van den Hoek 102 Joost W. stedenbouw? de Nederlandse perspectief in Naar een nieuw van Roombeek: Het ontwerp
103 Over Stedenbouw De Nederlandse traditie als achtergrond De uniciteit van de stedenbouw in Roombeek laat zich het beste duiden tegen de achtergrond van de vermaarde traditie van de moderne Nederlandse stadsuitleg. In deze stadsontwikkeling van de maakbare samenleving nam de overheid een allesbepalende positie in. De afgelopen decennia ontstonden door het terugtreden van de overheid grote verschuivingen in de machtsverhoudingen binnen de ruimtelijke ordening. Dit alles onder het motto de consument mag het zeggen en de markt moet het doen. De liberalisering in de ruimtelijke ordening heeft tot op de dag van vandaag nog niet geleid tot een nieuwe modus operandi in de stedenbouw waarbij werkelijk recht wordt gedaan aan individuele vrijheid. Veel van de reflexen uit de periode van de wederopbouw in termen van top-downorganisatie, actoren, de ideologie van de functiescheiding en een modernistische esthetica zijn nog steeds dominant. In processen van stadsontwikkeling neemt de (stedelijke) overheid veelal het voortouw, zijn de grote partijen de vercommercialiseerde erfopvolgers van de grote coöperaties en hebben de particulieren weinig tot niets in te brengen. Specifieke condities tijdens de wederopbouw Roombeek Tijdens de wederopbouw van het door de vuurwerkramp getroffen gebied in Enschede ontstond een radicaal andere context betreffende de verhouding burger-overheid-markt en de daaruit volgende ontwerp- en ontwikkelingsstrategie. Zo stonden tijdens de wederopbouw niet de belangen en wensen van een paar projectontwikkelaars centraal, maar die van de getroffen burgers en ondernemers. Dit leidde tot een aantal specifieke randvoorwaarden, die in een normaal proces van stadsuitleg nooit dominant aanwezig zouden zijn geweest. Om de band van buurt en gemeenschap met het verleden in ere te houden werd de historische structuur van stratenpatronen in stand gehouden. De overgebleven fragmenten van bebouwing werden waar mogelijk
Te handhaven bebouwing Plangebied Bebouwing 104
105 hersteld en van een nieuwe functie voorzien. Er werd voor gekozen om het versplinterde grondeigendom in het gebied te laten voortbestaan en niet te rationaliseren door middel van een langdurig proces van ruilverkaveling. Getroffenen konden door een grond-voor-grondregeling een plek naar keuze in het nieuwe gebied terugverwerven, nieuwe bewoners konden een kavel in het gebied kopen. Het behoud van het gemengde karakter van het gebied in sociaaleconomische zin werd zeer belangrijk geacht, evenals een kleinkorrelige menging van functies. De leidraad voor de gebiedsontwikkeling werd door een van de getroffen bewoners kernachtig verwoord: Een Belgische wijk, ontworpen aan de keukentafel. Aldus ontstond een bottom-upbenadering, waarin Roombeek werd ontwikkeld op basis van de betrokkenheid van zeer veel particulieren, die in een voortdurende wisselwerking met de gemeentelijke overheid en de betrokken ontwerpers het gebied mede vormgaven. De gemeentelijke overheid van Enschede heeft deze omkering van de bouwkolom, waarin de aanwezigheid van traditionele gebiedsontwikkelaars tot een minimum was beperkt, op een geheel nieuwe wijze gefaciliteerd. Het Projectbureau Roombeek ressorteerde direct onder het college van B en W; vergunningen werden verleend via het Projectbureau; het traditionele stedenbouwkundig plan werd ingeruild voor het Ontwikkelingsplan Roombeek (OPR), waarin alle betrokkenen onder toezicht van de supervisor hun eigen inbreng konden leveren. Hieruit volgde een werkwijze waarin de ontwikkeling van de stad niet meer rücksichtslos wordt bepaald vanuit de inzichten van een klein groepje stadsplanners en politici, maar het product is van een verfijnde interactie tussen professionals en burgers. De gereedschapskist van de stedenbouw De stedenbouwkundige Pi de Bruijn zag zich bij het ontwerpen van het masterplan samen met belanghebbenden en getroffenen gesteld voor een dubbele
