Implementatieplan doelmatigheid afvalwaterketen 26 april 2010 1. Inleiding In de Voortgangsrapportage van het Bestuursakkoord waterketen (BWK) die in januari 2010 door de Minister van VROM naar de Tweede Kamer is gestuurd, staat de voortgang van de samenwerking tussen waterschappen en gemeenten in de afvalwaterketen. Er worden steeds meer optimalisatiestudies uitgevoerd en afvalwaterakkoorden gesloten. Toch is het nog niet landsdekkend en verlopen onderhandelingen soms nog vrij moeizaam. De Unie van Waterschappen (UvW) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) zien de noodzaak om een versnelling aan te brengen in de samenwerking en hiermee een besparing van 380 miljoen in 2020 te kunnen realiseren. Zij baseren dit op het feitenonderzoek dat de partijen die het BWK hebben ondertekend gezamenlijk in de eerste maanden van 2010 hebben uitgevoerd. De rapportage van het feitenonderzoek is in maart 2010 uitgebracht. In het Bestuurlijk overleg waterketen van maart 2010 zijn de uitkomsten aanvaard. Op 8 april 2010 is in het Bestuurlijk overleg tussen UvW en VNG met de notitie Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterketen (bijlage) ingestemd en besloten dat op 1 mei 2010 hiervoor een implementatieplan in werking zal moeten treden. Dit implementatieplan geeft aan wat er op landelijk niveau nodig is aan sturing en faciliteiten om de regio s op weg te helpen, de projectorganisatie die daarvoor nodig is en de activiteiten die landelijk ontplooid worden. De implementatie hangt samen de inrichting van het openbaar bestuur in de toekomst. Hierover is er overleg met het kabinet en de landelijke politiek. De gekozen samenwerking in de notitie sluit aan bij de zienswijze dat er een sterk decentraal bestuur in het land nodig is, waarbij er naast gemeenten plaats is voor waterschappen als functionele overheden. Effectuering van de vernieuwing van het openbaar bestuur vergt naar verwachting nog enkele jaren. UvW en VNG hebben mede gezien de te bereiken kostenbesparingen besloten hun samenwerking per direct te starten. Ook de commissie Kalden komt voor de korte termijn tot de conclusie dat de inzet van 380 miljoen besparingen in de afvalwaterketen een goede start is en de kans verdient om op dit spoor verder te gaan.
Pagina 2 van 10 2. Doelstelling/Doelen Het doel van het voorliggende implementatieplan is het invoeren van de gezamenlijke visie op de doelmatige samenwerking in de afvalwaterketen zoals verwoord in de notitie Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterketen (bijlage). Deze visie zal op lokaal niveau moeten leiden tot intensieve samenwerking op de optimale schaal. Vanwege de grote verscheidenheid in lokale omstandigheden wordt benadrukt dat het geen blauwdruk voor samenwerking betreft. Uitgangspunt voor de samenwerking vormt het model dat door de VNG en de Unie is ontwikkeld. Indien de lokale situatie dit nodig maakt is er ruimte voor maatwerk, mits er voldoende voortgang en resultaat wordt bereikt. Daarom zullen er concrete stappen moeten worden gezet in het samenwerkingsproces die veel minder vrijblijvend zijn dan de afgelopen jaren het geval was. De centrale uitgangspunten in de gezamenlijke aanpak zijn het bundelen van kennis en capaciteit en het verder professionaliseren van het beheer. Voorwaarden hiervoor zijn: 1. juridische borging 2. voldoende schaal (niet te klein en niet te groot) 3. afname bestuurlijke drukte In de bijlage is in meer detail uitgewerkt hoe de gezamenlijk aanpak van VNG en UvW eruit ziet. Het resultaat van de aanpak is een besparing tot 380 miljoen per jaar vanaf 2020 door een intensieve ambtelijke en bestuurlijke samenwerking tussen gemeenten en waterschappen in de afvalwaterketen. Concreet stellen VNG en UvW het volgende voor: 1. Aanpassen van wetgeving die in de praktijk belemmerend is voor de doelmatigheid. 