijn er demografische onzekerheden. De economie heeft gevolgen voor het aantal geboorten en huwelijken dat plaatsvindt, hetgeen uiteindelijk weer gevolgen heeft voor de omvang van de potentiële beroepsbevolking. Ook de ontwikkeling van het buitenlandse migratiesaldo is omgeven door onzekerheden. Het potentieel aanbod van (tijdelijke) arbeidsmarktmigranten, vooral uit Midden- en Oost-Europa, en de inzet daarvan op de Zeeuwse arbeidsmarkt is lastig te voorspellen. Ten slotte zijn er onzekerheden in politieke en beleidsmatige sfeer. Zoals eerder vermeld, wordt in de prognoseperiode (2013-2018) een groot aantal hervormingen Kernopgaven arbeidsmarktbeleid Zeeland 2014 mei 2014 10