Bebouwingsstructuur Rand Binnengebied Bijzondere objecten 106
opgave. Niet alleen moest het plan vrijheden creëren voor een groot aantal kleinschalige initiatieven, maar ook mocht de gebiedsmatige samenhang niet uit het oog verloren worden, ten einde een collectief eindresultaat te kunnen bereiken. Waar voor de eerste opgave de organisatie van het wederopbouwproces van wezenlijk belang is, is voor de tweede opgave vooral het stedenbouwkundig instrumentarium relevant. In de gegeven context waren de standaard sjablonen van de modernistische stadsuitleg niet te gebruiken. Pi de Bruijn koos daarom voor een stedenbouwkundig instrumentarium dat werd ingegeven door de situatie en de context. Het resultaat Roombeek laat zich hierdoor karakteriseren als een trefzekere selectie uit de gereedschapskist van de stedenbouw en niet als het afwerken van een interne esthetische agenda van een auteur-architect. Het stedenbouwkundig planconcept voor Roombeek bevat zeven elementaire principes. 107 1 Historie als onderlegger Een van de grote opgaven tijdens het proces van de wederopbouw was de aansluiting bij de collectieve identiteit van de stad. Dit werd niet alleen ingegeven vanuit stedelijke of esthetische overwegingen, maar vooral ook op emotionele gronden. Aansluiting op het gemêleerde karakter van het gebied en de vervlechting met de omgeving was een van de pijlers van het herontwikkelingsproces. De historische stratenpatronen bleven daarom bewaard en vormden de basis voor de wederopbouwvisie. Daarnaast zijn de gespaard gebleven gebouwen die het industriële verleden van de plek markeren waar mogelijk gehandhaafd, of verbouwd en voorzien van een nieuwe functie. De grotere bebouwingselementen voor voorzieningen en cultuur zoals het Rozendaal-complex zijn als autonome objecten gerelateerd aan de grotere ruimten in het gebied en onderscheiden zich door maat en positie van kleinkorrelige woonbebouwing. In de visuele ervaring van het gebied bestaat een voortdurend contrast tussen historische
Stedelijkheid Hoog Midden Laag Extra laag 108
en nieuwe bebouwing, waardoor een sterke ruimtelijke identiteit is gecreëerd. 2 Kleinschalig initiatief als vertrekpunt In de verkaveling van het plan Roombeek heeft een gemêleerde kleinkorrelige bebouwing door particulieren en ondernemers de overhand. Een aantal buurten, zoals het Talma, het Roomveldje, het binnengebied Menko en de toekomstige herontwikkeling van de Grolsch-fabriek, wordt ontwikkeld door corporaties en projectontwikkelaars. De expressie van individualiteit van woningen is een vereiste voor alle vormen van opdrachtgeverschap in het gebied. 109 3 Heldere hoofdstructuur als basis voor invulling Een heldere hoofdstructuur wordt afgeleid uit de elementaire belijning van Enschede-Noord. Het plan is voorzien van een assenkruis door de Lonnekerspoorlaan in noordzuidrichting en de Roomweg in oostwestrichting. Door aan te sluiten op bestaande wegen in de omgeving geeft de hoofdstructuur uitdrukking aan de ontsluiting van het gebied en ontstaat een ruimtelijke hiërarchie. De belangrijkste geometrische toevoeging aan het plan is de Museumlaan, die diagonaal door de Bamshoeve heen snijdt en zodoende het bestaande Rijksmuseum Twente met de nieuwe culturele voorzieningen verbindt. Hierdoor krijgt het plan een duidelijke centraliteit rondom het snijpunt van Lonnekerspoorlaan, de Museumlaan en de Roomweg. De hoofdstructuur verdeelt het 65 hectare grote gebied in zeven afzonderlijke buurten met ieder een eigen karakteristiek. Als extra laag wordt het gebied diagonaal doorsneden met een drietal Bleken. 