2. Het oprichten van lichte gemeenschappelijke regelingen voor de investeringsprogrammering op de schaal van een of meer zuiveringskringen. Een van de inliggende gemeenten trekt deze lichte GR en alle gemeenten en het waterschap nemen bestuurlijk en ambtelijk deel in deze GR. 3. Het uitvoeren van operationele taken op de grotere schaal van het waterschapsgebied. In de aanpak van VNG en UvW zijn verschillende mijlpalen genoemd. Deze mijlpalen vormen een belangrijke bouwsteen in dit implementatieplan: 1. Mijlpaal: Per (set van) zuiveringskring(en) wordt voor 31 december 2010 een duo van bestuurlijke trekkers benoemd vanuit de deelnemende gemeenten en het waterschap om de totstandkoming die het regionale uitwerkingsproces opstarten en leiden. 2. Mijlpaal: Op 31 december 2011 zijn per (set van) zuiveringskring(en) bindende afspraken gemaakt over de vorming van een lichte gemeenschappelijke regeling tussen gemeenten en waterschap en de uitvoering van het operationeel beheer. 3. Mijlpaal: Op 31 december 2012 wordt vastgesteld dat in meer dan 75% van de zuiveringskringen effectief en doelmatig wordt samengewerkt in integrale investeringsprogrammering en operationeel beheer in de afvalwaterketen en bij de advisering van besturen van gemeenten en waterschappen.
Pagina 3 van 10 3. Randvoorwaarden en projectafbakening Randvoorwaarden 1. Riolering is sterk verweven met de openbare ruimte. Het gaat hierbij om: Aanleg/renovatie/niet-jaarlijks onderhoud van riolering en de afstemming met het wegbeheer Opvang en berging van hemelwater in particuliere en openbare ruimte Planning, investeringen, ingrepen en maatregelen ten behoeve van de riolering kunnen dan ook niet los gezien worden van het beheer van openbare ruimte. Daarnaast is de afvalwaterketen (inzameling, transport & zuivering) met name in stedelijk gebied sterk verweven met het watersysteem- en waterkwaliteitsbeheer. 2. Op korte termijn is het niet nodig veranderingen aan te brengen in de verdeling van de zorgplichten of eigendom van de infrastructuur. Binnen het voorstel blijven gemeente en waterschap verantwoordelijk voor hun respectievelijke taken in de afvalwaterketen, inclusief tariefstelling. 3. Doelmatigheidswinst wordt gelabeld als een gezamenlijk succes van de partners. 4. Dit traject wordt geïnitieerd en gefaciliteerd op landelijk niveau. De overeenkomst tussen UvW en VNG zal verstrekkende gevolgen hebben voor de organisatie in de afvalwaterketen: Landelijk worden alle kennis en kunde verzameld die nodig is om op een juridisch en maatschappelijk verantwoorde manier samenwerkingsverbanden in de afvalwaterketen op te zetten. Er wordt een kenniscentrum ingericht dat als vraagbaak dient bij de implementatietrajecten. Voor de meest voorkomende samenwerkingsvormen zullen voorbeeld overeenkomsten worden opgesteld. Verder zal landelijk de communicatie over het gehele proces worden gecoördineerd (zowel in- als extern) en zal er, in samenspraak met het Rijk, gewerkt worden aan wetgeving om indien nodig te dienen als stok achter de deur. 5. Uiteindelijk zal binnen het overeengekomen tijdschema de implementatie van de samenwerking natuurlijk in de regio moeten gebeuren. De concrete invulling van de samenwerkingsmogelijkheden zal tot op zekere hoogte maatwerk noodzakelijk maken. Uitgangspunt daarbij is wel zoveel mogelijk eenduidigheid om wildgroei van verschillende organisatievormen te voorkomen en de landelijke ondersteuning zo effectief mogelijk in te zetten. Alle bestuurlijke en organisatorische keuzes vinden regionaal plaats. 6. Om zo goed mogelijk aan te kunnen sluiten bij de partners en informatie-uitwisseling zo soepel mogelijk te laten lopen worden, naast de VNG en UvW, de bestaande netwerken zoals de Vereniging van Gemeentesecretarissen (Vgs), Vereniging Directeuren Waterschappen (VDW), Vereniging van Zuiveringsbeheerders (VvZb) en de gemeenteambassadeurs water ingezet. Naast informatie-uitwisseling kunnen deze netwerken gebruikt worden voor het consulteren van de regio's en het inhoudelijk bijstaan van bestuurders.