4 Openbare ruimte eerst De belangrijke krachtlijnen in het gebied komen tot uitdrukking in de openbare ruimte in het plan, de Bleken langs de Lonnekerspoorlaan, de extra brede Roomweg en de esplanade langs de Museumlaan. Deze elementen bepalen de hoofdstructuur en zijn zo ontworpen dat zij,
Segmentering wonen Top+ Top Hoog Midden Basis 110
in de beste negentiende-eeuwse traditie, kleinkorrelige bebouwing samenbinden. Een deel van de openbare ruimte was al ingericht voordat begonnen werd met de verkoop van de kavels. Kopers konden hierdoor een indruk krijgen van de kwaliteit en ambitie van het gebied. 111 5 Consistente typologie van het bouwblok De buurten zijn verkavelingstechnisch opgezet als grote bouwblokken met elk een duidelijke rand en een binnengebied. De typisch Enschedese variatie van individuele bebouwing krijgt een plek in de blokranden die de langere lijnen in het gebied begeleiden, zoals langs de Lonnekerspoorlaan en de Roomweg. De binnengebieden van blokken krijgen een meer ensembleachtige uitwerking, waarin ontwikkelaars, corporaties en zelfbouwers een rol spelen. De duidelijke hiërarchie in de blokopbouw in termen van openbaar en privé schept voor alle kavels duidelijkheid over wat de voorkant en wat de achterkant is. Een geraffineerd systeem van achterstraten in combinatie met parkeren aan de achterzijde van de eigen kavel zorgt voor een ontlasting van het gebied voor wat betreft het aantal geparkeerde auto s op straat. 6 Menging van functies Een van de nadrukkelijke ambities van Pi de Bruijn, die samenviel met de wens van getroffenen en belanghebbenden, was om tot een gemengd gebied te komen voor wonen en werken. De aanleiding hiervoor is niet alleen de terugkeer van getroffen ondernemers in het gebied, maar vooral de vooronderstelling dat het fijnkorrelig mengen van activiteiten een aantrekkelijker leefomgeving oplevert, sociale veiligheid en een groter draagvlak voor voorzieningen. Vanuit de gebiedsmix en de wens om het heroïsche beeld van het industriële verleden te versterken, zijn in de loop van het proces functies in het gebied toegevoegd, zoals het cultuurcluster en het telematica-instituut, die als beeldbepalend voor de stad kunnen worden beschouwd. In de opzet van de
Realisatievorm Corporatie/Projectmatig Projectmatig Individueel 112
hoofdstructuur zijn verschillende zoneringen in termen van mengverhouding aangewezen voor bedrijvigheid en voorzieningen, en woningen. De grootste mate van menging en daarmee de stevigste stedelijkheid ontstaat rondom het snijpunt van de Lonnekerspoorlaan en de Roomweg, de centrale plek in het plan. 113 7 Ruimtelijke samenhang door beeldregie Een heel vernieuwend aspect van het plan Roombeek is de wijze waarop de beeldregie en welstand is geregeld. Bij gebiedsontwikkelingen die worden gedragen door grote hoeveelheden zelfbouw is altijd de standaardvraag hoe te voorkomen dat het ruimtelijk een rommeltje wordt. Tegelijkertijd moet de vrijheid van bouwen op individuele kavels, voor veel mensen de grote attractie van het particuliere opdrachtgeverschap, niet te veel worden ingeperkt. Roombeek is onderverdeeld in zones van beeldregie. Op de plekken die als belangrijk kunnen worden beschouwd voor het geheel, waar eenvoudig gezegd de meeste mensen voorbijkomen, geldt de hoogste beeldregie. Voor deze categorie geldt dat de gebouwen ontworpen worden binnen een van te voren nauwkeurig vastgesteld supervisiekader, waarin volume, vorm en materiaal zijn aangegeven. Daarnaast heeft de supervisor in deze categorie een grote invloed op de architectenkeuze. In de stille woonstraatjes is de beeldregie laag. Deze beeldregie geeft maximale vrijheid aan de zelfbouwer. Behalve aan omvang, bouwhoogte en bebouwingspercentage hoeft de bebouwing hier niet te voldoen aan eisen van welstandelijkheid. Het zijn dan ook deze gebieden waar de meest radicale stijlcontrasten ontstaan tussen individuele woonhuizen en overige bebouwing. De kwaliteit van het Ontwikkelplan Roombeek dempt de verschillen. Het stedenbouwkundige instrumentarium dat bij Roombeek is ingezet aan het begin van de eenentwintigste eeuw vormt een nieuwe synthese van verworvenheden van de opklimmende ontwikkeling uit de negentiende eeuw (pandje
Beeldregie Hoog Midden Laag Gereed 114
voor pandje) en de instant ontwikkeling van hele stadsdelen uit de twintigste eeuw. Deze werkwijze levert naast een eigen ruimtelijke configuratie een beeld op van variëteit in samenhang, dat voor de Nederlandse stadsontwikkeling als zeer afwijkend kan worden gekarakteriseerd, om niet te zeggen nieuw. Zo is in Roombeek met als primaire ambitie om het verlies goed te maken en de getroffenen tegemoet te komen, wellicht onbedoeld, een model ontstaan voor een andere benadering van de Nederlandse stadsuitleg. Roombeek is hierdoor in Nederland historisch onderscheidend als voorbeeld van consumentenvrijheid, niet op de schaal van het woongebouw, maar op de schaal van een heel stadsdeel. Tevens markeert Roombeek de definitieve breuk met het bevoogdende modernisme in de stadsontwikkeling. 115 Naar een reflexieve moderniteit in de Nederlandse stedenbouw Het pleidooi voor gebiedsontwikkeling op basis van zelfbouw en individuele bouwvrijheden werd in de jaren negentig al gehouden door Carel Weeber, in zijn terminologie het Wilde Wonen. In de bijbehorende beelden resulteerde individuele expressie echter in een totale versplintering van het collectieve beeld. In andere situaties waar het benadrukken van de eigen woning als expressie van consumentenvrijheid werd nagestreefd, resulteerde kleinkorrelige bebouwing in combinatie met projectontwikkeling vaak tot historiserende bouwstijlen, zoals in Dierdonk en Brandevoort in Helmond. Roombeek verschilt elementair van zowel Weebers Wilde Wonen als de historiserende voorbeelden uit Helmond, omdat ondanks het grote aandeel zelfbouw het collectieve beeld niet versplintert en met de kleine korrelomvang de stijl en de architectonische expressie van de individuele woning geenszins werden bepaald. Ook hierin is Roombeek historisch onderscheidend. Roombeek kenmerkt zich door een grote heterogeniteit van bewoners, sociale categorieën en economische draagkracht, die zich uit in
Programma in m2 Woningbouw 253.041 bestaand 77.689 nieuw (netto exploitatiegebied) 175.347 Bedrijvigheid 79.576 bestaand 15.386 nieuw 64.190 Detailhandel 5.737 Kantoren 7.468 bestaand 4.156 nieuw 3.312 116 Voorzieningen 38.927 bestaand 6.168 nieuw 32.759 Totaal 384.749