Pagina 4 van 10 4. Projectfasering: producten en processen De implementatie geschiedt in 4 fasen en loopt van mei 2010 tot 1 januari 2012: Fase 1: Startfase Fase 2: Vaststellen bestuurlijke trekkers Fase 3: Bindende afspraken Fase 4: Gemeenschappelijke regelingen (75%) Fase 1: Startfase - van 1 mei tot 1 juli 2010 Deze fase staat in het teken van het opstarten van de implementatie en de hieruit volgende activiteiten en pilots. Snel schakelen is van belang om optimaal gebruik te kunnen maken van het momentum dat nu aanwezig is om veranderingen in het beheer van de afvalwaterketen te realiseren. De periode wordt tevens gebruikt om alle actoren te informeren. Deze fase biedt de kans aan de politiek te laten zien dat de beoogde samenwerking al ingezet wordt en dat, waar deze al actief aanwezig is, doelmatigheidswinst een realistisch scenario is. Mijlpaal: Fase 1 dient op 1 juli afgerond te zijn. Dat houdt in dat op of rond 10 juni een stand van zaken rapportage gereed is. Doelen: 1) aantoonbaar maken dat we op stoom zijn 2) pilots starten en leren 3) komen tot een mogelijke indeling van (sets van) zuiveringskringen 4) informatieverstrekking interne en externe actoren Acties: Opstellen van een gezamenlijke ledenbrief Unie / VNG op basis van gesloten akkoord In de ledenbrief wordt de achterban aan de hand van een beknopt plan van aanpak geïnformeerd over hetgeen te gebeuren staat. Informeren en inzetten Vereniging van Gemeentesecretarissen (VGs) Ambtelijke voorlichtingsbijeenkomsten organiseren landelijk Bestuurders waterschappen en gemeenten op de hoogte stellen van de ontwikkelingen Zoeken van bestuurlijke duo s gemeente-waterschap om samenwerking vorm te geven. Voor deze inventarisatie kan gebruik gemaakt worden van de gemeenteambassadeurs water die aan kunnen geven welke gemeentebestuurders mogelijk geschikt zijn. Pilots (4 á 5) aanwijzen Op basis van initiatieven van zowel gemeenten, waterschappen als provincies worden pilots aangewezen. De pilots zijn te verdelen in twee groepen: in werking zijnde samenwerkingen (grotendeels) conform de ideeën van de notitie Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterketen Samenwerkingen waar de bestuurlijke wil is vastgelegd om samen te werken die op het punt staan om uitvoering hieraan te geven. Hier kan direct het model van lichte GR voor het investeringsprogramma worden doorgevoerd. Doel pilots: ervaring opdoen / leren van mogelijke samenwerkingsvormen vaart in het proces halen en houden / quickwins zicht krijgen op aspecten die bij de bredere implementatie van belang zijn wervende uitstraling naar overige gebieden
Pagina 5 van 10 Resultaten: Stand van zaken rapportage In de stand van zaken rapportage wordt aangetoond naar de omgeving dat de implementatie daadwerkelijk loopt. Het doel is het verstrekken van informatie aan bestuurders en de beïnvloeding van het landelijk bestuursakkoord. De boodschap moet het gevoel alles gaat goed, niets meer aan doen uitdragen. Daarnaast kunnen publicaties (in bijvoorbeeld het VNG magazine, Het Waterschap en Binnenlands Bestuur) helpen de publieke, bestuurlijke en politieke opinie te overtuigen dat de ingeslagen weg de goede is. Pilots Bij de invulling van de pilots maken we gebruik van bestaande netwerken en samenwerkingsverbanden. Gedacht wordt aan: Platform Water Vallei en Eem Noord-Holland: Vereniging Noordhollandse gemeenten en/of gemeenten in de Noordkop (9 gemeenten, bijvoorbeeld via Robin Bos HHNK) Brabantse Delta (convenant waterketen, concrete uitwerking met bijv. Breda?) HDSR (WINNET, oa Nieuwegein) Samenscholing in de Waterketen (Zeeland) Acties