117 catalogusbouw via boerderettes tot modernistische villa s en uiteindelijk de zeer eigentijdse gebouwen voor cultuur en voorzieningen langs de Bleken. Deze heterogeniteit wordt binnen de kaders van het stedenbouwkundig plan samengebonden. Vernieuwend in de Nederlandse context is niet alleen de beeldopbouw, maar vooral de wijze waarop dit beeld tot stand is gekomen. Voornamelijk in de organisatie van het ontwikkelingsproces is Roombeek onderscheidend van de modernistische traditie in de Nederlandse stadsontwikkeling, die niet louter esthetisch en ideologisch maar vooral ook organisatorisch werd bepaald. Bij Roombeek stond niet de wijsheid van een klein groepje professionals centraal, maar de verfijnde uitwisseling van informatie tussen institutionele entiteiten en individuele ondernemers en bewoners. Dit principe van interactie is door de Duitse socioloog Ullrich Beck omschreven als reflexieve moderniteit. Deze nieuwe moderniteit ontstaat bij de overgang van een industriële naar een kennissamenleving, waarbij de top-downbenadering van het maakbaarheidsideaal wordt vervangen door het concept van voortdurende interactie tussen grote institutionele entiteiten en kleine particulieren. Het resultaat hiervan is idealiter een gedragen, gediversifieerd en verfijnd eindresultaat. Een eindresultaat dat recht doet aan individuele wensen en deze tegelijkertijd van een samenbindend kader voorziet. Roombeek als recept? Op zoek naar nieuwe paradigma s voor de Nederlandse stedenbouw rijst de vraag naar de herhaalbaarheid van Roombeek. Dat de ramp ongekende krachten heeft losgemaakt in de Nederlandse samenleving en dat daarmee condities zijn geschapen om het uitzonderlijk goed te doen en om de wonden te helen is evident. Dat er voor Roombeek speciale fondsen konden worden aangeboord is ook een feit. De sceptici doen Roombeek hiermee af als incident. Optimisten en zeker ook Pi de Bruijn zien in
Ruimtegebruik bruto exploitatiegebied in m2 Uitgeefbaar (bruto exploitatiegebied) 384.749 bestaand 103.399 nieuw (netto exploitatiegebied) 281.350 Verharding 158.944 bestaand 18.277 nieuw (incl. reconstructie) 140.667 Groen 73.288 Water 9.903 Totaal 626.884 118
119 Roombeek de voorbode van een nieuwe modus operandi in de ruimtelijke ordening, als fase volgend op de vervinex-ing van de Nederlandse stad. De aandacht in de pers, busladingen bezoekers en de toekenning van de opdrachtgeversprijs de Gouden Piramide 2007 geven aan dat Roombeek niet onopgemerkt voorbij zal gaan. De methode Roombeek lijkt niet zonder historische ankerpunten en een stedelijke context te kunnen en zou daarmee in eerste instantie voor stedelijke transformaties en verdichtingsprocessen geschikt kunnen zijn. Uiteindelijk wil de ironie van het lot, dat de wijk die was bedoeld als tegemoetkoming aan de slachtoffers van een ramp, zich ontwikkelde tot een nieuw model voor stadsontwikkeling en dat deze methode voor het eerst grootschalig zal worden herhaald op maagdelijk polderland. In Almere is het model Roombeek door wethouder Adri Duivesteijn als uitgangspunt genomen voor de ontwikkeling van het Homeruskwartier in Almere Poort. Particulieren bouwen ook hier de stad. Wellicht dat de universele herhaalbaarheid van het recept Roombeek zichtbaar wordt in Almere. Literatuur Ullrich Beck, Risk Society, Londen 1992 Bernard Colenbrander, Nieuw Roombeek. Enschede na de vuurwerkramp, Rotterdam 2002 Han Meyer, In dienst van de stad, Delft 2005 Carel Weeber, Het wilde wonen, Rotterdam 1998 Joost W. van den Hoek (1972) studeerde architectuur en stedenbouw in Delft. Als praktiserend stedenbouwkundige bij de Inbo (heden) en bij de Architekten Cie. (tot 2008) is hij betrokken bij talloze complexe en grootschalige stedelijke transformaties, zoals ZuidAs Amsterdam, Hart Van Zuid Hengelo, de Sloterplas en de Amsterdamse Wallen. Daarnaast is hij aan de TU Delft verbonden als promovendus, waar hij onderzoek doet naar functiemenging.