pilots: concrete leerpunten inventariseren (do s en don ts) actie kenniscentrum. Opstarten nieuwe samenwerkingsverbanden:actie PG / kenniscentrum Communicatie over bevindingen met name intern (wg communicatie) Ambtelijke voorlichtingsbijeenkomsten landelijk Het doel van deze voorlichtingsbijeenkomsten is het verstrekken van informatie, het wegnemen van angst en het kweken van gevoelens van urgentie. In mei / juni worden er ambtelijke informatiebijeenkomsten bij een gemeente gehouden met ruimte voor discussie. Deze bijeenkomsten worden per waterschapsgebied georganiseerd of een aantal bijeenkomsten bij grote gemeenten. Eventuele aanvullingen op fase 1: Om fase 2 voor te bereiden worden gesprekken gevoerd met gemeentesecretarissen en met bestuurders. Hierbij wordt geïnventariseerd wat ze nodig hebben voordat ze in het bootje stappen en wat zouden ze graag willen hebben. Informatieverstrekking aan de bestuurders blijft in ieder geval belangrijk. Na de Unie/VNG-ledenbrief moeten de bestuurders met hun opmerkingen, wensen, suggesties en vragen terecht kunnen bij de UvW en VNG. Fase 2: Bestuurlijke trekkers - van 1 juli 2010 tot 1 januari 2011 In deze fase wordt de samenwerking tussen bestaande structuren geïntensiveerd op de schaal van zuiveringskring(en), hierbij gebruikmakend van succesvolle voorbeelden uit den lande. Er worden een aantal basisvormen van samenwerking opgesteld die als leidraad kunnen dienen voor de gemeenten en waterschappen. Het betreft hier geen absolute blauwdrukken. Als er een duidelijk aantoonbare betere oplossing bestaat door lokale omstandigheden kan deze ook worden ingezet. Mijlpaal: Per (set van) zuiveringskring(en) wordt voor 31 december 2010 een duo van bestuurlijke trekkers benoemd vanuit de deelnemende gemeenten en het waterschap om de totstandkoming van het regionale uitwerkingsproces op te starten en te leiden.
Pagina 6 van 10 Doelen: 1) Initiëren lokaal uitwerkingstraject o.l.v. bestuurlijke trekkers 2) Minimaal 5 samenwerkingsverbanden voor lichte GR s onderteken 3) Verdere gevoelens van urgentie kweken, weerstand bij sceptici verminderen 4) Wetgeving stok achter de deur formuleren Acties: Opstellen en uitvoeren van een communicatietraject (ambtelijk en bestuurlijk) bestuurlijke duo s vaststellen afronden leren van pilots (fase 1) modellen ontwikkelen voor lichte GR en Onderbouwen van randvoorwaarden van juridische verankering per samenwerkingsvorm Bestuurlijke landelijke conferentie (Waterschapsdag?) Samenwerking zoeken met de VEWIN Resultaten: Vastgesteld communicatietraject (ambtelijk en bestuurlijk) Het doel van het communicatietraject is actoren warm maken voor ontwikkelen van samenwerkingsverbanden en het wegnemen van angst door informeren Op ambtelijk niveau: maandelijkse nieuwsbrief, beschikbare centrale vraagbaak, internetsite met FAQ s en best practises Op bestuurlijk niveau: bestuurlijke conferentie VNG / Unie Vaststelling bestuurlijke duo s De duo's zullen als bestuurlijke trekkers optreden. Duo van 1 wethouder en een DB-lid / Dijkgraaf vaststellen per gebied van een lichte GR. De gemeenteambassadeurs water hebben hierbij een stimulerende rol. Afronding van pilots uit fase 1 Door middel van de pilots uit fase 1 kan voldoende informatie vergaard worden om het proces in te kunnen zetten in gebieden waar nog niets of te weinig is. In deze fase moeten we de bestuurders en ondersteunende ambtenaren vertellen wat ze zouden kunnen gaan doen als er nog geen samenwerking is in hun gebied. Deze actie moet gefaseerd gebeuren: Een eerste groep van 10 GR s om te leren en dan de rest, of splitsen naar proces. Deze actie is de kern van het kenniscentrum. Inventarisatie van randvoorwaarden juridische verankering Met de inventarisatie wordt gezorgd voor een overzicht van de benodigdheden voor een stevige juridische verankering. Het doel van de inventarisatie is ervoor zorgen dat de gekozen samenwerkingsvormen passend zijn binnen doelstellingen en wetgeving. Er zijn een of meer modellen beschikbaar voor het juridisch-bestuurlijk vormgeven van de lichte GR en Samenwerking zoeken met de VEWIN Uit het feitenonderzoek in de waterketen blijkt dat een verdergaande samenwerking met de drinkwaterbedrijven verdere synergiewinst kan opleveren. Daarbij wordt echter ook gewaarschuwd dat moet worden voorkomen dat de bestaande afstemming met ruimtelijke ordening minder wordt. Aan de VEWIN zal worden voorgesteld gezamenlijk te onderzoeken op welke wijze de, in het feitenonderzoek aangegeven additionele besparingen door participatie van de waterbedrijven gerealiseerd zouden kunnen worden.
Pagina 7 van 10 Fase 3: Bindende afspraken - van 1 januari 2011 tot 1 januari 2012 Gedurende deze fase worden er afspraken gemaakt over de regionale samenwerking en de gemeenschappelijke regelingen. De regionale samenwerking zal in de regio s verschillende stadia doorlopen. Er zal een kopgroep zijn die in de pilots of direct daarop volgend een voorsprong heeft genomen. Dan een grote middengroep die medio 2011 tot een afronding van de afspraken zal komen. En de staart zal in de tweede helft van 2011 haast moeten maken om de deadline te halen. Mijlpaal: Op 31 december 2011 zijn per (set van) zuiveringskring(en) bindende afspraken gemaakt over de vorming van een gemeenschappelijke regeling tussen gemeenten en waterschap en de uitvoering van het operationele taken. Doelen: 1) Bindende afspraken voor regionale samenwerking in alle regio's Acties: Vastleggen afspraken regionale samenwerking in alle regio's Organiseren regionale koploperbijeenkomsten ter kennisdeling medio 2011 Resultaten: Per regio een set van bindende afspraken over samenwerking De set van afspraken omvat op welke terreinen de partners samenwerking zoeken en tot in welk detail. Ook kunnen hierin afspraken worden gemaakt over bekostiging en bemensing van de samenwerkingsverbanden, alsmede sancties voor het niet nakomen van afspraken en dergelijke. Koploperbijeenkomsten medio 2011 Medio 2011 worden bijeenkomst georganiseerd op waterschapsniveau waarbij de koplopergemeenten hun kennis en ervaringen betreffende het doorlopen traject delen met de midden- en staartgroep. Doel van deze bijeenkomsten is het vergroten van de slagingskans in met name de staartgroep door het aangeven van handvatten en oplossingsrichtingen. Fase 4: Gemeenschappelijke regelingen - van 1 januari 2012 tot 1 januari 2013 In deze fase wordt er op grote schaal samengewerkt op regionaal niveau. Doelstelling is hierbij te realiseren dat in driekwart van de regio s gemeenschappelijke regelingen in werking zijn die leiden tot meer doelmatig beheer van de afvalwaterketen. Mijlpaal: Op 31 december 2012 wordt vastgesteld dat in meer dan 75% van de zuiveringskringen effectief en doelmatig wordt samengewerkt in integrale investeringsprogrammering en de uitvoering van operationele taken in de afvalwaterketen en bij de advisering van besturen van gemeenten en waterschappen. Doelen: 1) Doelmatige samenwerking in minmaal 75% van de zuiveringskringen door middel van lichte gemeenschappelijke regelingen
Pagina 8 van 10 Acties: Inventarisatie integrale investeringsprogramma's Inventarisatie operationele plannen Inventarisatie beleidsplannen Resultaten: Per regio een lichte gemeenschappelijke regeling In de gemeenschappelijke regeling is juridisch geregeld op welke wijze samenwerking tussen de partners plaatsvindt. Waarin aangegeven op welke wijze het investeringsprogramma tot stand komt en op welke wijze hier uitvoering aan wordt gegeven. de aansturing van de uitvoering van de operationele taken van het rioleringsbeheer zijn hierin uitgewerkt. Inventarisatierapportage per waterschapsregio In het inventarisatierapport wordt bepaald op basis van de investeringsprogramma - s, de operationele plannen en de opgestelde en/of aangepaste beleidsplannen in welke mate doelmatigheid bereikt is in de zuiveringskringen/regio's. 5. Projectstructuur VNG en UvW starten een implementatieprogramma bestaande uit een gezamenlijke stuurgroep ondersteund door een ambtelijk kernteam. De stuurgroep heeft de taak om de implementatie tot een succes te maken. Zij draagt de eindverantwoordelijkheid voor de landelijke activiteiten en legt verantwoording af aan de opdrachtgevers. De besturen en de ledenvergaderingen van UvW en VNG worden van ontwikkelingen op de hoogte gehouden. Het kernteam initieert, is een spin in het web, eerste aanspreekpunt (ambtelijk), borgt voortgang en coördineert alle landelijke en bewaakt de regionale processen (juridisch, wetgeving, communicatie). Het kenniscentrum zal bestaan uit enkele experts aangevuld met Stichting RIONED en STO- WA. Zij zijn afkomstig uit waterschappen en gemeenten die voorop lopen met de initiatieven. Zij evalueren de samenwerkingsverbanden, geven inhoudelijke adviezen aan de projectleider en het kernteam en bieden ondersteuning als er regionale problemen zijn. Om de verbinding tussen stuurgroep en kernteam en de gebieden (naast de reguliere lijn met de leden van de koepels) te versterken en een extra sturingsmechanisme te creëren wordt een verbinding gemaakt met het programma van de gemeenteambassadeurs water. In schema: Stuurgroep = opdrachtgever (maandelijks) - 1 externe voorzitter (gevoel voor verhoudingen gemeente-waterschap) - 2 bestuurders waterschappen (1 Uniebestuur, 1 waterschap) - 2 bestuurders gemeenten (1 VNG-bestuur, 1 gemeente) - 2 ambtenaren op directieniveau UvW/waterschap - 2 ambtenaren op directieniveau VNG/gemeente - 1 projectleider (géén lid van stuurgroep, wel adviseur) - 2 projectsecretarissen UvW/VNG (te weten de deelprojectleiders; ook géén leden stuurgroep)
Pagina 9 van 10 Initiatiefnemers/aanspreekpunten (maken deel uit van de stuurgroep): UvW: E. Kraaij, directeur VNG: Kees-Jan de Vet, directeur Projectgroep/Kernteam (wekelijks) - 1 projectleider - 2 deelprojectleiders (1 UvW en 1 VNG) - 1 ambtenaar waterschap - 1 ambtenaar gemeente Werkgroep Communicatie P.M. Werkgroep Kenniscentrum P.M. Werkgroep Regelgeving P.M. N.B. Er wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande kennis en capaciteit van UvW en VNG en de bestaande netwerken, zoals genoemd bij de randvoorwaarden. In voorkomende gevallen kan er externe deskundig advies gevraagd worden.
Pagina 10 van 10 6. Projectaanpak 6.1 Doorlooptijd Duur van het project: 3 jaar, van 1 mei 2010 tot 1 mei 2013 (inclusief evaluatie). 6.2 Capaciteit Leden stuurgroep: 1 dagdeel per maand beschikbaar Leden projectgroep: 1 dag per week: 400 uren per jaar Leden werkgroep: 1 dag per week: 400 uren per jaar Projectleider: deeltijds ( 1-2 dagen in de week) Deelprojectleiders: 2 dagen per week Secretariële ondersteuning van project via koepels. 6.3 Kosten Over de inschatting van de kosten moet nog nader overleg plaatsvinden. PM BIJLAGE - De notitie Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterketen van UvW en VNG 8 april